Ptaszycki Stanisław Ludwik / Пташицкий Станислав Львович (1853–1933), h. Łabędź, historyk i archiwista, badacz zbiorów petersburskich, działacz polonijny, uczestnik działań na rzecz rewindykacji polskich zbiorów z Rosji, związany z Petersburgiem w latach 1872–1918.

Urodził się 12 kwietnia 1853 r. we wsi Kuzowo (ówczesna gub. moskiewska) z małżeństwa Leona, ziemianina z pow. pińskiego gub. mińskiej, zarządcy majątków Wittgensteinów, i Elżbiety Roszczewskiej. Miał młodszego brata Jana (1854–1912), matematyka, profesora Uniwersytetu Petersburskiego (UP), oraz siostry: Jadwigę (ur. 1855) i Antoninę Marię (ur. 1862). Szkołę średnią ukończył w Wilnie w 1872 r. Następnie przeniósł się do Petersburga, gdzie przez krótki czas studiował na Wydziale Medycznym UP, by w 1873 r. rozpocząć studia na Wydziale Historyczno-Filologicznym tejże uczelni. Podczas studiów na wspomnianym wydziale w latach 1873–1876, będąc tam wówczas jedynym Polakiem, pobierał nauki u dwóch koryfeuszy ówczesnej slawistyki – Izmaiła I. Srezniewskiego (1812–1880) i Władimira I. Łamanskiego (1833–1914): „Niepodzielając ich tendencyj naukowo-politycznych (słowianofilstwo prawosławno-rosyjskie), czerpie od nich bogata wiedzę, zbliża się z nimi, jako ludźmi uczciwymi, niekrepującymi jego przekonań osobistych, widzącymi w nim Polaka” – pisał historyk archiwista Wincenty Łopaciński (Rys życia Stanisława Ptaszyckiego, „Archeion” 1934, t. 12, s. 29).

Po otrzymaniu w 1876 r. złotego medalu za krytyczny rozbiór Wizerunku własnego żywotu człowieka poczciwego Mikołaja Reja (1505–1569) i uzyskaniu stopnia kandydata nauk historyczno-filologicznych został asystentem w katedrze filologii słowiańskiej, a niebawem także tłumaczem jęz. polskiego w stołecznym III Departamencie Senatu Rządzącego (1878), ściśle związując tym samym swój los na wiele lat z tzw. Metryką Litewską (ML), to jest wywiezionym do Rosji w 1794 r., składającym się z ponad tysiąca ksiąg archiwum państwowym. Nominację na metrykanta, czyli kierownika archiwum ML przy Senacie Rządzącym, otrzymał w październiku 1884 r. i na stanowisku tym pozostawał do 30 listopada 1887 r. (w dniu 25 października tego roku zbiory ML przekazano do Moskwy). W ramach obowiązków Ptaszycki uporządkował cały zespół i przygotował do druku jego obszerny inwentarz (Описание книг и актов Литовской метрики [Opis ksiąg i aktów Metryki Litewskiej], Санкт-Петербург 1887). Należy stwierdzić, że w całym – bogatym, różnorodnym i w ogromnej masie wciąż aktualnym – dorobku Ptaszyckiego inwentarz ten zajmuje miejsce szczególne. Nie sposób wyobrazić sobie bez niego późniejszych badań nad tym złożonym kompleksem źródłowym – nie ma de facto dzisiejszej o nim wiedzy, co potwierdza oczywista zależność od ustaleń polskiego „metrykanta”, cenionego kompendium harwardzkiej badaczki Patricii Kennedy Grimsted (ur. 1935) pt. The "Lithuanian Metrica" in Moscow and Warsaw: reconstructing the archives of the Grand Duchy of Lithuania: including an annotated edition of the 1887 inventory compiled by Stanisław Ptaszycki (Cambridge, Mass., 1984).

Równocześnie z pracą w archiwum ML, korzystając z nieograniczonego dostępu do archiwaliów, przygotował wiele cennych prac monograficznych, m.in. poświęconą pierwszemu ruskiemu drukarzowi Иван Федоров, московский первопечатник. Пребывание его во Львове („Русская Старина” i Kraków, 1884), Деспоты Зеновичи в конце 16 и начале 17 вв. [Despot Zenowiczowie od końca XVI do początku XVII w.] („Русская старина” 1878, t. 21, s. 125–138 i t. 22, s. 503–511), К истории литовского права после третьего статута [Z historii prawa litewskiego po III Statucie], „Журнал Министерства народного просвещения” (Санкт-Петербург, 1893), Kнязья Пузины: Историко-генеалогические материалы [Kniaziowie Puzynowie. Materiały historyczno-genealogiczne] (Санкт-Петербург, 1898). W tym czasie odbył też liczne wojaże naukowe, co zaowocowało dobrymi kontaktami z polskimi badaczami z innych zaborów. Nawiązał wówczas kontakty m.in. z uczonymi tej miary co twórca lwowskiej szkoły historycznej Ksawery Liske (1838–1891), związani z Krakowem członek konserwatywnego ugrupowania stańczyków historyk Józef Szujski (1835–1883) oraz historyk literatury i bibliograf Karol Estreicher (1827–1908), a wreszcie lwowski historyk i bibliograf Ludwik Finkiel (1858–1930).

W maju 1896 r. Ptaszycki uzyskał na UP veniam legendi jako docent prywatny i rozpoczął wykłady z historii literatury polskiej (1896–1901, 1904–1905, 1907, 1909–1917) oraz proseminarium z jęz. polskiego (1904–1917; w latach 1900–1901 i 1906 dotyczące literatury politycznej, a w latach 1907–1908 bajronizmu i romantyzmu), prowadząc także zajęcia z paleografii ruskiej i polskiej (1899–1907). Równocześnie prowadził zajęcia w Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), w latach 1892–1896 jako lektor, od roku 1896 – docent, od 1914 r. zaś jako profesor języka i literatury rosyjskiej. Intensywna praca dydaktyczna, stanowiąca zasadnicze źródło utrzymania uczonego (od października 1879 r. był lektorem języka i literatury rosyjskiej w Rzymskokatolickim Seminarium Duchownym oraz wykładowcą łaciny i jęz. rosyjskiego w renomowanym prywatnym gimnazjum Byczkowa, później Guriewicza), nie wpłynęła hamująco na jego aktywność badawczą – niebawem miało się ukazać wiele edycji, uznawanych obecnie za klasyczne, wśród których osobne miejsce zajmują opublikowane wspólnie z Aleksiejem I. Sobolewskim (1857–1929) albumy paleograficzne: Палеографические снимки с русских грамот преимущественно XIV века [Reprodukcje paleograficzne z ruskich gramot głównie z XIV w.]. Под ред. А. И. Соболевского и С. Л. Пташицкого (Санкт-Петербург, 1903) oraz С. Л. Пташицкий, A. И. Соболевский, Сборник снимков со славяно-русских старопечатных изданий [Zbiór reprodukcji ze słowiańsko-ruskich starodruków] (Санкт-Петербург, 1895). Owocna i bliska współpraca Ptaszyckiego z Sobolewskim, znanym z poglądów nacjonalistyczno-monarchistycznych (uczony ten – skądinąd dyplomowany na magistra w Imperatorskim Uniwersytecie Warszawskim – był m.in. aktywnym działaczem czarnosecinnego Związku Narodu Rosyjskiego, co bynajmniej nie zapewniało mu w Petersburgu sympatii ze strony liberalnej profesury i studentów), zasługuje na szczególną uwagę, zważywszy na równoczesny aktywny udział polskiego badacza w życiu petersburskiej Polonii i jego zaangażowanie w działalność katolickiej parafii kościoła św. Katarzyny. Wydaje się, iż u narodzin tego niezwykłego tandemu legł wzajemny szacunek między eksmetrykantem a autorem fundamentalnej Славяно-русской палеографии (Санкт-Петербург, 1901). Wybitnym osiągnięciem Ptaszyckiego stał się tom kronik litewsko-ruskich, przygotowany wraz z rzeczywistym twórcą naukowej metody badań nad latopisarstwem ruskim – Aleksiejem A. Szachmatowem (1864–1920) w ramach wielotomowej – wychodzącej do chwili obecnej – edycji Полное собрание русских летописей (Западнорусские летописи) [Kompletny zbiór ruskich latopisów (Zachodnioruskie latopisy)]. Под ред. С. Л. Пташицкогo и A. A. Шахматовa, Санкт-Петербург 1907 (= Полное собрание русских летописей [dalej: PSRL], t. 17); symptomatyczne, iż Ptaszycki był w okresie przedrewolucyjnym jedynym nie-Rosjaninem, dopuszczonym do udziału w pracach nad tą elitarną serią.

Jego wybitną pozycję jako wydawcy źródeł i znawcy ML ugruntowało uczestnictwo w kolejnym prestiżowym przedsięwzięciu: publikacji wybranych ksiąg Metryki pt. Литовская метрика: Oтдел первый: Часть третья: Kниги публичных дел: Переписи войска Литовского [Metryka Litewska. Dział I, cz. III: Księgi spraw publicznych. Popisy wojska litewskiego]. Приготовил к печати С. Л. Пташицкий (Петроград, 1915) (= Русская историческая библиотека, t. 33). Na uwagę zasługuje jego własne znalezisko w zbiorach petersburskich – tzw. Kodeks Olszewski Chomińskich; znajdującą się w nim Wielkiego Xięstwa Litewskiego i Żmodskiego Kronikę z połowy XVI w. Ptaszycki wydał następnie parokrotnie, w tym także na łamach wspomnianego wyżej 17. tomu Полного собрания русских летописей, co zważywszy na język źródła (polski!), było zjawiskiem bezprecedensowym w dziejach edycji, kultywującej dorobek piśmiennictwa ruskiego (Kodeks Olszewski Chomińskich. Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego kronika. Podług rękopisu z roku 1550 wydał S. Ptaszycki [Wilno, 1907] oraz St. Ptaszycki, Kodeks Olszewski Chomińskich. Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmódzkiego kronika podana podług rękopisu z roku 1550 [Warszawa–Lublin, 1932]).

Wiedzę o relacjach polsko-rosyjskich i polonicach w zbiorach rosyjskich popularyzował także wśród miejscowych Polaków, publikując na ten temat artykuły w stołecznych polskich wydawnictwach, m.in. Metryka Litewska Petersburgu („Kraj” 1882, nr 21, s. 2–7), Listy Joachima Lelewela do Tadeusza Bułharyna (Gwiazda. Kalendarz petersburski na rok 1881, s. 63–73) czy Biblioteki i archiwa petersburskie. Luźne notatki… (Gwiazda. Kalendarz petersburski na rok 1884, s. 104–117).

Miarą uznania dla naukowych osiągnięć Ptaszyckiego, uważanego za eksperta w sprawach polskich i Kościoła katolickiego, do którego wielokrotnie zwracano się o ekspertyzy, stały się jego liczne członkostwa w renomowanych towarzystwach naukowych Imperium Rosyjskiego: Cesarskim Towarzystwie Ekonomicznym (członek rzeczywisty, 1887), Towarzystwie Historycznym przy UP (członek rzeczywisty, 1890), petersburskim Cesarskim Rosyjskim Towarzystwie Archeologicznym (członek korespondent, 1890), Komisji Archeograficznej tegoż (1896), Cesarskim Rosyjskim Towarzystwie Archeologicznym w Moskwie (1898), Rosyjskim Towarzystwie Genealogicznym (członek rzeczywisty, 1899), Towarzystwie Miłośników Dawnego Piśmiennictwa (członek korespondent, 1900). Od 1908 r. był wiceprezesem petersburskiego Towarzystwa Bibliotekoznawstwa, rok później organizował głównie ze zbiorów własnych oddział polski Wystawy Tołstojowskiej, zaś w 1911 r. pełnił obowiązki pierwszego wiceprezesa wszechrosyjskiego Zjazdu Bibliotekarskiego w Petersburgu. Poza aktywnością we wspomnianych wyżej gremiach często wygłaszał zamknięte i publiczne odczyty, m.in. w 1892 r. w Szkole Drukarstwa o początkach i rozwoju drukarstwa słowiańskiego i ruskiego.

Niekwestionowany autorytet naukowy oraz reputacja wybitnego znawcy archiwaliów (zwłaszcza źródeł odnoszących się do państwowości polsko-litewskiej) sprawiły, iż kontakt z Ptaszyckim okazał się niezwykle cenny dla polskich badaczy z innych zaborów. Rekomendacja „Stanisława Lwowicza” niejednokrotnie otwierała jego rodakom drogę do zbiorów petersburskich: ML, kolekcji rękopiśmiennych Cesarskiej Biblioteki Publicznej (zwłaszcza Zaluscianów), Biblioteki Rumiancewa, Biblioteki Sztabu Generalnego i in. Z jego poparcia i rad korzystali m.in. tacy historycy i archiwiści oraz historycy sztuki, literatury i bibliotekoznawcy, jak: August Bielowski (1806–1876), Szymon Askenazy (1865–1935), Karol Badecki (1886–1953), Adam Chmiel (1865–1934), Aleksander Czołowski (1865–1944), Jan Jakubowski (1874–1938), Władysław Konopczyński (1880–1952), który współredagował wraz z nim publikację polskiego przekładu Pamiętnika Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798) (Warszawa, 1915), Wojciech (1838–1918) i Stanisław (1876–1950) Kętrzyńscy, Józef Korzeniowski (1863–1921), Stanisław Tomkowicz (1850–1933), a przede wszystkim szczególnie mu bliscy – jako uczeni i jako ludzie – Aleksander Brückner (1856–1939) i Antoni Prochaska (1852–1930). Dzięki jego wysiłkom – wedle kompetentnej opinii St. Kętrzyńskiego – Monumenta Poloniae Historica uzyskały w Cesarskiej Bibliotece Publicznej wyjątkowy przywilej – prawo wypożyczania z jej zbiorów rękopisów. Warto dodać, iż poczuwając się do opieki nad petersburskimi polonicami, Ptaszycki wspierał także wysiłki zagranicznych polonistów – w tym kontekście wysoce symptomatyczny jest casus jego seminarzystki, holenderskiej slawistki Anny Croiset van der Kop (1859–1914), która opisywała polskie rękopisy Biblioteki Sztabu Generalnego. Kwestię nadnewskich poloniców i możliwości ich wykorzystania przybliżył też polskiej publiczności w publikacji Cesarska Biblioteka Publiczna i Metryka Litewska w Petersburgu (Kraków, 1884).

Współpraca Ptaszyckiego z A. Prochaską, zasłużonym kustoszem Archiwum Krajowego Akt Grodzich i Ziemskich we Lwowie, nawiązana podczas pobytu galicyjskiego badacza w Petersburgu w 1878 r., związanego z kwerendą na potrzeby opublikowanego przezeń niebawem Codex epistolaris Vitoldi (1882), zaowocowała wieloletnią przyjaźnią i przyniosła obu badaczom wymierne korzyści. Obfitość znalezionego materiału sprawiła, iż Prochaska nie ograniczył się do publikacji wspomnianego kodeksu, wydając następnie m.in. Materiały archiwalne, wyjęte głównie z Metryki litewskiej od 1348 do 1607 (Lwów, 1890), Ptaszycki zaś – jako ówczesny przełożony metryki – mógł w oficjalnym zestawieniu nazwisk badaczy, dopuszczonych do prac w ML (1887), podkreślić z satysfakcją, iż Prochaska wyświadczył instytucji przyjmującej nie lada usługę, udostępniając jej przygotowany przez siebie inwentarz pewnej części dokumentów. Współpraca uczonych zaowocowała także wspólną 6-tygodniową wyprawa badawczą na trasie Wilno–Warszawa–Lwów (1881), a wiele lat później Prochaska opublikował na łamach „Przeglądu Historycznego” (1911, t. 12) treściwą recenzję, podkreślającą wagę przygotowanej przez petersburskiego druha i mentora edycji tomu latopisów litewsko-ruskich. Bibliografia prac Ptaszyckiego liczy 135 pozycji o zróżnicowanej tematyce, w tym wiele recenzji i informacji bibliograficznych o polskich badaniach naukowych z zakresu historii, historii literatury, językoznawstwa, bibliografii i etnografii.

Udzielał się także społecznie i charytatywnie w środowisku polonijnym. W latach 1885/1886–1890 zasiadał w stałej komisji rewizyjnej przy zarządzie kościoła św. Katarzyny, odpowiadając za prowadzone przy tamtejszej parafii szkoły męską i żeńską. Po rezygnacji z tej funkcji w grudniu 1890 r. w latach 1893–1896 wykładał historię literatury w klasach wyższych szkoły żeńskiej. Aktywnie działał w Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD), którego członkiem był co najmniej od 1903 r. (rzeczywistym od 1904 r.). Polem jego aktywności stało się najpierw działające przy RzTD Kółko pomocy młodzieży uczącej się; w latach 1901–1904 był członkiem jego komitetu („Kraj” 1901, nr 48, s. 23 i 1904, nr 14, s. 17). W tym okresie z ramienia RzTD pełnił też funkcję kuratora tajnej kuchni dla uczącej się młodzieży polskiej. Troska o młode pokolenie sprawiła, że w 1907 r. zaangażował się również w prace Polskiej Macierzy Szkolnej, uzyskując w 1910 r. godność jej prezesa, a w 1912 r. członka honorowego „w uznaniu wyjątkowych zasług i nader użytecznej działalności dla Instytucji”. Od 1907 r. był również członkiem czynnym ,,Ogniska Polskiego”, a wreszcie członkiem komitetu literackiego Teatru Polskiego.

Aktywność społeczna Ptaszyckiego, prócz promowania wiedzy o historii i kulturze narodu polskiego oraz czynnej troski o ich materialne i literackie zabytki, ukierunkowana była na wzmocnienie nad Newą obecności Kościoła katolickiego (co uczony zdawał się postrzegać jako iunctim z polskością). Umiejętnie wykorzystując swój autorytet naukowy, potrafił m.in. doprowadzić do uznania przez rosyjskie Ministerstwo Oświaty w 1888 r. dnia 8 maja – czyli Świętego Stanisława, patrona Polski – za dzień świąteczny dla katolickich uczniów na terytorium całej Rosji. Jako legalista, umiejętnie wykorzystywał w interesie idei narodowej wszelkie możliwości i luki restrykcyjnego wobec innych konfesji ustawodawstwa rosyjskiego: w obliczu problemów z utworzeniem katolickiego kościoła parafialnego w popularnej miejscowości letniskowej Terijoki w Karelii (obecnie Zielienogorsk [Зеленогорск]) nad Zatoką Fińską, ufundował tam w 1904 r. tymczasową kaplicę pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa na terenie swej zakupionej w 1903 r. daczy; w 1906 r. powstała w Terijokach nowa świątynia na specjalnie zakupionym gruncie, w której budowie czynnie uczestniczył.

Na rzecz rozwoju polskiej edukacji działał też po wybuchu I wojny światowej. W styczniu 1915 r. był jednym z sygnatariuszy pisma polskich działaczy do szefa sztabu generalnego gen. Nikołaja N. Januszkiewicza (1868–1918) w sprawie wstrzymania deportacji w głąb Rosji Polaków – austriackich i niemieckich poddanych. W kwietniu tego samego roku na życzenie Uczonego Komitetu Ministerstwa Oświaty opiniował program wykładów jęz. polskiego i literatury polskiej w piotrogrodzkim katolickim gimnazjum św. Katarzyny.

Ptaszycki był również współtwórcą powołanego do życia w lutym 1916 r. Polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury (TMHiL), w którym objął stanowisko wiceprezesa; fotel prezesa zajął niekwestionowany lider polonijnej elity intelektualnej nad Newą – znawca antyku Tadeusz Zieliński (1859–1944). Jedno ze swych najważniejszych zadań – oprócz podnoszenia ogólnego poziomu wiedzy rodaków – organizacja ta upatrywała w przeprowadzeniu planowych i systematycznych badań archiwów, muzeów i bibliotek piotrogrodzkich dla wydobycia materiałów do dziejów kultury w Polsce. We wrześniu 1916 r. z inicjatywy TMHiL utworzone zostały pod prezesurą T. Zielińskiego działające do 1918 r. Wyższe Kursy Polskie. Ich prorektorem i jednym z wykładowców został ich współzałożyciel Ptaszycki, który wygłosił także wykład inaugurujący działalność kursów. Dodajmy, iż na polu inwentaryzacji polskiego dziedzictwa kulturowego TMHiL aktywnie współpracowało ze zorganizowanym w 1908 r., a działającym intensywnie od 1915 r. Petersburskim Kołem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, w którym od 1916 r. udzielali się m.in. internowany w Piotrogrodzie dyrektor lwowskich muzeów Aleksander Czołowski (1865–1944) i St. Kętrzyński.

Po rewolucji lutowej 1917 r. premier Rządu Tymczasowego książę Grigorij Je. Lwow (1861–1925) powołał Ptaszyckiego do komisji mającej zbadać dotychczasowe prawodawstwo w zakresie spraw Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji z punktu widzenia proklamowanej przez Rząd Tymczasowy zasady swobód wyznaniowych. W tym samym roku, w maju i październiku, Prezes Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego Aleksander Lednicki (1866–1934) zaprosił Ptaszyckiego do udziału w pracach wydziałów I ds. majątków zarządzanych przez Komisariat byłego Ministerstwa Dworu i IX ds. oświaty i instytucji publicznych i Kościoła rzymskokatolickiego. We wrześniu 1917 r. administrator archidiecezji mohylewskiej bp Jan Cieplak (1857–1926) powołał go do Metropolitalnej Rady Szkolnej, mającej pod przewodnictwem Zygmunta Łozińskiego (1870–1932) zająć się nauką i wychowaniem katolickim w archidiecezji mohylewskiej. W uznaniu zasług Ptaszyckiego w nauczaniu dzieci uchodźców polskich na terenie Rosji i Finlandii w styczniu 1918 r. pierwsze Walne Zgromadzenie Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci powołało go do Rady Nadzorczej. W tym samym roku opublikował w „Dzienniku Narodowym” (nr 194) tekst Nauczanie polskie w Petersburgu.

Po upadku caratu w październiku 1917 r. nadzieje polskich środowisk nad Newą na odrodzenie bytu narodowego gwałtownie wzrosły, a wraz z nimi pojawiła się kwestia rewindykacji pamiątek narodowych. Ptaszycki bezzwłocznie zajął w tej materii stanowisko jednoznaczne, wygłaszając w dniu 14 września 1917 r. na posiedzeniu jednej z sekcji Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO), do udziału w pracach którego został zaproszony w kwietniu 1917 r., obszerny referat o zagrabionych przez władze rosyjskie polonikach, które bezwarunkowo winny być zwrócone stronie polskiej. Wykład ten to swoiste memorandum, imponujące szczegółowością i rozmachem, które zapowiadało późniejsze aktywne zaangażowanie uczonego w rewindykacyjne rokowania ze stroną bolszewicką po pokoju ryskim 1921 r. Dodajmy, że nie ograniczył się on w swych wywodach do najlepiej znanego mu materiału petersburskiego, upominając się również o polonika z Moskwy, Charkowa, Kijowa i in. („Dziennik Polski”, 1917, 17/30 września).

Był autorem wartościowych dla dziejów petersburskiej Polonii wspomnień (Z moich wspomnień z nad Newy, Warszawa 1933). W Petersburgu mieszkał początkowo w gmachu byłej RzAD na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 1. Linii [1-я линия В. О.] 52, a następnie kolejno: (1894) przy ul. Prieobrażienskiej [Преображенская ул.] (obecnie ul. Radiszczewa [Радищева ул.]) 42, (1896) w pobliżu brata przy ul. Nadieżdinskiej [Надеждинская ул.] (obecnie ul. Majakowskiego [Маяковского ул.]) 1, (1897–1898) w umeblowanym pokoju przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 7, (1899–1914) w kamienicy czynszowej przy ul. Małej Italianskiej [Малая Итальянская ул.], przemianowanej w 1902 r. w ul. Żukowskiego [Жуковского ул.] 38, w końcu (1915–1917) w domu malarza Siergieja I. Sadikowa przy 2. Linii [2-я линия В.О.] 3 m. 9. „Pomimo tego, że pp. Ptaszyccy nie prowadzili domu otwartego, nie omijali go bawiący czasowo w stolicy uczeni” („Kraj” 1906, nr 36), gościli w nim m.in. St. Tomkowicz i A. Chmiel. Bywalcami daczy w Terijokach byli zaś m.in. ambasadorowie austro-węgierscy w Rosji, urzędujący tam w latach 1899–1906 br. Alois Lexa von Aehrenthal (1854–1912) i jego następca (1906–1911) hr. Leopold Berchtold (1863–1942).

Po opuszczeniu Piotrogrodu w październiku 1918 r. i powrocie do odrodzonego kraju odegrał Ptaszycki rolę kapitalną w tworzeniu fundamentów szkolnictwa akademickiego i służby archiwalnej. W kwietniu 1918 r. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Piastował m.in. stanowisko dyrektora Archiwum Państwowego w Lublinie i dziekana Wydz. Humanistycznego (oba od 1 grudnia 1918) i dyrektora Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) (od lutego 1919), dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie (1919–1920), ponownie dyrektora archiwum lubelskiego (1921–1926), wicerektora KUL (1921–1922), by ostatecznie zająć 1 października 1926 r. fotel Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych (NDAP), którą to funkcję sprawował do 1 lipca 1931 r., co było bez wątpienia ukoronowaniem jego pięknej kariery uczonego i archiwisty, ale także następstwem szczególnych zasług na rzecz rewindykacji poloników z Rosji Sowieckiej. Za zaszczyt ten zrewanżował się ojczyźnie niebawem, tworząc pierwsze polskie czasopismo archiwalne „Archeion” (1927), którego redaktorem pozostał do 1931 r. Opublikował też, opierając się na własnych wykładach na KUL, pierwszą w Polsce Encyklopedię nauk pomocniczych historii i literatury polskiej (1919, wyd. 2: 1922).

Wśród życzliwych Ptaszyckiemu opinii współczesnych polskich badaczy wielce nieprzyjemny zgrzyt stanowi wypowiedź Sz. Askenazego, krytycznie oceniającego jego kwalifikacje na stanowisko szefa NDAP: „najnieodpowiedniejszy, marny, zrusyfikowany, udany dewota lubelski (a naprawdę petersburski), 75-letni Ptaszycki, który już zdążył okazać swą zupełną niestosowność na tym stanowisku” (zob. M. Hoszowska, Szymon Askenazy i jego korespondencja z Ludwikiem Finklem, Rzeszów 2013, s. 336–337). Wydaje się, iż na tak kategoryczną i wysoce krzywdzącą opinię rzutowała nie tyle znana zapalczywość twórcy Szkoły lwowskiej i jego światopoglądowa niechęć do demonstracyjnej religijności znakomitego archiwisty, ile zapewne zastarzała uraza do bliskiego archiwiście W. Konopczyńskiego, który nieco wcześniej zrealizował wspólnie z Ptaszyckim publikację Pamiętników Poniatowskiego (Pamiętniki króla Stanisława Augusta, Warszawa 1915, t. 1, cz. 1), o którą sam Askenazy bezskutecznie zabiegał.

Udział Ptaszyckiego w konferencji ryskiej od października 1920 r. w charakterze mianowanego przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego rzeczoznawcy do spraw archiwów i bibliotek był na tyle znaczący, że jemu właśnie przypisuje się autorstwo kluczowych sformułowań artykułu XI traktatu, które otworzyły stronie polskiej drogę do postępowania rewindykacyjnego. On też odegrał szczególną rolę w trudnej realizacji postanowień traktatowych, uczestnicząc czynnie od sierpnia 1922 r. w pracach Delegacji Polskiej w Mieszanej Polsko-Rosyjskiej Komisji Specjalnej w Moskwie i wspierając skutecznie zabiegi jej kolejnych szefów, a swych dawnych znajomych – J. Korzeniowskiego i Władysława Semkowicza (1878–1949). Świadectwem tych zasług jest tekst przemówienia Witolda Suchodolskiego (1887–1967) na posiedzeniu Sekcji Archiwalnej warszawskiego Towarzystwa Miłośników Historii (TMH), poświęconym pamięci Ptaszyckiego w dniu 13 marca 1934 r. („Archeion” 1934, t. 12, s. 25–26). Na szczególną uwagę wśród wystąpień Ptaszyckiego na forum Komisji zasługiwał zwłaszcza jego erudycyjny referat na temat poloników petersburskiej/piotrogrodzkiej Biblioteki Publicznej i niezbywalnych praw Rzeczypospolitej Polskiej do Biblioteki Załuskich, wygłoszony 14 września 1922 r. podczas wielotygodniowej sesji moskiewskiej (13 września – 31 października) oraz jego treściwe publikacje, takie jak: Wywożenie do Rosji polskich zabytków kulturalnych i zwrot ich obecny („Przegląd Powszechny” 1923, t. 157, s. 193–220).

Bodaj najcelniej ogrom zasług „ostatniego metrykanta”, który nad Newą spędził wszak ponad 40 lat swego życia, odzwierciedlają słowa W. Suchodolskiego, zaczerpnięte z przywołanego wyżej przemówienia: „Czyż można mówić o «repatriacji» w zastosowaniu do człowieka, którego całe życie na obczyźnie upływało pod znakiem pomnażania dorobku nauki polskiej, pomnażania wśród obcych wiedzy o literaturze, historii i języku polskim, utwierdzania i pogłębiania polskości wśród polskiej kolonii w Petersburgu, a przede wszystkim w nieustannem i bezpośredniem uczestnictwie w życiu naukowym kraju ojczystego. Nie «repatriował» się Profesor Ptaszycki, bo moralnie i czynnie nigdy nie przestawał ani na chwilę być cząstką żywej prawdziwej Polski. To też przyjazd jego w roku 1918 do Polski można by porównać jedynie do powrotu posła, reprezentanta polskiego, który dotychczas służbę zagraniczną dla kraju pełnił”. Prawdziwość tych słów potwierdzają rozliczne tytuły i członkostwa Ptaszyckiego w polskich instytucjach naukowych, zarówno w okresie zaborów, jak i w odrodzonej Rzeczypospolitej.

Był m.in. członkiem-korespondentem Polskiej Akadami Umiejętności (PAU) (1904), członkiem czynnym PAU (1931), członkiem wybranym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TNW) (1908), członkiem zwyczajnym TNW (1929), członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk (TPN) w Wilnie i Lublinie (1919), członkiem honorowym Poznańskiego TPN (1929), członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Historycznego i Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (1925) oraz profesorem honorowym Uniwersytetu Wileńskiego i KUL (1927). Aktywne członkostwo Ptaszyckiego w Towarzystwie Literackim im. A. Mickiewicza zaowocowało nawet dramatycznym – na szczęście czasowym – opuszczeniem przezeń jego szeregów podczas głośnego sporu wokół uchwały Walnego Zgromadzenia Towarzystwa z 27 maja 1905 r., wymierzonej przeciw decyzji PAU, przyznającej nagrodę im. Barczewskiego monografii Józefa Tretiaka (1841–1923), poświęconej Juliuszowi Słowackiemu (1809–1849), i po nieudanej próbie reasumpcji niefortunnej uchwały na forum kolejnego Walnego Zgromadzenia, co popierał osobiście (28 czerwca 1905). W 1927 r. obchodzono uroczyście 50-lecie jego pracy naukowej. W ostatnich latach życia aktywność Ptaszyckiego związana była przede wszystkim z uczestnictwem w pracach różnych środowisk naukowych, m.in. w sekcji archiwalnej warszawskiego Towarzystwa Miłośników Historii. Brał udział w II Zjeździe Bibliofilów Polskich w 1926 r. oraz w Zjeździe Historyków Polskich w Warszawie w 1930 r.

Żoną Ptaszyckiego była Zofia Wyrzykowska (zm. 12 na 13 sierpnia 1906), wychowanka warszawskiej pensji p. Smolikowskiej, która prowadziła następnie wspólnie z p. Budzyńską pensję żeńską, a po przenosinach do Petersburga pełniła w latach 1889–1891 obowiązki kierowniczki pensji przy kościele św. Katarzyny. Zaangażowana społecznie współorganizowała działające od 1901 r. przy RzTD Kółko Pań oraz doprowadziła wspólnie z mężem do wybudowania kaplicy w Terijokach. Zmarła po kilkuletniej chorobie, pochowana została na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim. Miał z nią syna Stanisława Jana (1892–1940), w okresie międzywojennym wicekonsula RP w Bytomiu i konsula RP w Pile.
Był stryjecznym dziadkiem wybitnego architekta i urbanisty – Tadeusza Ptaszyckiego (1908–1980), głównego projektanta Nowej Huty.

Zmarł 20 grudnia 1933 r. w Warszawie; trzy dni później został pochowany na cmentarzu w Bielsku Podlaskim. Swój cenny księgozbiór przekazał Bibliotece KUL.

Posiadał wiele polskich i kościelnych odznaczeń: Cywilny Krzyż Kawalerski Papieskiego Orderu św. Grzegorza (1920), Krzyż Kawalerski (2 maja 1923) i Komandorski (1927) Orderu Polonia Restituta, Medal X-lecia Odzyskania Niepodległości (1928), Krzyż Pro fide et Ecclesia in Russia merito (1931) oraz Złoty Krzyż Zasługi (1933).

Podjęta w ramach obchodów 300-lecia Sankt Petersburga (2003) inicjatywa Konsulatu Generalnego RP i Instytutu Polskiego w Sankt Petersburgu, by upamiętnić zasługi owego „ambasadora nauki polskiej nad Newą” stosowną tablicą, nie doczekała się realizacji wobec zgodnego braku zainteresowania ze strony instytucji polskich i rosyjskich. Fiasko zamysłu było po części związane z losami budynku, na którego ścianie zamierzano owo upamiętnienie ustanowić: gmach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego [Российский государственный исторический архив] (RGIA) przy pl. Senackim [Сенатская пл.], będący w czasach przedrewolucyjnych siedzibą Senatu i Synodu (a więc do 1887 r. także Metryki Litewskiej), wzbudził wówczas ożywione zainteresowanie Administracji Prezydenta FR, co zaowocowało – po licznych sporach i protestach – wysiedleniem dotychczasowego użytkownika do nowego budynku i przekazaniem odrestaurowanego gmachu na potrzeby Sądu Konstytucyjnego FR i Biblioteki Prezydenckiej.


Bibliografia:
H. Bachulska, Bibliografia prac Stanisława Ptaszyckiego 1877–1934, „Archeion” 1934, t. 12, s. 61–76; Пташицкий Станислав Львович, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1898, t. XXVa, s. 713; Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN, cz. 1: Nauki społeczne, oprac. A. Śródka, P. Szczawiński, Wrocław 1985, z. 3, s. 145–148; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 288–291 (bibliografia); St. Konarski, Ptaszycki Stanisław, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łodź 1986, t. 29, s. 294–297 (bibliografia); В. А. Якубский, Пташицкий С. Л., w: Славяноведение в дореволюционной России. Библиогрaфический cловарь, Мoсква 1979; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 286–288 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; S. Ciara, Stanisław Ptaszycki – ambasador polskiej nauki nad Newą, w: Dawna Rosja i Rosjanie we współczesnych badaniach polskich, red. J. Tyszkiewicz, K. Łukawski, Pułtusk 2014, s. 193–201; Dyrektorzy Biblioteki – Prof. Stanislaw Ptaszycki, w: KUL – Biblioteka Uniwersytecka, http://www.bu.kul.pl/prof-stanislaw-ptaszycki,art_11094.html [dostęp: 14 VIII 2018]; H. Grala, Polscy historycy i archiwiści w Sankt Petersburgu, http://www.polskipetersburg.pl/images/upload/biblioteka/Polscy_historycy_i_archiwisci_w_carskim_Petersburgu_Hieronim_Grala.pdf; J. Jakubowski, Stanisław Ptaszycki jako badacz Metryki Litewskiej, „Archeion” 1934, t. 12, s. 53–57; A. Kijas, Rola i zasługi Stanisława Ptaszyckiego w polsko-rosyjskim zbliżeniu kulturalnym do 1917 roku, w: Polska – Słowiańszczyzna Wschodnia, Szczecin 2001, s. 111–120; tenże, Станислав Пташицкий, посол культуры на Неве, http://archive.li/wWvI8 [dostęp: 15 IX 2018]; tenże, Станислав Пташицкий в России и в Польше, w: „Studia Rossica Posnaniensia” 2013, nr 38, s. 125–138; St. Kętrzyński, Rola Stanisława Ptaszyckiego w Petersburgu, „Archeion” 1934, t. 12, s. 51; W. Łopaciński, Rys życia Stanisława Ptaszyckiego, tamże 1934, t. 12, s. 28–44 ( i nadb. Warszawa, 1934); ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 145 (Zofia Ptaszycka); J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków 1984; tenże, Polskie środowisko naukowe w Petersburgu w latach 1905–1918, w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 194–215; Пташицкий Станислав Львович (1853–1933), w: Биографика СПбГУ, http://bioslovhist.spbu.ru/person/232-ptashitskiy-stanislav-l-vovich.html [dostęp: 8 VIII 2018] (bibliografia, w tym archiwa); Stanisław Ptaszycki (1858–1933), w: Archiwum Państwowe w Lublinie, http://lublin.ap.gov.pl/o-archiwum/ludzie-archiwum/stanislaw-ptaszycki/ [dostęp: 8 VIII 2018]; M. Trojanowska, Stanisław Ptaszycki (12 IV 1853 – 20 XII 1933), w: Problemy historii i archiwistyki, red. T. Mencel, Lublin 1986, s. 259–270; Н. Н. Улащик, Введение в изучение белорусско-литовского летописания, Moсква 1985, s. 58–60; „Kraj” 1887, nr 26 z 26 czerwca/8 lipca, s. 15 (Praca p. Ptaszyckiego), nr 44 z 30 października/11 listopada, s. 8 (Metryka litewska), 1906, nr 36 z 8/21 września, s. 13 (Ś.p. Zofja z Wyrzykowskich Ptaszycka); Archiwum Państwowe w Lublinie i Archiwum KUL: Akta osobowe.