Przytułek dla Chłopców Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności (Zakłady Wychowawczo-Rzemieślnicze ks. Maleckiego) / Убежище для мальчиков Римско-католического благотворительного общества, działający w latach 1889–1919 (od 1890 r. pod egidą Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny [RzTD]), największy polski zakład dobroczynny w Petersburgu, który sprawował opiekę wychowawczo-oświatową nad osieroconymi i ubogimi chłopcami.

Inicjatywa powołania do życia zakładu sprawującego opiekę nad narażonymi na nędzę i demoralizację „dziećmi ulicy” należała do ks. Antoniego Maleckiego (1861–1935), wikarego petersburskiego kościoła św. Stanisława. Inspirację zaczerpnął on z działalności założyciela zgromadzenia salezjanów Jana Bosko (właśc. Giovanni Melchiorre Bosco, 1815–1888), której efekty mógł podziwiać podczas swojego pobytu w Turynie. Po powrocie nad Newę 20 marca/2 kwietnia 1889 r. w wynajętej nieruchomości otworzył on przytułek dla osieroconych chłopców (początkowo tylko sześciu). Przedsięwzięcie wspomogła finansowo kwotą 20 tys. rub. parafianka Wiktoria Piotrowska; ona też została kierowniczką przytułku i pracowała w nim do późnej starości. Zamysł ks. Maleckiego spotkał się z życzliwym przyjęciem kierownictwa RzTD, które przeprowadziło sprawę rejestracji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i wzięło nową placówkę pod swoją kuratelę, zobowiązując się do finansowania jej potrzeb. 19/31 grudnia 1890 r. lista stołecznych zakładów dobroczynnych została poszerzona o Przytułek dla Chłopców Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności [Убежище для мальчиков Римско-католического благотворительного общества]. Od tej pory wydatki na ten cel pochłaniały ok. 70% budżetu RzTD, zarazem jednak według zgodnej opinii współczesnych przytułek stał się „perłą w koronie” największej polskiej organizacji dobroczynnej nad Newą. Przez wiele lat opiekę nad placówką sprawował z ramienia RzTD Leopold Czechowicz. Oficjalna nazwa nie oddawała jednak idei ks. Maleckiego, toteż sami twórcy i polska społeczność używali innej – Zakłady Wychowawczo-Rzemieślnicze ks. A. Maleckiego (ZWR); niekiedy pisano o Zakładach Rzemieślniczych Przytułku dla Chłopców. Inicjatywa została odnotowana przez samego papieża Leona XIII (1810–1903), który po zalegalizowaniu udzielił jej błogosławieństwa.

Zasady funkcjonowania ZWR określał regulamin (statut), zatwierdzony w ostatecznej wersji 11/23 lutego 1894 r. przez ministra spraw wewnętrznych Iwana N. Durnowo (1834–1903). Składał się on z czternastu paragrafów precyzujących warunki przyjęcia, utrzymania i wychowania chłopców. ZWR przyjmowały chłopców – osieroconych bądź pochodzących z biednych rodzin – w wieku od 4 do 16 lat; w wyjątkowych przypadkach dopuszczano także młodsze dzieci, w tym niemowlęta; znajdującym się na Wyspie Wasiliewskiej [Васильевский остров] przy 14 Linii [14-я линия В.О.] 25 przytułkiem dla nowo narodzonych kierowała przez lata Wiktoria Lewandowska. Warunkiem przyjęcia było dostarczenie metryki urodzenia i chrztu oraz świadectwa o szczepieniu przeciwko ospie. Nie przyjmowano osób ułomnych ani niedorozwiniętych umysłowo, nie tolerowano też osób zdemoralizowanych. W zależności od wieku pensjonariuszy kwalifikowano do jednego z trzech oddziałów. Regularną naukę chłopcy pobierali po ukończeniu ośmiu lat. Program nauczania opierał się na rekomendacjach Ministerstwa Oświaty i obejmował: religię, naukę czytania i pisania, podstawy arytmetyki, rysunek, kreślarstwo, gimnastykę i podstawy rzemiosła; językiem wykładowym był rosyjski. Do przysposobienia do pracy w warsztatach rzemieślniczych posyłano wychowanków po ukończeniu dwunastu lat. Po przekroczeniu czternastu lat kierowano ich do pracy, głównie w przemyśle. ZWR sprawowały opiekę nad wychowankami maksymalnie do osiemnastu lat, po których ukończeniu zaopatrywano ich w rzeczy niezbędne (obuwie, odzież, bieliznę pościelową i narzędzia pracy właściwe wyuczonej specjalności) do rozpoczęcia samodzielnego życia i przekazywano połowę zarobionych przez nich pieniędzy.

W pierwszych latach przytułek kilka razy zmieniał adres: najpierw mieścił się przy ul. Miasnoj [Мясная ул.] 20, a od 1892 r. na nabrzeżu kanału Jekatieryninskiego [Екатерининского канала наб.] (obecnie nabrzeże kanału Gribojedowa [Грибоедова канала наб.]) 116. 1/13 lipca 1895 r. (według innych źródeł 1/13 marca 1896 r.) RzTD nabyło rozległą (2400 sążni kwadratowych) działkę między ul. Kiriłłowską [Кирилловская ул.] a Nowogrodzką [Новгородская ул.]; która składała się z piętrowego drewnianego domu, oficyn i przyległego do nich terenu. Prace remontowe wykonano pod nadzorem architekta Bolesława Brzostowskiego (1854–1899). Zakup posesji i przystosowanie jej do potrzeb młodzieży pochłonęły znaczne sumy (prawdopodobnie ok. 60 tys. rub.); główny ciężar sfinansowania operacji wzięli na siebie: członkowie RzTD, administracja kościoła św. Katarzyny i osobiście ks. A. Malecki. W październiku tego roku bp Franciszek Albin Symon (1841–1918) poświęcił usytuowaną na zakupionym terenie kaplicę Niepokalanego Serca NMP, dostępną dla wszystkich katolików mieszkających na Piaskach. W nowej siedzibie pojawiła się też możliwość utworzenia dla wychowanków kilku warsztatów rzemieślniczych (stolarskiego, introligatorskiego, ślusarskiego i kowalskiego) i własnej czteroklasowej szkoły elementarnej, w której nauka była obligatoryjna dla wszystkich chłopców znajdujących się pod opieką ZWR.

W 1900 r. przytułek podzielono na dwa oddziały (każdy ze swoim internatem): niewielki szkolny i zasadniczy – rzemieślniczy. W 1902 r. w przytułku przybywało 125 chłopców, „z których 39 starszych uczyło się w warsztatach, 64 znajdowało się w oddziałach młodszych, a 22, w wieku od pięciu do ośmiu lat, w oddziale dziecięcym”. (K. Pożarski, Wielki człowiek z Piasków…, s. 150). W tymże roku utworzono chór i zakładową orkiestrę dętą. Po otrzymaniu wykształcenia podstawowego wychowankowie oddziału szkolnego uczęszczali do gimnazjum przy kościele św. Katarzyny, a rzemieślniczego – do szkół zawodowych. Wśród uczniów oddziału rzemieślniczego byli chłopcy zarówno znajdujący się na całkowitym utrzymaniu przytułku, jak i dochodzący z zewnątrz, którzy płacili za naukę. Wychowankowie pracowali w warsztatach wraz z 50 robotnikami wykwalifikowanymi pod kierownictwem inżyniera-technologa Ludwika Przeździeckiego. Robotnicy zostali uprzednio poddani ostrej selekcji pod kątem nienagannego prowadzenia się. O rozmiarze produkcji świadczy to, że w 1901 r. przyniosła ponad 50 tys. rub. dochodu. Wśród zrealizowanych zamówień znalazły się dwa dębowe ołtarze w stylu neogotyckim dla kościoła Nawiedzenia św. Elżbiety przy cmentarzu Wyborskim (mistrz Stanisław Wołowski) i jeden dla kaplicy przytułku dla biednych dzieci przy zakładach Putiłowskich (mistrz Józef Dietrich).

Rozkład dnia wychowanków oddziałów rzemieślniczego i szkolnego był ściśle określony. Dzień rozpoczynał się o 6.30, pół godziny później udawano się na krótką mszę, po której następowało śniadanie. Od 8.00 do 11.45 wykonywano prace rzemieślnicze (młodsi wychowankowie dzielili ten czas między naukę i wyrabianie przedmiotów ze słomy, sznurków i drzewa – tzw. slojd). Przerwę przeznaczoną na „praktyczne naukowe zajęcie” sygnalizowało wybicie 12.00, każdorazowo „uświęcone” odmówieniem modlitwy Anioł Pański. Po obiedzie i krótkiej sjeście wracano do pracy (lub do nauki, slojdu i cerowania skarpetek) od 14.00 do 17.45. Kolację spożywano o 19.00. Wieczorem, przed pacierzem i spoczynkiem wyznaczonym na godz. 21.15 młodzież uczyła się jeszcze śpiewu, muzyki (co zdolniejsi zasilali orkiestrę zakładową), rysunku i kreślarstwa. Wypełnienie dnia obowiązkami miało na celu uformowanie zdyscyplinowanych pracowników, zdolnych podołać trudom samodzielnego utrzymania. Wedle zapewnień twórców instytucji kary fizyczne wymierzano sporadycznie, uznając, że do wysiłku najlepiej motywują nagrody. Wychowanie religijne miało z kolei uchronić przed demoralizacją po opuszczeniu placówki i rozpoczęciu samodzielnej egzystencji.

W 1905 r. filię stołecznego przytułku otwarto w Łudze, mieście powiatowym położonym ok. 140 km od Petersburga. Zakup ziemi i zabudowań sfinansował kwotą 40 tys. rub. współpracownik ks. Maleckiego Władysław Bilski; na jego cześć tamtejszy zakład nazwano „Władysławówką”. Na stałe wychowywano w nim chłopców w wieku od 2 do 10 lat skierowanych przez RzTD lub Towarzystwo św. Wincentego à Paulo, a także dzieci słabego zdrowia, które wracały do Petersburga dopiero po ukończeniu 14. roku życia. Wszystkim wychowankom służyło natomiast za letnisko. Nauczycielkami i wychowawczyniami były siostry ze zgromadzenia Córek Najczystszego Serca NMP (sercanki) pracujące pod kierunkiem s. Pauliny (Pauli) Maleckiej (1852–1927), kuzynki A. Maleckiego. Sanatorium znajdowało się w lesie sosnowym, poza budynkami mieszkalnymi dla 50 osób składało się z zabudowań gospodarczych, pralni, łaźni, piekarni i oczywiście kaplicy. W 1915 r. przytułek otworzył swoją ostatnią filię w Strugach Białych (obecnie Strugi Krasnyje [Струги Красные] w obw. pskowskim), tzw. gniazdo sieroce, zwane też Stanisławówką na cześć przemysłowca i członka Rady Państwa Stanisława Glezmera (1853–1916), który podarował przytułkowi 60 ha ziemi i pieniądze na założenie szkoły gospodarstwa wiejskiego. W 1917 r. na stałe przebywało tam 20 chłopców.

W 1907 r. kurator petersburskiego okręgu szkolnego hr. Andriej A. Bobriński (1859–1930) udzielił zgody na utworzenie przy ZWR progimnazjum z programem nauczania odpowiadającym czterem klasom gimnazjum (z dodatkowymi dwiema klasami przygotowawczymi). Faktycznie placówka działała konspiracyjnie już od 1905 r. Oficjalna nazwa brzmiała: Prywatna Szkoła Rzymskokatolicka dla Dzieci Polskiej Narodowości. Do 1915 r., gdy na skutek tzw. ewakuacji Królestwa Polskiego do Rosji napłynęły masy Polaków, była to jedyna szkoła z wykładowym językiem polskim w Rosji. Pobierało w niej wtedy naukę 200 wychowanków i 100 uczniów z zewnątrz. W skład komitetu pedagogicznego składającego regularnie ofiary pieniężne na progimnazjum wchodziła elita petersburskiej Polonii: gen. Anton J. Riesenkampff (1849–1919), inż. Michał Kierbedź (1854–1932), poseł do Dumy Państwowej Lubomir Dymsza (1859–1915), inż. Maliński. W szkole kształcili się nie tylko wychowankowie przytułku, ale też dzieci wywodzące się z zamożnych rodzin. Absolwenci progimnazjum na równi z absolwentami placówek rosyjskich składali egzamin państwowy przed komisją okręgową; uzyskanie świadectwa dawało prawo do kontynuowania nauki w gimnazjum. W zależności od swoich aspiracji i możliwości uczniowie Szkoły Polskiej (od 1914 r. imienia A. Maleckiego) obierali jedną z dwóch dróg: albo wstępowali do wydziałów rzemieślniczych ZWR, albo szli do gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny, co otwierało im drogę do wyższego wykształcenia, w tym uniwersyteckiego. Na liście współpracujących z A. Maleckim wieloletnich pracowników dydaktycznych znaleźli się: ks. Stefan Wojno (1885 – po 1944), kapelan szkoły i kaplicy; oraz nauczyciele: Jadwiga Kwiatkowska, Irena Malecka, Julia Satkowska, Walentyna Mirska, Wanda Tęczyńska, Leon Czajkowski, Józef Wodnicki, Wincenty i Jan Gorzelniańscy, Alojzy Sterło-Orlicki i Jan Górecki, Edward Szaban.

W 1912 r. inżynier kolejowy M. Kierbedź ofiarował przytułkowi 165 tys. rubli na budowę nowego murowanego gmachu. Za środki te znany polski architekt Marian Peretiatkowicz (1872–1916) wzniósł czteropiętrowy budynek w stylu neoklasycystycznym. Gmach, zwany Domem Kierbedzia (używano też określenia Szklany Dom), otwarto 13/26 października 1913 r. Mieściły się w nim szkoła, internat, oddział przedszkolny, stołówka i biblioteka.

Najważniejszymi corocznymi uroczystościami obchodzonymi w ZWR (otwartymi dla publiczności) były „choinka” oraz zakończenie roku szkolnego. Podczas przypadającej na czwarty dzień Bożego Narodzenia (tj. 28 grudnia) „choinki” wychowankowie odgrywali amatorskie przedstawienie i śpiewali kolędy. Szczególnie podniosła atmosfera panowała jednak podczas aktu promocji, gdy najlepsi uczniowie dostawali nagrody, a „wyzwoleńcy Zakładu” otrzymywali patenty rzemieślnicze. Ceremonię uświetniała obecność całego Zarządu RzTD i biskupa, który udzielał błogosławieństwa wkraczającej w dorosłość młodzieży. Spośród wszystkich obchodów w historii ZWR najbogatszą oprawę miał jubileusz 25-lecia istnienia zakładów świętowany 20 marca/2 kwietnia 1914 r. Wzięli w nim udział przedstawiciele wyższego duchowieństwa (m.in. bp Jan Cieplak [1857–1926] i rektor Petersburskiej Akademii Duchownej Idzi Radziszewski [1871–1922]), posłowie Dumy Państwowej, członkowie Rady Państwa, adwokaci oraz reprezentanci stołecznych organizacji polonijnych: RzTD, Kółka Pań, gimnazjum św. Katarzyny wraz z Towarzystwem Niesienia Pomocy Niezamożnym Uczniom tegoż, „Ogniska Polskiego”, Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”, Koła Polskiego w Dumie. Głównym elementem uroczystości było odsłonięcie ufundowanej przez byłych wychowanków ZWR marmurowej tablicy pamiątkowej ku czci A. Maleckiego i jego najbliższych współpracowników.

Zachowane dane liczbowe świadczą o systematycznym rozroście ZWR. W momencie powstania w przytułku znajdowało się 6 chłopców, w 1890 r. – 16, w 1891 r. – 35, w 1894 r. – 42, w 1895 r. – 55, w 1898 – 80, w 1902 r. – 125, w. 1905 r. – 142, w. 1906 r. – 145, w 1908 – 151, w 1911 – 150, w latach 1912–1914 – od 144 do 152. Zdecydowaną większość z nich utrzymało RzTD. Po wybuchu I wojny światowej liczba pensjonariuszy znacznie wzrosła. ZWR były dobrze zarządzanym specjalistycznym przedsiębiorstwem, operującym znacznymi kwotami. W 1911 r. instytucja dysponowała kapitałem w wysokości 200 tys. rubli, nie miała długów, a jej roczny przychód wyniósł 23 tys. rub., które w całości przeznaczono na potrzeby przytułku. Jednakże ani te środki, ani pomoc RzTD nie mogły zaspokoić rosnących potrzeb, toteż w całym okresie istnienia ZWR były zakładem deficytowym, o czym przesądziło nastawienie na pomoc potrzebującym, a nie na zysk.

Po dojściu bolszewików do władzy kapitał wspierającego przedsięwzięcia A. Maleckiego RzTD został przejęty przez państwo. 19 listopada 1919 r. znacjonalizowano również cały majątek ZWR, a nieruchomości przy ul. Kiriłłowskiej 19 zajęły polska tzw. jednolita szkoła pracy [Единая трудовая школа] nr 11 i dom dziecka nr 28. Do tego czasu w przytułku znajdowało się ok. 400 dzieci. Analogiczny los spotkał pozastołeczne filie ZWR: Władysławówkę znacjonalizowano latem 1918 r., a Stanisławówkę – w 1921 r. W latach 1926–1931 w Domu Kierbedzia mieścił się Dom Oświaty im. A.I. Hercena, później zaś inne instytucje oświatowe i szkolne. Od 1979 r. w budynku działa Leningradzka Obwodowa Uniwersalna Biblioteka Naukowa. W 2000 r. najwyższe piętro gmachu przekazano petersburskiemu oddziałowi katolickiej organizacji dobroczynnej „Caritas”; mieści się tam Centrum Wspierania Młodych Inwalidów imienia Biskupa Maleckiego, tzw. dom biskupa Maleckiego. W grudniu 2006 r. na budynku umieszczono tablicę pamiątkową z napisem po rosyjsku i po polsku: „W tym budynku w latach 1913–1918 żył i pracował założyciel Przytułku dla chłopców ksiądz Antoni Malecki”.

Posesja przy ul. Kiriłłowskiej 19 to jeden z najważniejszych adresów na mapie przedrewolucyjnego „polskiego” Petersburga. Zrodzona z potrzeby serca, inicjatywa ks. A. Maleckiego stała się – jak ujął to ks. dr Aleksander Woycicki (1878–1954) – „pięknym przykładem wielce pożytecznej pracy nad wyrwaniem z czeluści miasta istot najbardziej nieszczęśliwych – zaniedbanej dziatwy”. Dalsze losy wielu wychowanków ZSR dowiodły, że wysiłek energicznego kapłana i jego współpracowników miał sens. Ich działania zyskały także aprobatę władz, o czym świadczy odznaczenie twórcy przedsięwzięcia orderem św. Anny III kl.


(przekł. M. Buchalik)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna tutaj.


Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 249 i wyd. ros. Petersburg 2003; B. Czaplicki, Katolicka działalność dobroczynna w Rosji w latach 1860–1918, Warszawa 2008, s. 190–193; K. Pożarski, Niezłomny Pasterz w Rosji. Sługa Boży Biskup Antoni Malecki (1861–1935), Warszawa 2010, s. 46–79 (tu m.in. wiele fotografii); toż po rosyjsku: К. Пожарский, Несгибаемый пастырь в Петербурге: слуга божий епископ Антоний Малецкий: 1861–1935, Санкт-Петербург 2010; tenże, Wielki człowiek z Piasków - Antoni Malecki (1861-1935). Nota biograficzna, w: Między Rzymem a Nowosybirskiem. Księga jubileuszowa dedykowana ks. Marianowi Radwanowi SCJ, red. I. Wodzianowska, H. Łaszkiewicz, Lublin 2012; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало ХХ века, Санкт-Петербург 2013, s. 56–64 (bibliografia); A. Malecki, Wzmianka o zakładach rzemieślniczych przytułku dla chłopców R.-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Petersburgu, w: Kalendarz katolickiego towarzystwa dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu na rok 1904 przestępny, s. 220–223; O., Zakłady ks. Maleckiego, „Kraj” 1909, nr 4 z 30 stycznia/12 lutego, dodatek Dział Literacko-Artystyczny, s. 2–4 (odrębna paginacja); A. Woycicki, Zakłady wychowawcze ks. Maleckiego w Piotrogrodzie, w: Polski kalendarz piotrogrodzki na rok przestępny 1916, s. 158–163.