Rudzki Aleksander / Рудзкий Александр Фелицианович (1838-1901), h. Wąż, specjalista w zakresie urządzania lasów, profesor petersburskiego Instytutu Leśnego, syndyk kościoła św. Katarzyny, działacz społeczny, związany z Petersburgiem w latach 1858–1901.

Urodził się 1 stycznia 1838 r. w gub. czernihowskiej, w osiadłej na Wołyniu rodzinie szlacheckiej, jako syn Felicjana (10 listopada 1803 – 12 sierpnia 1887; daty z nagrobka), generała majora armii rosyjskiej (1869), rewizora leśnego w kilku guberniach Rosji, a w końcu podinspektora korpusu leśnego Ministerstwa Dóbr Państwowych (MDP) w Petersburgu. O matce i ewentualnym rodzeństwie brak wiadomości.

Ukończył gimnazjum gubernialne w Czernihowie. Podjął następnie studia w działającej od 1865 r. pod nazwą Instytutu Leśnego [Лесной институт] (IL) petersburskiej wyższej uczelni kształcącej przyszłych leśników. Uczył się najpierw w jej oddziale kadeckim, który ukończył w 1858 r. jako podchorąży. Mianowany zastępcą leśniczego w Korpusie Leśniczych odbył praktyki w leśnictwach na terenie kilku rosyjskich guberni, po czym powrócił do macierzystej uczelni, gdzie po ukończeniu kursu w oddziale oficerskim i zdaniu egzaminów w 1860 r. uzyskał stopień podporucznika. Latem tego roku odkomenderowany został do Lisinskiego leśnictwa szkolnego w celu odbycia zajęć praktycznych z oddziałem kadeckim IL. W latach 1861–1863 odbywał z kolei praktyki zawodowe w Europie Zachodniej (Niemcy, Francja, Belgia i Holandia, Anglia), zapoznając się gruntownie z gospodarką leśną. Po powrocie, odrzuciwszy jako przedwczesną ofertę objęcia stanowiska wykładowcy w IL, uzyskał nominację na leśniczego we wzorcowym Leśnictwie Zasurskim [Засурско-Селехсинским лесничество] w gub. penzeńskiej. Kierował nim w latach 1864–1866, a przez kolejną dekadę pracował w prywatnych majątkach, zarządzając gospodarką leśną, m.in. u książąt Druckich-Sokolnickich i hr. Uwarowów w gub. moskiewskiej, niżegorodzkiej i włodzimierskiej. W 1864 r. awansował na porucznika, a w 1867 r. na kapitana.

Z IL Rudzki związał się w 1876 r., obejmując po wyjeździe do Moskwy swego mistrza prof. Fiodora K. Arnolda (1819–1902) stanowisko wykładowcy w katedrze urządzania lasów i taksacji leśnej. Po podziale tej jednostki w 1880 r. na dwie katedry – urządzania lasów i taksacji leśnej – objął obowiązki profesora urządzania lasów. Drugą z katedr przejął jego kolega z lat szkolnych Piotr N. Werecha (1838–1917), współautor opublikowanej w 1878 r. w Petersburgu bibliografii publikacji o leśnictwie Литература руcского лессоводства. Систематический указатель отдельных книг, изданных на русском языке до 1878 года. [Literatura o rosyjskiej gospodarce leśnej]. Oficjalną nominację na to stanowisko Rudzki otrzymał 19 lipca 1882 r. i pozostał na nim aż do śmierci. W działalności naukowej kierował się specyfiką przyrodniczą lasów rosyjskich oraz przesłankami ekonomicznymi, zwracając uwagę na konieczność odejścia od mechanicznie implementowanych niemieckich wzorców gospodarki leśnej. Uważał lasy za jedną z ważniejszych gałęzi gospodarki narodowej. Był więc przeciwny pomysłom ratowania budżetu państwa poprzez wyprzedaż lasów państwowych, które pojawiły się np. po zakończeniu wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878. Z dorobku i wiedzy praktycznej Rudzkiego w znacznej mierze korzystały wydawane w latach 1880–1890 instrukcje dotyczące urządzania lasów państwowych. On też wprowadził do rosyjskiego leśnictwa metodę klas wzrostu oraz zwrócił uwagę na konieczność badania i stosowania w praktyce gospodarskiej typologii leśnej. W swych pracach podkreślał znaczenie lasu jako regulatora systemów wodnych oraz zwracał uwagę na rolę lasów mieszanych i poszycia leśnego. Opowiadał się również za wprowadzeniem systemowych rozwiązań skłaniających prywatnych właścicieli do ograniczenia rabunkowego wyrębu drzew. Należał w Rosji do pionierów ochrony lasów.

Dał się poznać jako utalentowany pedagog, którego wykłady wykraczały poza oficjalny program studiów. W pracy dydaktycznej zwracał uwagę na praktyczne aspekty zawodu leśniczego, czemu służyły zajęcia w kierowanym przezeń doświadczalnym lesie w pobliżu Petersburga, funkcjonującym od 1902 r. jako tzw. Ochtienskaja lesnaja dacza [Охтeнская лесная дача] IL, a także zainicjowane przez niego i prowadzone osobiście praktyki w lasach państwowych w gub. kowieńskiej i wileńskiej. Chętnie dzielił się ze studentami wrażeniami ze swoich podróży badawczych podejmowanych na terenie Imperium Rosyjskiego, jak również Niemiec i Austrii (kilkakrotnie pomiędzy 1876 a 1898 rokiem) oraz organizował dla podopiecznych wycieczki praktyczne. W gronie jego uczniów byli cenieni leśnicy, m.in.: Dmitrij M. Krawczynskij (1857–1918), Wasilij Ja. Dobrowljanskij (1864–1910), Grigorij F. Morozow (1867–1920) czy Michaił M. Orłow (1867–1932). Ze studiujących w IL Polaków (np. w 1887 r. uczyło się ich tam 107; inf. za „Kraj”, nr 24, s. 12), jako jego wychowanka wymienić można m.in. przyszłego profesora warszawskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Jana Miklaszewskiego (1874–1944; absolwent z 1898 r.).

Jeszcze jako młody leśnik zajął się pisarstwem, publikując wiele fachowych artykułów. Pierwsze teksty zamieścił w 1859 r. w petersburskim tygodniku „Gazieta lesowodstwa i ochoty” [Газета лесоводства и охоты] (1859, nr 11, 15, 17–18). Był autorem ponad 200 publikacji. Zasłynął jako twórca wielokrotnie wznawianych, opartych na wiedzy praktycznej podręczników. Pierwszy z nich ukazał się w Petersburgu 1869 r. jako Cправочная книга для лесничего [Informator dla leśniczego] (2. wyd. wyszło w 1897 r. pod zmienionym tytułem Настольная книга по лесоводству [Podręcznik gospodarki leśnej]). Kolejne cenione przez adeptów leśnictwa podręczniki jego autorstwa to opublikowany po raz pierwszy w 1880 r., a potem wznawiany Лесная таксация [Wycena lasów] (Petersburg, 1890, 1900, 1909 i 1914) oraz Руководство по устройству русских лесов [Przewodnik po strukturze rosyjskich lasów] (Petersburg 1888, 1893, 1906). Wydał ponadto kilka książek o charakterze popularyzatorskim, w tym poświęcony dziejom leśnictwa Краткий очерк истории лесоустройства [Krótki zarys historii gospodarki leśnej] (Petersburg, 1889) oraz popularne opracowanie Лесныя беседы. Для русских лесовладельцев и лесничих [Pogadanki o lesie dla rosyjskich właścicieli lasów] (Petersburg, 1881) przeznaczone dla właścicieli lasów i leśniczych.

We współpracy z kolegą z IL, znawcą sadownictwa, botanikiem i biologiem, prof. Adamem Hrebnickim (1857–1941), uczestniczył jako redaktor prowadzący w publikacji pierwszego rosyjskiego wydania dwutomowego dzieła francuskiego sadownika praktyka Nicolasa Gauchera (1846–1911) Praktischer Obstbau: Anleitung zur erfolgreichen Baumpflege und Fruchtzucht für Berufsgärtner und Liebhaber (1887), które ukazało się pod tytułem Руководство к плодоводству для практиков по Гоше (Petersburg, 1899–1900). Publikacja ta dopełniona została przy udziale ponad 20 rosyjskich specjalistów o wątki specyficzne dla warunków rosyjskich.

Oprócz publikowania w wielu europejskich i rosyjskich pismach specjalistycznych Rudzki był w latach 1895–1900 stałym współpracownikiem założonego w 1841 r. organu MDP – „Czasopisma Ministerstwa Dóbr Państwowych” [Журнал Министерства Государственных Имуществ], przemianowanego w 1865 r. w „Gospodarstwo Wiejskie i Leśnictwo” [Сельское Хозяйство и Лесоводство], gdzie prowadził dział poświęcony lasom. Był też redaktorem kilku innych fachowych periodyków. Najwcześniej, bo w latach 1877–1880, związany był z wydawanym od 1871 r. przez Petersburskie Tow. Leśne miesięcznikiem „Liesnoj żurnał” [Леснoй журнал]. W 1889 r. założył, a następnie współredagował (do 1894 r.) poświęcony kulturze sadowniczej miesięcznik „Płodowodstwo” [Плодоводство], który stał się organem Rosyjskiego Tow. Sadowników [Российскоe обществo плодоводства]. W latach 1895–1901 polem jego redaktorskiej aktywności były wychodzące pod egidą MDP wspomniane „Sielskoie choziajstwo i liesowodstwo” i powstała z jego inicjatywy, ukazująca się dwa razy w tygodniu „Ziemliedielczeskaja gazieta” [Земледельческaя газетa]. Współpracował też redakcyjnie od chwili jego powstania w 1896 r. do 1900 r. z poświęconym rolnictwu i przyrodoznawstwu ilustrowanym miesięcznikiem „Szkolnoje choziajstwo” [Школьное хозяйство], założonym i redagowanym przez Awetisa A. Kalantara (1859–1937); w 1901 r. pismo to zmieniło nazwę na „Ziemliedieliec” [Земледелец]. Uwieńczeniem praktyki redaktorskiej Rudzkiego była edycja fundamentalnej 12-tomowej encyklopedii pt. Полнaя энциклопедия русского хозяйства и соприкасающихся с ним наук [Pełna encyklopedia rosyjskiego gospodarstwa i związanych z nim nauk]. Sam zdołał napisać ponad 30 haseł i zredagować pierwszych pięć tomów (Petersburg, 1900–1901), pozostałe ukazywały się w latach 1902–1912.

Był członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1897 r. otrzymał rangę rzeczywistego radcy stanu.

Praca naukowo-dydaktyczna i wydawnicza nie zdominowała działalności Rudzkiego. Był też mocno związany z polską kolonią nad Newą. Obowiązki syndyka kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Hевский пр.] 32–34 pełnił trzykrotnie, najpierw w 1891 r., kiedy jako zastępca przejął obowiązki po rezygnacji we wrześniu tego roku rzeczywistego radcy stanu Łukasza Łukawskiego („Kraj” 1891, nr 37), potem w latach 1891–1895 w duecie z adwokatem Józefem Czopowskim (1847–1896), a następnie w latach 1895–1898 wspólnie z prawnikiem Janem Żarnowskim (1852 lub 1862 – 1926), od 1903 r. Generalnym Kontrolerem Dep. Sprawozdawczości Kolejowej. Jako syndyk zainicjował wiele istotnych dla funkcjonowania administracji kościelnej reform. Jego urzędowanie zbiegło się z przejęciem po dominikanach zarządu kościoła przez kapłanów diecezjalnych. Wespół z J. Czopowskim Rudzki odegrał kluczową rolę w reorganizacji wspomnianej szkoły męskiej (potem gimnazjum) przy kościele św. Katarzyny, a zwłaszcza internatu dla chłopców, oddzielając pomieszczenia szkolne od klasztornych. W 1891 r. doprowadził do zrównania budżetu szkoły męskiej z budżetem działającej także przy kościele św. Katarzyny szkoły żeńskiej, wprowadzając w obu stałe preliminarze budżetowe i powiązane z nimi listy płac oraz zrównując pobory nauczycieli obu placówek. Dzięki temu udało się wyasygnować pieniądze na zakup pomocy szkolnych i organizację biblioteki, która otrzymywała odtąd corocznie fundusz na zakup polskich książek. Obaj syndycy zadbali również o letni wypoczynek uczącej się przy kościele młodzieży, organizując w 1892 r. letnie wakacje w okolicach Gatczyny, a od 1893 r. w położonej ok. 130 km na południe od Petersburga Łudze.

Na przeszkodzie w realizacji pełnego planu reform, który przewidywał również pozyskanie dla szkoły męskiej wykwalifikowanego personelu nauczycielskiego spośród absolwentów Uniwersytetu Petersburskiego, stanęły opór dotychczasowego grona pedagogicznego i samych dominikanów, obawiających się dynamicznie rosnących koszów utrzymania obu placówek. Koszty te spowodowały, że Rudzki z Czopowskim zainicjowali nadbudowę kościelnych gmachów od strony prosp. Newskiego. Zrealizowano ją, podpisując umowę z dyrekcją należącego do Wawelbergów petersburskiego oddziału Banku Handlowego w Warszawie, co w przyszłości zapewniło administracji kościelnej znaczący stały dochód. Jako ceniony wykładowca IL, mający znajomości w rosyjskich kręgach urzędniczych Rudzki starał się chronić obie kościelne szkoły przed przejęciem nad nimi całkowitej kontroli przez rosyjską administrację szkolną. Doceniając jego wkład w uporządkowanie administracji i finansów kościoła św. Katarzyny oraz w rozwój funkcjonujących przy nim szkół, 15/27 maja 1898 r. w związku z zakończeniem jego pracy w charakterze syndyka środowisko polonijne zorganizowano na jego cześć uroczystą biesiadę w restauracji „Contana”, w której uczestniczyło kilkadziesiąt osób („Kraj” 1898, nr 20).

Od momentu jego powstania w 1884 r. Rudzki był także członkiem (w 1898 r. rzeczywistym) Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD). Wraz z Zinaidą Jocher (1839–1885), żoną gen. Adama Teofila Jochera (1833–1900), i inż. technologiem Ignacym Jasiukowiczem (1847–1914), dyrektorem zakładów Putiłowskich, wszedł w skład powołanego w 1884 r. Komitetu dla Poszukujących Pracy [Комитет по приисканию занятий] RzDT, działającego najpierw przy prosp. Newskim 32–34, a od 1896 r. przy ul. Kanonierskiej [Канонерская ул.] 6 w rejonie Admirałtiejskim. Dopiero po śmierci Rudzkiego, w 1902 r. zarząd RzDT powołał specjalne Pośrednictwo Pracy [Посредническое попечительство] z odrębnym budżetem i komitetem. On sam znalazł się też w powołanym w 1893 r. pięcioosobowym komitecie (wraz z adwokatem i działaczem społeczno-politycznym Włodzimierzem Spasowiczem [1829–1906], adwokatami Justynem Połujańskim i Bolesławem Olszamowskim [1848–1920] oraz księgarzem i wydawcą Erazmem Piltzem [1851–1929]) RzTD. Jego zadaniem było zorganizowanie serii odczytów, z których dochód miał wzbogacić fundusz towarzystwa.

Zaangażowanie Rudzkiego w sprawy uczącej się w Petersburgu polskiej młodzieży spowodowało, że został też przewodniczącym utworzonego w 1893 r. z inicjatywy RzTD kółka pomocy dla uczącej się młodzieży, wspierającego materialnie uczniów szkół średnich. Kółko to funkcjonowało w ramach wspomagającego studentów funduszu pomocy dla uczącej się młodzieży [Попечителство для помощи учащейся молодежи] mieszczącego się przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 110, m. 16. Na jego wniosek wreszcie oraz matematyka Wiktora Staniewicza (1866–1932), dziekana wydziału inżynierii budowlanej stołecznego Państwowego Instytutu Politechnicznego RzTD przejęło w 1894 r. finansowanie kuchni studenckiej, otwartej jeszcze w 1869 r. z inicjatywy ówczesnego studenta technologa, a później pierwszego prezesa Koła Inżynierów Technologów Petersburskich, Gustawa Kamieńskiego (1848–1930). Figurująca odtąd pod nazwą Taniej Jadłodajni dla Ubogich Przedstawicieli Klasy Inteligenckiej RzTD [Дешевая столовая для бедных интеллигентного класса Римско-католического благотворительного общества] placówka mieściła się przy prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] (obecnie prosp. Moskiewski [Московский пр.]) 7. W XX w. zmieniła nazwę na Tanią Jadłodajnię dla Studentów Polaków RzTD czy też Polską Kuchnię Studencką RzTD (PKS) [Дешевая столовая для студентов поляков Римско-католического благотворительного общества] i przeniosła się kilkanaście numerów dalej na prosp. Zabałkański 20.

Wraz z gen. A. Jocherem, ówczesnym prezesem RzTD, Rudzki przyczynił się też w 1899 r. do utworzenia przy RzTD Koła Lekarzy Polskich, które przekształciło się następnie w Związek Polski Lekarzy i Przyrodników.

W Petersburgu co najmniej od 1894 r. do końca życia mieszkał na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] w kamienicy czynszowej A. M. Bremera przy 5. Linii [5-я линия B. O.] 34.

Był żonaty z Józefiną Panasewiczówną (1845–1886), córką Wiktora (1810–28 listopada 1887), absolwenta Uniwersytetu Wileńskiego, który od ślubu mieszkał z nimi w Petersburgu. Z tego małżeństwa urodziło się ośmioro dzieci, w tym pięciu synów: zmarły w dzieciństwie Felicjan, Karol (1865 – 7 września 1895) i Aleksander (1870–1906) – prawnicy, Wiktor (1873–1916) i Józef (1878–1905 w Mandżurii w trakcie wojny rosyjsko-japońskiej) – lekarze, oraz trzy córki: zmarłe w dzieciństwie Katarzyna i Eugenia oraz Maria (1868 – 30 listopada 1935), zamężna za ekonomistą Józefem Gieysztorem (1865–1958), profesorem warszawskiej Szkoły Głównej Handlowej.

Zmarł na serce 27 czerwca/9 lipca 1901 r. podczas wakacji w Wirszubie pod Wilnem. Pochowany został 2/15 lipca w Petersburgu na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim (mogiła nie zachowała się). Na nagrobku wystawionym staraniem administracji kościoła św. Katarzyny umieszczony miał być napis: „Przyjaciel młodzieży”. Na cmentarzu tym spoczęli także jego ojciec i syn Karol. Po śmierci Rudzkiego IL zbierał fundusze na ustanowienie nagrody jego imienia za prace naukowe z zakresu leśnictwa.

Odznaczony był rosyjskimi orderami: św. Anny II kl. (1885), św. Stanisława II kl. (1882), św. Włodzimierza IV kl. (1895).

Bibliografia:
J. Róziewicz, Rudzki Aleksander, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991–1992, t. 33, s. 43–45 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 303–304 (bibliografia); Рудзкий Александр Фелицианович (1838–1901), http://www.lesnyk.ru/vek19_10.html [dostęp: 12 IX 2016]; Н. А. Моисеев, А. Ф. Рудзкий и его руководство к устройству русских лесов, „Лесное хозяйство” [Mocква] 1994, nr 1, s. 39–44; ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 150; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 51–53; F. Śliwiński, Reformy prof. A. Rudzkiego w latach 1891–1895, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowańców gimnazjów przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, kom. red. W. Chmielewska i in., Warszawa 1933, s. 214 (il.) –220, ponadto tamże, s. 24, 25, 57, 60, 61, 71, 92, 118, 172, 176, 214, 306; М. Е. Ткаченко, Профессор Александр Фелицианович Рудзкий, „Лесное хозяйство” [Mocква] 1949, nr 3, s. 38–42; П. Н. Вереха, М. М. Орлов, Исторический очерк развития С.-Петербургского лесного института (1803–1903), red. Э. Э. Керн, Сaнкт-Петербург 1903, s. [14], 194; Kalendarz katolicki na rok 1902. Nakładem księgarni K. Grendyszyńskiego, Petersburg [1901], s. 92–93 (wspomnienie); dr S. Rudzki, Kartka z życia społecznego lekarzy petersburskich, Warszawa 1928, s. 4; „Kraj” 1891, nr 38 z 20 września/2 października, s. 20 (Wybory syndyków), nr 42 z 18/30 października, s. 19 (Wybory syndyków parafji św. Katarzyny), 1893, nr 13 z 26 marca/7 kwietnia, s. 19 (Odczyty), 1887, nr 51 z 18/30 grudnia, s. 16 (nekrolog J. Panasewicz), 1898, nr 15 z 11/23 kwietnia, s. 8 (Wybory syndyków), nr 19 z 9/21 maja, s. 15 (Z syndykatu kościelnego), nr 20 z 16/28 maja, s. 17 (Uczta na cześć prof. Rudzkiego), 1901, nr 27 z 6/19 lipca, s. 18 i s. 23 (Ś. p. Profesor Aleksander Rudzki).