Ruszczyc Ferdynand Emanuel / Рущиц Фердинанд Эдуардович (1870–1936), h. Lis, malarz, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie (1904–1907), Akademii Sztuk Pięknych Krakowie (1907–1908) i Uniwersytetu Wileńskiego (1919–1932), animator życia kulturalno-artystycznego, działacz społeczny, z Petersburgiem związany w latach 1890–1897.

Urodził się 10 grudnia 1870 r. w Bohdanowie w pow. oszmiańskim na Wileńszczyźnie w gub. wileńskiej (obecnie Багданава na Białorusi), w rodzinie ziemiańskiej. Bohdanów nabył na licytacji w 1836 r. dziad Ruszczyca Ferdynand (1786–1848), adwokat, pełnomocnik książąt Radziwiłłów i Sayn-Wittgensteinów. Jego ojcem był Edward (1830–1910), absolwent brzeskiego korpusu kadetów, kapitan carskiej armii i urzędnik, matką – Dunka z Bornholmu Anna Margareta Alwina Munch (1837–1918), córka Marcusa, właściciela statku pływającego po Bałtyku. Rodzice poznali się w Lipawie (ros. Либава, obecnie łot. Liepāja), gdzie ojciec odbywał służbę wojskową. Miał cztery starsze siostry.

W ramach represji po powstaniu 1863 r. rodzina Ruszczyców zmuszona była opuścić rodzinny majątek, do którego wróciła z Mińska Litewskiego po 1888 r. Dzieciństwo i lata młodzieńcze spędził Ruszczyc najpierw w Lipawie, a od 1877 r. w Mińsku, gdzie w 1890 r. ukończył ze złotym medalem gimnazjum klasyczne, przejawiając już wówczas zdolności artystyczne, rozwijane pod kierunkiem absolwenta petersburskiej Akademii Kuźmy Ja. Jermakowa. W tym samym roku zgodnie z wolą ojca rozpoczął studia na Wydz. Prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Jednocześnie 20 listopada 1891 r. jako wolny słuchacz zaczął uczęszczać do tamtejszej Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych [Императорская Академия художеств] (ASP). W 1892 r. porzucił studia prawnicze i po zdaniu egzaminu konkursowego został przyjęty do ASP, po reformie akademickiej z 1893 r. wydobywającej uczelnię z wieloletniego kryzysu kontynuował tam naukę w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych [Высшее художественное училище] przy ASP. Trafił wówczas do pracowni pejzażu Iwana I. Szyszkina (1832–1898), w której kształcili się też Władimir A. Bondarienko (1866–1900), Aleksandr A. Borisow (1866–1934), Nikołaj Okołowicz (1867–1928) i pochodzący z Krymu Nikołaj P. Chimona (Nikolaos Chimonas, 1864–1929). Z początkiem roku akademickiego 1895/1896 Szyszkina zwolniono ze stanowiska profesora kierującego.

Ruszczyc zdecydował się kontynuować studia w pracowni Archipa I. Kuindżego (1841–1910), któremu wcześniej pokazywał już swoje prace. Obie te pracownie uwzględniały suwerenność artystyczną studenta, podkreślały rangę pracy w plenerze, oferując solidne studia z natury. „U Szyszkina nauczyliśmy się rysunku, techniki, że tak powiem – arytmetyki. Teraz możemy przejść do uogólnienia – do algebry, kompozycji” – zanotował w dzienniku (tenże, Dziennik, cz. 1: Ku Wilnu. 1894–1919, Warszawa, 1994, s. 37). Jako kolegów z pracowni Kuindżego wymieniał m.in.: Konstantina F. Bogajewskiego (1872–1943), Borisowa, Jakowa I. Browara (1864–1941), Arkadija Czumakowa, Grigorija Kałmykowa, Antona I. Kandaurowa (1863–1920), Michaiła P. Łatriego (1875–1942), Marię Piedaszenko-Tretiakową, pejzażystę Łotysza Vilhelmsa Purvītisa (1872–1945), późniejszego założyciela ryskiej ASP, Arkadija A. Ryłowa (1870–1939), Jewgienija I. Stolicę (1870–1929), Dmitrija A. Szczerbinowskiego (1867–1926), bałtyckiego Niemca Jānisa Valtersa (Johann Walter, 1869–1932) oraz Konstantego Wróblewskiego (1868–1939). W październiku 1895 r. zaczął pracować nad kompozycją, na podstawie której namalował obraz konkursowy Gwiazda wieczorna. Modelem do Fauna z fletem – centralnej postaci tego obrazu – był kolega z pracowni, Ryłow. W lutym 1896 r. na jednym z wieczorów organizowanych przez Kuindżego Ruszczyc poznał marynistę Iwana K. Ajwazowskiego (1817–1900), z którym spotykał się jeszcze wielokrotnie na wernisażach, ów zaś chwalił jego obrazy: „Bardzo dobrze, szeroko namalowane” (F. Ruszczyc, Dziennik, cz. 1, s. 79). Latem 1896 r. odbył pierwszą podróż zagraniczną do Niemiec i Szwecji, skąd wrócił do Petersburga z nowymi szkicami. W listopadzie pokazał je na wystawie w Akademii, gdzie powodzeniem cieszył się namalowany w tym samym roku przez Osipa E. Braza (1873–1936) jego portret. Podczas tej samej wystawy A. Borisow przedstawił Ruszczyca moskiewskiemu przemysłowcowi i kolekcjonerowi Pawłowi M. Tretiakowowi (1832–1898), który po raz pierwszy nabył niewielki szkic jego autorstwa (Przedwiośnie, olej na tekturze, 18 × 26,7 cm). Z kolei Rada ASP zakupiła szkic przystani z zieloną łódką na wyspie Rugia. Jesienią Ruszczyc otrzymał na uczelni własną pracownię z dwoma oknami (pod nr. 20) i pilnie pracował nad swoją pracą dyplomową – dużym pejzażem Wiosna.

W czasie studiów odwiedzał stołeczne muzea i wystawy czasowe, interesował się też współczesną literaturą, muzyką i teatrem. W Ermitażu jego szczególne zainteresowanie wzbudzały płótna Antoona van Dycka (1599–1641), Bartolomé Estébana Murilla (1617–1682), Diego Velázqueza (1599–1660), Petera Paula Rubensa (1577–1640) oraz eksponowane tam wówczas Fryne na święcie Posejdona w Eleusis (1889) Henryka Siemiradzkiego (1843–1902) i Zaporożcy piszący list do sułtana tureckiego [Запорожцы пишут письмо турецкому султану] (1891) Ilji Je. Riepina (1844–1930). W moskiewskiej Galerii Tretiakowskiej, obok dzieł jego nauczycieli Szyszkina i Kuindżego, największe wrażenie zrobiły na nim obrazy Wasilija I. Surikowa (1848–1916), Iwana N. Kramskoja (1837–1887), Wasilija D. Polenowa (1844–1927), Fiodora A. Wasiljewa (1853–1873), batalisty Wasilija W. Wierieszczagina (1842–1904) oraz pejzaże morskie I. Ajwazowskiego i Rufina G. Sudkowskiego (1850–1885). Na jednym z pokazów Towarzystwa Objazdowych Wystaw Artystycznych wysoko ocenił twórczość pejzażysty Isaaka I. Lewitana (1860–1900), na wystawie zaś Towarzystwa Rosyjskich Akwarelistów prace malarza i scenografa Lwa S. Baksta (1866–1924).

Z notatek w Dzienniku wynika, że Ruszczyc wiele też czytał i pilnie śledził nowości literackie. Obok polskich klasyków i współczesnych autorów wrażenie wywarli na nim przede wszystkim Fiodor M. Dostojewski (1821–1881) – Bracia Karamazow, Lew N. Tołstoj (1828–1910) – Co to jest sztuka?. Na liście jego lektur było też wielu pisarzy zagranicznych, m.in. szwajcarski historyk Heinrich Wölfflin (1864–1945), niemiecki dramaturg Gerhart Hauptmann (1862–1946), francuski powieściopisarz Émile Zola (1840–1902) czy amerykański pisarz i wydawca Edgar Allan Poe (1809–1849). Regularnie też chodził na petersburskie premiery i koncerty z udziałem znakomitości. Między innymi w marcu 1895 r. był na benefisie Marconiego w operze Charles’a Gounoda (1818–1893) Romeo i Julia, z udziałem sopranistki Marcelli Sembrich-Kochańskiej (1858–1935), w marcu 1898 r. podziwiał w Konserwatorium kolejną sopranistkę Nadieżdę I. Zabiełło-Wrubel (1868–1913), która występowała w Cyganerii Giacoma Pucciniego (1858–1924). W styczniu 1896 r. oglądał zaś operę Jaś i Małgosia Engelberta Humperdincka (1854–1921) z dekoracjami jej męża Nadieżdy Michaiła A. Wrubla (1856–1901), w lutym następnego roku uczestniczył zaś w koncercie charytatywnym z udziałem młodego polskiego pianisty Józefa Hofmanna (1876–1957).

Na początku 1897 r. petersburska ASP żyła konfliktem pomiędzy Konradem Krzyżanowskim (1872–1922) a nowym rektorem – architektem Antoninem O. Tomiszką (Antonín Tomíška, 1851–1900). Ruszczyc szczegółowo opisał ten absorbujący całą uczelnię spór w Dzienniku. Z jego relacji wynika, że w lutym Akademia była przez kilka dni zamknięta, występujący zaś po stronie studentów Kuindży zmuszony został do złożenia dymisji. Wszystkich studentów relegowano, nakazując im złożenie wymaganych przez Radę ASP podań o ponowne przyjęcie. Stąd też w archiwum ASP zachowało się datowane 28 lutego 1897 r. podanie Ruszczyca o przyjęcie na uczelnię. Uczniowie Kuindżego, w tym Ruszczyc, wspierali swego profesora, wręczyli mu m.in. adres z wyrazami uznania, a Je. Stolica naszkicował statut Stowarzyszenia Kuindżystów. Mistrz poparł ów projekt i gotów był ofiarować na jego rozwój 100 tys. rub. Towarzystwo Artystów im. A. I. Kuindżego [Общество художников имени А. И. Куинджи] powstało jednak dopiero w roku 1909.

Jesienią 1897 r. Ruszczyc wystawiał na wystawie konkursowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych przy ASP 10 obrazów, wśród których były m.in. płótna Gwiazda wieczorna, W głębi morza oraz Wiosna. Miesiąc przed ekspozycją pokazał swoje prace I. Riepinowi, który zwrócił szczególną uwagę na obraz W głębi morza. Uznanie krytyków i publiczności wzbudziła przede wszystkim Wiosna. „Pietierburgskaja Gazieta” [Петербургская газета] (1897, nr 303, s. 2) pisała: „Wśród pejzaży ważne miejsce zajmują prace Ruszczyca. Obrazy tego artysty mają charakter nieco dekoracyjny i są obce naturze. Te mankamenty rekompensuje jednak niekłamany nastrój poetycki, obrazowość i umiłowanie «piękna»” . Z kolei krytyk „Sankt-Pietierburgskich wiedomostiej” [Сaнкт-Петербургские ведомости] (1897, nr 324, s. 1) nazwał jego dzieła „rzeczą mocną i oryginalną”. W środowisku artystycznym dzieło to spotkało się z niejednoznaczną oceną. Nowy kierownik pracowni pejzażowej Aleksandr A. Kisielow (1838–1911) oraz prof. Szyszkin i Riepin skrytykowali je, pozytywnie wypowiedział się pieriedwiżnik Wasilij M. Maksimow (1844–1911). Według Dziennika Ruszczyca obraz wzbudził entuzjazm Nikołaja K. Roericha (1874–1947), któremu wtórował etnograf, podróżnik i artysta Samuił M. Dudin (1863–1929). Ich opinie podzielił P. Tretiakow, kupując Wiosnę do swojej galerii za 800 rub. Z kolei O. Braz w Gwieździe wieczornej i W głębi morza dostrzegł wpływy malarstwa symbolistów – Niemca Franza von Stucka (1863–1928) i Szwajcara Arnolda Böcklina (1827–1901).

Nad Newą Ruszczyc utrzymywał rozległe kontakty towarzyskie. W październiku 1895 r. był razem z Himonasem, marynistami Piotrem N. Wagnerem (1862–1932) i Nikołajem Je. Bublikowem (1871–1942) u wiceprezydenta ASP, numizmatyka i archeologa, przyszłego ministra oświaty (1905–1906) i przewodniczącego Dumy Miejskiej stolicy (1912–1916), hr. Iwana I. Tołstoja (1858–1916) i tam blisko poznał nie tylko gospodarza, ale też malarza Konstantina Je. Makowskiego (1839–1915). Później niejednokrotnie zwracał się do nich o radę i wsparcie. Między innymi w lutym 1900 r. wspólnie z Purvītisem i Borisowem naradzał się z I. Tołstojem, w jaki sposób zreformować Wystawy Wiosenne. W 1898 r. zawarł też znajomość z córką Makowskiego, malarką i rzeźbiarką Jeleną (1878–1967), zamężną od 1900 r. z austriacko-niemieckim rzeźbiarzem Richardem Lukschem (1872–1936). Ich szczera przyjaźń przerodziła się w krótkotrwałe uczucie. Bliskie stosunki łączyły go również z przedstawicielami polskiej diaspory. Na początku 1897 r. gościł u rodziny Lubowickich – zapewne gen. Juliana Wiktorowicza (1836–1908) przy ul. Bolszoj Morskoj [Большая Морская ул.] 9, gdzie bliżej poznał pioniera impresjonizmu w Rosji malarza Jana Ciąglińskiego (1858–1913). W tym samym czasie zaprzyjaźnił się także z rodziną Jałowieckich. Inżynier wojskowy i kolejowy Bolesław Jałowiecki (1846–1918) był założycielem (1893), głównym współudziałowcem, dyrektorem, a w końcu prezesem zarządu Pierwszego Towarzystwa Kolei Podjazdowych w Rosji, a jego żona Aniela z domu Witkiewicz (1854–1918) – siostrą malarza, pisarza i krytyka Stanisława Witkiewicza (1851–1915).

W lutym 1897 r. Jałowiecki jako przewodniczący komitetu technicznego do spraw remontu i renowacji wnętrza rzymskokatolickiego kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej zaprosił Ruszczyca do współpracy. W składzie komitetu znalazł się razem z Ciąglińskim i kolejnym absolwentem petersburskiej ASP Tadeuszem Janem Dmochowskim (1856–1930). W kwietniu komitet zatwierdził dostarczone z Warszawy przez Salon Artystyczny szkice, a już w sierpniu prace dekoratorskie zostały ukończone. Ściany ozdobiły polichromie warszawianina Kazimierza Alchimowicza (1840–1916) i absolwenta krakowskiej ASP Tadeusza Popiela (1863–1913), w apsydzie zaś znalazła się Najświętsza Trójca, dzieło ucznia Jana Matejki (1838–1893) Adama Antoniego Piotrowskiego (1853–1924). Po zakończeniu prac w restauracji Donon [Донон] przy nab. Mojki [Мойки p. наб.] 24 odbył się uroczysty bankiet z udziałem redaktora naczelnego „Kraju” Erazma Piltza (1851–1929) oraz ówczesnego syndyka kościoła św. Katarzyny profesora Instytutu Leśnego Aleksandra Rudzkiego (1838–1901). Ruszczyc utrzymywał później przyjazne stosunki z rodziną Piltzów.

W 1897 r. ukończył ASP i uzyskał tytuł artysty malarza. Nie zrywając stołecznych więzi artystycznych, powrócił do rodzinnego Bohdanowa, gdzie malował obrazy na wystawy akademickie, a następnie osobiście przywoził je na wernisaże do Petersburga. Jednocześnie, kierując się własnymi przekonaniami oraz zainteresowaniem współczesną sztuką europejską, dołączył do przyszłych członków powołanego do życia w 1898 r. stowarzyszenia „Mir iskusstwa” [Мир искусства]. Jeszcze w lutym 1897 r., po obejrzeniu zorganizowanej przez Siergieja P. Diagilewa (1872–1929) w Muzeum przy Centralnej Szkole Rysunku Technicznego w zaułku Soljanym [Соляной пер.] 13 Pierwszej Wystawy Angielskich i Niemieckich Akwarelistów, zanotował: „Co za wystawa! Prawdziwa rozkosz. […] To jest mój świat, do którego dążę” (Dziennik, cz. 1, s. 61). Uczestnictwo w Wystawach Wiosennych (wchodził w skład ich Komitetu) starał się odtąd łączyć z udziałem w wystawach „Miru iskusstwa”. Postępowanie takie wywołało jednak więcej potępienia niż uznania i wsparcia.

Na początku 1898 r. Ruszczyc namalował w Bohdanowie pejzaż Młyn zimą z myślą o drugiej Wystawie Wiosennej. Jako jedni z pierwszych wysoko ocenili tę pracę koledzy z ASP Wróblewski, Browar, Konstantin J. Kryżycki (1858–1911), Michaił I. Chołodowski (1855–1926) i Kazimierz Stabrowski (1869–1929), a sam Kuindży odnotował wspaniałe opanowanie techniki. W recenzji z wystawy w gazecie „Nowoje wriemia” [Новое время] malarz batalista Nikołaj I. Krawczenko (1867–1941) uznał, że obraz został „namalowany z talentem” i „z pewnością pod wrażeniem obrazów norweskiego malarza [Fritza] Thaulowa [1847–1906]”. Jednak Rada ASP nie chciała go zakupić, krytycznie wypowiedział się też o nim sam Riepin. Ruszczyc ubolewał zaś, że płótno nie spełniło oczekiwań publiczności, która uważała, że nadawało się wyłącznie na wystawę „dekadenta” Diagilewa. Otwarta w lutym tego roku w salach Muzeum Stieglitza, a zorganizowana ponownie przez Diagilewa wystawa malarzy rosyjskich i fińskich, wywołała poruszenie w kręgach artystycznych i polemikę w prasie. Pejzaż Ruszczyca znalazł jednak właściciela – nabył go za 600 rub. magnat tekstylny i mecenas sztuki Sawa T. Morozow (1862–1905). W tym roku Ruszczyc odbył też podróż artystyczną do Austrii, Belgii, Włoch, Francji i Szwajcarii.

Na początku 1899 r. pracownię Ruszczyca odwiedzili Diagilew oraz malarz i scenograf Aleksandr N. Benois (1870–1960). Wybrali wówczas trzy płótna: Jesień, Wieczór i Etiudę wiosenną na otwartą 20 stycznia w salach Muzeum Stieglitza pierwszą wystawę urządzoną przez redakcję czasopisma „Mir iskusstwa”. Udział w niej spotkał się z nieprzychylną reakcją części kolegów z kółka kuindżystów. Ruszczyca wspierali w tym okresie przyjaciele Browar, Purvītis i Janis Rosenthal (Janis Rozentāls, 1866–1916). Chwalili m.in. jego nowy obraz Ziemia, przygotowany na zorganizowaną w marcu tego roku w salach ASP trzecią Wystawę Wiosenną (obok niej Ruszczyc pokazał wówczas Letni wieczór albo Młyn nocą i Strumień – ten ostatni nabyło Muzeum Sztuk Pięknych). Uznanie dla Ziemi, uważanej obecnie za wizytówkę artysty, przyszło nieco później. W grudniu 1899 r. w warszawskiej galerii Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) otwarto wystawę polskich malarzy, absolwentów petersburskiej ASP. Pokazano tam dzieła W. Nałęcza, Zygmunta Piotrowicza (1862–1956 lub 1957), K. Stabrowskiego, Bolesława Tomaszewicza (1863–przed 1921) oraz Ruszczyca, który po raz pierwszy z wielkim sukcesem pokazał swoje prace warszawskiej publiczności (Ziemię nabyło TZSP).

Po powrocie do Petersburga Ruszczyc zaczął malować Balladę oraz przygotowywać się do czwartej Wystawy Wiosennej ASP, podczas której pokazał – obok Ballady – dziewięć prac. W Dzienniku zacytował skrajnie nieprzychylną opinię o Balladzie z artykułu N. Krawczenki w gazecie „Rossija” [Россия]; „Mir iskusstwa” z kolei wypowiadał się o wystawionych przezeń obrazach pozytywnie. Ruszczyc prenumerował to czasopismo, zamawiając numery pod adres domu rodzinnego w Bohdanowie. Cieszył się, gdy na łamach tego pisma reprodukowano jego prace, uważnie studiował reprodukcje dzieł innych artystów oraz czytał artykuły A. Benois’a, z którym się zaprzyjaźnił. W stowarzyszeniu „Mir iskusstwa” znalazł ludzi bliskich mu duchowo. 25 lutego 1900 r. zanotował po spotkaniu w mieszkaniu Diagilewa przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 45: „Było zebranie przyszłej wystawy «Miru iskusstwa». Mamy teraz stale do niej należeć i dawać tam, co każdy będzie miał lepszego. I oto nas czterech z wystawy Akademickiej: Purwita, Braza, Waltera i mnie – przyjęto do tego grona, gdzie takie potęgi malarskie i nazwiska, jak Lewitan, [Walentin A.] Sierow [1865–1911], [Michaił W.] Niestierow [1862–1942], Appolinary Wasniecow [1856–1933] i inni” (Dziennik, cz. 1, s. 114). Pod koniec grudnia 1900 r., po jednym ze spotkań z Kuindżym, zanotował, że już zapomniał o wszystkich „niesmacznych awanturach”. Na wystawę stowarzyszenia w 1901 r. Diagilew znów osobiście wybierał jego prace. Były to: Z brzegów Wilejki, Wiejskie święto, Tama na Litwie i Stare jabłonie oraz 16 szkiców. Po raz ostatni w wystawie „Miru iskusstwa” Ruszczyc wziął udział w roku 1902, przy czym jego obrazy: Wieczór, Strumień, Maj, Jesień i Młyn zimą (własność S. Morozowa) oraz dwa szkice wystawiono wówczas tylko w Mokwie. Wiosną 1900 r. został członkiem krakowskiego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, a w 1903 r. moskiewsko-petersburskiego Stowarzyszania Artystów Rosyjskich [Союз русских художников]. Po raz ostatni wystawiał swe prace w Rosji w 1902 r. w Moskwie.

Na dawnych ziemiach polskich zadebiutował Ruszczyc w 1899 r. wileńskim pokazem kilkunastu swoich prac oraz udziałem w wystawie polskich wychowanków petersburskiej ASP w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP); jego obrazy, zwłaszcza Ziemia i Młyn, zyskały entuzjastyczne recenzje krytyków sztuki. W kolejnych latach wystawiał w warszawskiej „Zachęcie” (1903, 1905, 1907), krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (1900, 1901, 1902, 1903, 1904, 1907 i 1909). W 1900 r. jednogłośnie wybrano go na członka krakowskiego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i odtąd do 1913 r. uczestniczył regularnie w wystawach tego ugrupowania zarówno krajowych (Kraków, Warszawa, Wilno, Lwów), jak i zagranicznych (Wiedeń, Praga, Düsseldorf, Londyn, St. Louis); przez rok (1907/1908) piastował stanowisko jego prezesa. W 1903 r. zorganizował w Wilnie pierwszy w tym mieście pokaz prac TAP „Sztuka”.

W lutym 1904 r. został profesorem działającej od marca tego roku warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie pracował m.in. z rzeźbiarzem Xawerym Dunikowskim (1875–1964) i kolegami z Petersburga – Stabrowskim oraz K. Krzyżanowskim, z tym ostatnim prowadzili lekcje pejzażu. Swoich studentów zaznajamiał z twórczością Isaaka Lewitana, Niestierowa, Sierowa, malarza i grafika Konstantina A. Somowa (1869–1939) oraz malarzy skandynawskich. Rok 1906 spędził w Bohdanowie. W roku akademickim 1907/1908 prowadził katedrę pejzażu w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, którą objął po śmierci Jana Stanisławskiego (1860–1907). Wraz z Józefem Mehofferem (1869–1946) przygotował wówczas wielką prezentację polskiej sztuki w Wiedniu (1908). W tym samym roku, zrażony niesnaskami w ASP, zrezygnował z prowadzenia katedry i osiadł w Wilnie, gdzie porzucił malarstwo na rzecz intensywnej działalności pedagogicznej i organizacyjnej.

W okresie tym uprawiał grafikę użytkową, projektował plakaty, oprawy artystyczne tzw. bazarów (kiermaszy), szatę graficzną wielu czasopism i książek oraz kostiumy teatralne. Wniósł też istotny wkład w odrodzenie miejscowego teatru. Inscenizował tam we własnej oprawie scenograficznej Lillę Wenedę (1909) Juliusza Słowackiego (1809–1849), Orlątko (1912) Rostanda, Warszawiankę (1913) i Noc listopadową (1930) Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907) oraz Cyda (1924) Pierre’a Corneille’a (1606–1684). W 1910 r. wspólnie z historykiem Wacławem Studnickim (1874–1962) powołał do życia pismo artystyczno-kulturalne „Tygodnik Wileński”, zamknięte w kwietniu 1911 r. przez rosyjską cenzurę. W 1914 r. uporządkował zbiory sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, którego był honorowym członkiem. Od września 1915 r. do początku 1918 r. oraz od grudnia 1918 r. do kwietnia 1919 r. przebywał w Bohdanowie, gdzie przez dłuższy czas rezydował sztab korpusu wojsk niemieckich.

Do Wilna powrócił w kwietniu 1919 r. Od maja 1918 r. organizował z ramienia komisji rewindykacyjno-organizacyjnej Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) Wydział Sztuk Pięknych, gdzie powierzono mu następnie obowiązki pierwszego dziekana (28 sierpnia 1919), którym był do roku 1926, potem prodziekana (1929–1932) i profesora zwyczajnego (14 września 1919). Od września 1919 r. był także członkiem wileńskiej Rady Miejskiej, która w 1931 r. przyznała mu za całokształt twórczości pierwszą po ustanowieniu nagrodę artystyczną miasta Wilna. Jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. W 1921 r. był oddelegowany wraz z rzeźbiarzem Edwardem Wittigiem (1879–1941) do organizacji wystawy sztuki polskiej w paryskim Grand Palais. Uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich oraz w obradach Komitetu Budowy Pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie (1925). Publikował artykuły na temat zabytków Wileńszczyzny. Był członkiem wielu miejscowych towarzystw i komitetów. W październiku 1932 r. ciężko zachorował (stracił mowę i władzę w prawej ręce) i wycofał się z życia publicznego i artystycznego. W 1935 r. po przejściu na emeryturę osiadł w Bohdanowie. W tym samym roku prezydent RP mianował go profesorem honorowym USB.

25 października 1913 r. ożenił się z Reginą Rouck (1880–1939), córką Oskara (1850–1917), naczelnika oddziału wileńskiego Sankt-Petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych, z którą miał sześcioro dzieci. Trzy córki: Janinę (1914–1988), historyczkę sztuki, kustosza w Muzeum Narodowym w Warszawie (MNW), monografistkę twórczości ojca, Ewę (1922–1945) i Barbarę (1928–2001), archeolożkę, oraz trzech synów: Edwarda (1915–2003), inżyniera, Oskara (1917–1996), psychologa, profesora uniwersyteckiego w USA, i Andrzeja (1926–1976), lekarza.

Zmarł 30 października 1936 r. w Bohdanowie, tam też został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Michała Archanioła w wydzielonym dla rodziny Ruszczyców obok cmentarza wojskowego miejscu na wzgórzu.

Jego prace znajdują się w Rosji (Państwowe Muzeum Rosyjskie w Petersburgu i Galeria Tretiakowska w Moskwie, Muzeum ASP w Kazaniu, Galeria Malarstwa w Penzie), Polsce (MNW, które w 1964 r. przygotowało pierwszą wystawę monograficzną, i Krakowie), na Litwie i Białorusi (Narodowe Muzeum Sztuki) oraz w prywatnych kolekcjach.

Był odznaczony: Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta (1923), Złotym Krzyżem Zasługi (1928), francuskim Orderem Legii Honorowej – kawalerskim (1921) i oficerskim, portugalską Komandorią Orderu św. Jakuba od Miecza (1932) oraz hiszpańskim Orderem Izabeli Katolickiej (1932).

Pamiątkową tablicę odsłonięto w 1999 r. w Wilnie na fasadzie domu przy ul. Piles 22, w którym mieszkał w latach 1923–1944. Ulice jego imienia są w Polsce (Koszalin, Ostrów Mazowiecka), Rudaminie pod Wilnem oraz w Mińsku.

Maria A. Górenowicz z udziałem redakcji

Bibliografia:
M. Biernacka, Ruszczyc Ferdynand Emanuel, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, Warszawa 2013, t. 9 (Ro-Rz), s. 273–296 (pełna bibliografia); J. Ruszczycówna, E. Ruszczyc, Ruszczyc Ferdynand, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991–1992, t. 33, s. 170–175 (bibliografia); A. Andriulytė, Ferdynandas Ruszczycas: Civis vilnensis sum, Vilnius 2018; A. Giełdoń, Ferdynand Ruszczyc jako pedagog i pejzażysta Wileńszczyzny [referat wygłoszony na międzynarodowej sesji naukowej Wilno początku XX wieku: ognisko modernizującej się kultury], „Nasz Czas” 2003, nr 33 (622), http://nasz-czas.tripod.com/333/czas.html [dostęp: 23 II 2020]; М. А. Гуренович, Рущиц Фердинанд-Эмануил, w: Искусство и архитектура Русского зарубежья, https://artrz.ru/authors/1805375955/1805376029.html [dostęp: 28 II 2020]; B. Antonienko, Wilnianie zasłużeni dla Litwy, Polski, Europy i Świata. Ferdynand Ruszczyc (1870–1936), w: Głos z Litwy – Pogoń.Lt, http://pogon.lt/wilnianie-zasluzeni/217-ruszczyc-ferdynand-.html [dostęp: 28 II 2020]; Н. В. Фаминская, Польско-русские художественные связи. Фердинанд Рущиц, w: Проблемы развития зарубежного искусства. Сборник научных трудов. Сaнкт Петербург 1996, s. 48–51; Фердинанд Рушчыц, seria Славутыя мастакі з Беларусі, red. У. І. Пракапцоў, Минск 2015; Ferdynand Ruszczyc 1870–1936. Życie i dzieło, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2002; K. Mytarewa, W Petersburgu, w: Ferdynand Ruszczyc (1870–1936). Pamiętnik Wystawy. Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa, 1966, s. 56–65; Historia cmentarza rodzinnego Ruszczyców w Bohdanowie, w: Ferdynand Ruszczyc [Muzeum Ferdynanda Ruszczyca w Bohdanowie], http://www.ferdynandruszczyc.pl/dziedzictwo.html [dostęp: 28 II 2020]; Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na początku XX wieku. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa, 1989, s. 30, 135; L. Skalska, Polscy uczniowie Petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 1975, nr 4, s. 351–365; Lija Skalska-Miecik, Echa sztuki rosyjskiej w twórczości warszawskich modernistów, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1984, t. 28, s. 148–157; Л. И. Тананаева, О некоторых аспектах творчества Фердинанда Рущица, „Вестник славянских культур” 2015, nr 3 (37), s. 194–214; F. Ruszczyc, Dziennik, oprac. E. Ruszczyc, cz. 1: Ku Wilnu 1894–1919, Warszawa 1994, cz. 2: W Wilnie 1919–1932, Warszawa 1996; И. И. Шишкин, Переписка. Дневник. Современники о художнике, Ленинград 1984; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Petersburgu: F. 789, op. 11 (1891), spr. 93 (Рущиц Ф.-Э.).