Rzewuski Adam / Ржевуский Адам Адамович (1805–1888), h. Krzywda, generał rosyjski.
Urodził się 5 stycznia 1805 r. w rodowym Pohrebyszczu [ukr. Погребище] w pow. winnickim na Podolu (dziś Ukraina). Był synem pisarza politycznego, kasztelana witebskiego, potem marszałka gub. kijowskiej Adama Wawrzyńca (1760–1825) i podkomorzanki nowogródzkiej Justyny Rdułtowskiej (1775–1836). Miał siedmioro rodzeństwa, m.in. starszego brata, znanego konserwatywnego pisarza Henryka Rzewuskiego (1791–1866), oraz siostry: Ewelinę (1801–1882) Wacławową Hańską (1782–1841), od 1850 r. żonę francuskiego pisarza Honoré de Balzaca (1799–1850), Karolinę Rozalię Teklę (1795–1885), zamężną z prowadzącym interesy w Odessie marszałkiem szlachty pow. olhopolskiego Hieronimem Sobańskim (1781–1845), oraz Aleksandrę (Alinę) (ur. ok 1800), której mężem był Aleksander Moniuszko (1801–1836), brat kompozytora Stanisława Moniuszki (1819–1872).
Odziedziczył część dóbr po ojcu w Berdyczowskiem (gub. kijowska), m.in. Wierzchownię w Skwirskiem, gdzie mieszkał w klasycystycznym pałacu wzniesionym przez Wacława Hańskiego (1782–1841). Kształcił się w Akademii Inżynieryjnej w Wiedniu. Od lipca 1821 r. służył w armii rosyjskiej jako junkier w 1. ukraińskim pułku ułanów. W kwietniu 1826 r. awansował na porucznika. W latach 1826–1831 był adiutantem gen. Iwana O. de Witte [Jana de Witte] (1781–1840), dowódcy 3. rezerwowego korpusu kawalerii, pozostającego w intymnym związku z siostrą Rzewuskiego K. Sobańską, muzą poetów Aleksandra S. Puszkina (1799–1837), i Adama Mickiewicza (1798–1855), a zarazem współpracowniczką tajnej rosyjskiej policji.
W latach 1828–1829 Rzewuski uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej, m.in. w oblężeniu Braiłowa, za co otrzymał w czerwcu 1828 r. Order św. Anny III kl. Po przeprawieniu armii rosyjskiej przez Dunaj brał udział w większości bitew tej kampanii. W lipcu 1828 r. był dwukrotnie poważnie ranny. W grudniu tego roku za odwagę otrzymał Order św. Włodzimierza IV kl., a potem kolejne wyróżnienia. Od kwietnia 1829 r. był sztabsrotmistrzem. Wziął udział w kampaniach powstania listopadowego 1830/1831 r., walcząc po stronie rosyjskiej. Odkomenderowany do sztabu głównodowodzącego gen. Iwana I. Dybicza (1785–1831), wypełniał wiele misji specjalnych. Uczestniczył w bitwie pod Grochowem (19–25 lutego 1831) oraz w innych starciach, za co otrzymał m.in. w maju 1831 r. złotą szablę „za odwagę”, a w sierpniu 1831 r. Order św. Anny II kl. Od lutego tego toku był rotmistrzem pułku ułanów lejbgwardii. W kwietniu 1831 r. I. Dybicz wysłał go przez obszar zajęty przez powstańców do korpusu gen. Fiodora W. Rüdigera (1783–1856) dla ustanowienia łączności. Wziął wtedy udział w bitwie pod Boremlem (18–19 kwietnia). Następnie uczestniczył w operacjach armii Iwana F. Paskiewicza (1782–1856), w jej awangardzie. Uczestniczył też w szturmie Warszawy (6–7 września).
Po powstaniu kontynuował karierę w armii rosyjskiej jako podpułkownik w achtyrskim pułku huzarów. Przebywając głównie w Petersburgu, obdarzony został kolejnymi awansami i zaufaniem cara Mikołaja I (1796–1855). W 1833 r. został cesarskim fligel adiutantem, od 25 czerwca 1834 r. był pułkownikiem. W listopadzie 1835 r. odznaczono go Orderem św. Włodzimierza III kl., a następnie pruskim Orderem Czerwonego Krzyża i Orderem św. Stanisława II kl. Od 1834 r. dowodził pułkiem kirasjerskim ks. Albrechta Pruskiego (od 1829 r.; wcześniej Małorosyjski Pułk Kirasjerski). Na skutek brutalności podkomendnych wobec mieszkańców Dubna, podczas marszu na manewry pod Kaliszem w 1835 r., gen. Rzewuski musiał odejść na urlop. Wyrok sądu wojskowego z listopada 1839 r. skazał go jednak tylko na trzy doby aresztu domowego, ze względu na wcześniejsze zasługi.
Wyznaczony do służby przy cesarzu, wykorzystywany był następnie do misji specjalnych. Z okazji wstąpienia na tron sułtana tureckiego Abdülmecida I (1823–1861) został wysłany w 1839 r. do Konstantynopola z gratulacjami. Od października 1843 r. jako generał major, wyznaczony został do świty carskiej, a od kwietnia 1849 r. był generałem adiutantem. W 1847 r. otrzymał Order św. Stanisława I kl. Wysłany przez Mikołaja I z Warszawy do Moskwy z oficjalną wieścią o kapitulacji Węgier. Wyrazem zaufania cesarza była również powierzona mu w 1851 r. misja dyplomatyczna na dwory Hiszpanii i Portugalii w celu zbadania szans nawiązania bliższej współpracy z Rosją. W 1852 r. otrzymał Order św. Anny I kl.
W okresie wojny krymskiej (1853–1856), po wprowadzeniu w stolicy imperium stanu wojennego, Rzewuski wyznaczony został na gubernatora wojennego w jej IV dzielnicy (Admiralicja i dzielnica Narwska). 17 kwietnia 1855 r. awansował na generała lejtnanta. Wysłany został na Krym, gdzie w 1855 r. służył w garnizonie w Eupatorii, walcząc z siłami angielskimi i francuskimi. Następnie dowodził dywizjami kawalerii, a od września 1856 r. znów wyznaczony został do świty carskiej. 18 listopada tegoż roku otrzymał wraz z braćmi potwierdzenie tytułu hrabiowskiego. Od 1857 r. zasiadał w komitecie ds. tzw. remontu kawalerii (tj. stanu koni). Od kwietnia 1857 r. pełnił obowiązki dowódcy dywizji kawalerii.
W 1859 r. otrzymał Order św. Włodzimierza II kl., a w 1861 r. Order Orła Białego. Dzięki względom u najwyższych władz i osiągniętej pozycji mógł wspierać zabiegi majątkowe swoich krewnych w stolicy. W okresie „odwilży posewastopolskiej” po 1856 r. usiłował zainteresować sejmik szlachecki w Kijowie (1857) planem budowy linii kolejowej z Odessy do Kijowa i Galicji. Nie uzyskał jednak wsparcia dla tego pomysłu. Kontynuował służbę w armii rosyjskiej, w 1859 r. został dowódcą rozmieszczonej między Kurskiem i Dnieprem 3. dywizji lekkiej kawalerii. W listopadzie 1862 r. po śmierci generała gubernatora kijowskiego, wołyńskiego i podolskiego Iłłariona I. Wasilczykowa (1805–1862) objął na krótko dowodzenie okręgiem wojskowym w Kijowie.
Aktywnie uczestniczył w tłumieniu powstania styczniowego 1863 r., m.in. kierując obławą na powstańców koło Porycka na Wołyniu. W 1863 r. nagrodzony został za te działania Orderem św. Aleksandra Newskiego. W maju tego roku powstańcy pod wodzą Platona Krzyżanowskiego (1793?–1863) ograbili jego pałac w Pohrebyszczu. W korespondencji z ministrem wojny Dymitrem A. Milutinem (1816–1912) A. Rzewuski bronił Polaków lojalistów i sprzeciwiał się fali antypolskiego nacjonalizmu w Rosji. Miał ambicje doradzania władzom rosyjskim skutecznych metod rozprawy z powstaniem. Między innymi latem 1863 r. przekazał cesarzowi Aleksandrowi II (1818–1881) memoriał na temat bardziej efektywnego wykorzystania wojska do bezpośrednich działań w polu przeciwko oddziałom powstańców. Namiestnik Królestwa Polskiego gen. Fiodor F. Berg (1794–1874) bardzo krytycznie ocenił plan Rzewuskiego. W listopadzie 1863 r. odrzucił on również wspierane przez Aleksandra II starania Rzewuskiego o powierzenie mu stanowiska dowódcy jazdy rosyjskiej w Królestwie. Chciał jednak wykorzystać go jako oficera do szczególnych poruczeń w celu szukania kontaktów z przeciwnymi powstaniu kręgami polskiej szlachty, ze względu na jego koneksje i znany lojalizm. Zmierzał bowiem do stworzenia z pomocą Rzewuskiego przy udziale Zygmunta Wielopolskiego (1833–1902) prorosyjskiej partii lojalistów wśród polskich elit. Cesarz uznał jednak, iż realizacja takiej misji była niemożliwa ze względu na kompromitujące w oczach polskich „targowickie” tradycje i znane lojalistyczne poglądy rodziny Rzewuskich.
Pomimo swych ambicji w czasie powstania 1863 r. Rzewuski otrzymał na początku 1864 r. stanowisko dowódcy rozmieszczonej w wewnętrznych guberniach Imperium rezerwy kawalerii (w guberniach: nowogrodzkiej, twerskiej, kurskiej i charkowskiej). Usiłował uzyskać wsparcie dla krewnych uwięzionych za pomoc udzieloną powstaniu. Jednocześnie zabiegał u cesarza o finansowe ulgi za straty poniesione na skutek działań powstańców w jego dobrach, otrzymując zwolnienie z kontrybucji nałożonej na polskich ziemian w tzw. guberniach zachodnich.
W marcu 1866 r. wyznaczony został na członka Aleksandrowskiego Komitetu ds. rannych. Później zaliczono go do kozackiego Wojska Dońskiego. W 1864 r. otrzymał Order św. Włodzimierza I kl. Po przejściu 27 marca 1866 r. w stan spoczynku w randze senatora i generała kawalerii zamieszkał w swoich dobrach na Ukrainie. Między innymi brał udział w szlacheckiej delegacji, winszującej Aleksandrowi II ocalenia w czasie zamachu Dymitra W. Karakozowa (1840–1866) z 4/16 kwietnia 1866 r. u wrót Parku Letniego w Petersburgu.
Pomimo lojalizmu i udziału w tłumieniu obu powstań narodowych Rzewuski był lubiany przez szlacheckie środowisko m.in. za przywiązanie do katolicyzmu (odbudował kościoły w Borszczejówce i Pohrebyszczu) i polskich obyczajów oraz dystansowanie się od drażniącego otoczenie swym demonstracyjnym lojalizmem brata Henryka. Pamiętnikarz Tadeusz Bobrowski (1829–1894) pisał: „[…] zasad żadnych też nie miał, ale snadź niezłe instynkta; chociaż generał adiutant, narodowości swej się nie wyrzekał, kłamał i opowiadał dowcipnie, a lubiony był za to, że pod generalskim mundurem przechowywał «staropolskie wzięcie się» i piękną polską mowę” (tenże, Pamiętnik mojego życia, t. 1, s. 323). Zmarł 17 kwietnia 1888 r. w swym majątku Wierzchownia, a pochowany został w podziemiach kościoła parafialnego w Pohrebyszczu.
W młodości (1832) poślubił niemłodą już Aleksandrę P. Łopuchin (1788–1852), wdowę po generał majorze Aleksandrze A. Żerebcowie (1781–1832) (wg ks. Dorothei D. Lieven [1785–1857] faworytę Aleksandra I), jak twierdzono „dla kariery”, gdyż była ona teściową Aleksieja F. Orłowa (1787–1862), szefa III Oddziału Kancelarii JCM (tajnej policji) i Korpusu Żandarmów, zausznika i ulubieńca cara Mikołaja I. Szybko doszło do separacji małżeństwa. Córka z tego związku zmarła w dzieciństwie. Po śmierci pierwszej żony ożenił się (1853) w Stuttgarcie z frejliną (damą dworu) Anną D. Daszkową (1831–1858), córką dygnitarza i literata Dymitra W. Daszkowa (1789–1839), a następnie w 1860 r. z Jadwigą Jaczewską (1843 – 1 lipca 1889), pisarką historyczną. Z drugiego małżeństwa urodziła mu się córka Katarzyna (1858–1941) – żona do 1906 r. ks. Wilhelma Adama Radziwiłła (1845–1911) w Prusach, autorka skandalizujących książek z życia wyższych sfer i dworów Europy pod pseudonimem „Count Paul Vasili”, pochowana w ławrze Aleksandra Newskiego . Z trzeciego małżeństwa miał synów Stanisława Adama Witolda (1869–1939), kapitana wojsk rosyjskich, literata i karciarza, Leona (1871–1926), ziemianina. Pozostawił też syna Adama (1847–1932) z nieformalnego związku.


Bibliografia:
J. Dunin-Borkowski, Almanach błękitny: genealogia żyjących rodów polskich, Lwów, Warszawa 1908, s. 266, 267; S. Kieniewcz, Rzewuski Adam, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992, t. 34 (bibliografia); R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1996, t. 10 (Pohrebyszcze); 1997, t. 11 (Wierzchownia); H. P. Kosk, Generalicja polska, t. 2, Pruszków 2001; Ржевуский, граф Адам Адамович, w: Русский биографический словарь А. А. Половцова, Санкт-Петербург 1913, t. 16, s. 165–167; A. Skałkowski, Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych (1803–1877), Poznań 1947, t. 2; T. Bobrowski, Pamiętniki mojego życia, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1979, t. 1–2; Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego, styczeń–sierpień 1863 r., red. S. Kieniewicz i I. Miller, przedmowa S. Kieniewicz, Wrocław 1974; Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego, sierpień 1863–maj 1864 roku, red. S. Kieniewicz, I. Miller, przedmowa S. Kieniewicz, Wrocław 1978; Z. Kotiużyński, Pamiętnik, Kraków 1911, s. 116, 127; W. Lasocki, Wspomnienia z mojego życia, Kraków 1933; Letters of Dorothea, princess Lieven, during her residence in London, 1812–1834, London 1902; Ruch społeczno-polityczny na Ukrainie w 1863–1864 r., red. E. Halicz, W. Koroluk, M. Leszczenko, G. Marachow, S. Pilkiewicz, Kijów 1964, t. 2; Z. Starorypiński, Konstanty Borowski, Między Kamieńcem a Archangielskiem. Dwa pamiętniki powstańców z 1863 roku, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1988; Российскaя государственнaя библиотекa (RGB) w Moskwie: F. 169, karton 73, nr 88, karton 54, nr 68 (korespondencja Rzewuskiego z D. Milutinem).