Potocki Seweryn
Потоцкий Северин Осипович
Potocki Seweryn / Потоцкий Северин Осипович (1762–1829), h. Pilawa, hrabia, działacz polityczny, kurator Charkowskiego Okręgu Naukowego, rosyjski tajny radca, członek rosyjskiej Rady Państwa, senator.
17.05.2018
stan artykułu kompletny
stan artykułu kompletny
Potocki Seweryn / Потоцкий Северин Осипович (1762–1829), h. Pilawa, hrabia, działacz polityczny, kurator Charkowskiego Okręgu Naukowego, rosyjski tajny radca, członek rosyjskiej Rady Państwa, senator.
Urodzony w 1762 r. w Pikowie na Podolu (pow. winnicki, gub. podolskiej, obecnie Ukraina), był synem Józefa (1735–1802), krajczego koronnego, i Anny Teresy z Ossolińskich (1746–1810). Wraz ze starszym bratem Janem (1761–1815), znanym podróżnikiem i pisarzem, wysłany został do Genewy i Lozanny, gdzie pod okiem protestanckich preceptorów zdobył solidne wykształcenie. Poznał języki klasyczne – grekę i łacinę oraz języki nowożytne. Po powrocie do kraju wstąpił do loży masońskiej. W 1787 r. towarzyszył wojewodzie ruskiemu Szczęsnemu Potockiemu (1751–1805) w podróży do Kijowa, gdzie został przedstawiony cesarzowej Katarzynie II (1729–1796). W okresie Sejmu Czteroletniego (1788–1792) jako poseł woj. bracławskiego należał do stronnictwa reform. W 1796 r. wspólnie z ojcem przybył do Petersburga. Przyjęty przez Katarzynę, zbliżył się do jej wnuka wielkiego księcia Aleksandra Pawłowicza (1777–1825). W listopadzie 1796 r. był świadkiem agonii cesarzowej. Nowy władca Rosji Paweł I (1754–1801) mianował go szambelanem dworu wielkiego księcia Aleksandra, który po objęciu władzy w Rosji w 1801 r. powołał go do grona swych bliskich współpracowników w randze tajnego radcy (4 czerwca) i senatora III Departamentu Senatu Rządzącego oraz od 8 września 1802 r. członka Komisji Szkolnej przy Ministerstwie Oświecenia Publicznego. W tym samym roku wszedł do komisji dla zbadania stanu korespondencji pocztowej. W latach 1802–1804 był też członkiem Komitetu ds. Żydów. Występował tam w obronie ludności żydowskiej zamieszkującej tereny dawnej Rzeczypospolitej, sprzeciwiając się projektowi generała prokuratora Senatu Rządzącego i ministra sprawiedliwości Gawriła R. Dierżawina (1743–1816), który planował zakazać Żydom handlu wyrobami spirytusowymi oraz przesiedlić ich ze wsi do miast. W 1809 r. wszedł w skład Komisji ustawodawczej. Jako działacz oświatowy Potocki opowiedział się za organizacją uczelni wyższych w mniejszych miastach Rosji. W wielu sprawach organizacyjnych i wychowawczych odwoływał się do myśli i dorobku Komisji Edukacji Narodowej. 17/29 stycznia 1810 r. został członkiem Rady Państwa.
Mimo że blisko 20 lat życia spędził w Petersburgu, mieszkając, według Tadeusza Bułharyna (1789–1859), wraz z synem Leonem w domu Warwarina [дом Варварина] przy kanale Jakatierinińskim [Екатерининский канал] (obecnie nab. kanału Gribojedowa [наб. кан. Грибоедова]), występował przeciwko utworzeniu uniwersytetu w tym mieście. Tłumaczył to brakiem zainteresowania ze strony społeczeństwa, a także licznymi rozrywkami przyciągającymi miejscową młodzież. Utrzymywał rozległe kontakty towarzyskie, m.in. z poetą Aleksandrem S. Puszkinem (1799–1837) oraz pisarzem Iwanem S. Turgieniewem (1818–1883).
Na polecenie ministra oświaty Rosji, Piotra W. Zawadowskiego (1739–1812), wspólnie z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim (1770–1861) i księdzem Hieronimem Stroynowskim (1752–1815) opracował zasady organizacji Uniwersytetu Wileńskiego. Od 1802 r. był też członkiem honorowym petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. W znacznym stopniu przyczynił się także do powstania Uniwersytetu Charkowskiego. Po decyzji Aleksandra I o jego utworzeniu, 24 stycznia/ 5 lutego 1803 r. powołany został na kuratora Charkowskiego Okręgu Naukowego. Wszechnica charkowska zawdzięczała mu bardzo wiele: nowoczesny statut, kadrę profesorską, opiekę merytoryczną i materialną. Zbiory uniwersytetu wzbogacił licznymi darami minerałów, obrazów i rysunków, a także numizmatów i książek. Zamierzał zaprosić za katedrę do Charkowa związanego z Petersburgiem wybitnego historyka i pisarza Nikołaja M. Karamzina (1766–1826), co się jednak nie udało. Kuratorem charkowskim był Potocki do 25 marca 1817 r. Objęcie funkcji ministra oświecenia publicznego przez Aleksandra N. Golicyna (1773–1844) oraz ugruntowanie kursu antyoświeceniowego, który zahamował liberalne reformy szkolnictwa, spowodowało jego dymisję. W uznaniu zasług w okresie rządów Mikołaja I (1796–1855) otrzymał 2 października 1827 r. rangę rzeczywistego tajnego radcy. 17 grudnia 1828 r. został honorowym członkiem Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu. W okresie tym aktywniejszego udziału w życiu publicznym już jednak nie brał, przebywając głównie w swych dobrach na Ukrainie. Współtworzył w Odessie Instytut Szlachecki (późniejsze Gimnazjum Richelieu) i miejską szkołę dla dziewcząt. Na przełomie lat 1828 i 1829 był jednym z organizatorów odeskiego Towarzystwa Gospodarstwa Wiejskiego Południowej Rosji.
Czartoryski, który dobrze znał Potockiego, w swoich francuskojęzycznych pamiętnikach wydał o nim niezbyt pochlebną opinię, pisząc, jakoby w końcowych latach życia zapomniał o ojczyźnie. Mimo że nie przyjął zaproponowanej mu przez leksykografa Samuela Bogumiła Lindego (1771–1847) dedykacji do 5. tomu Słownika języka polskiego, nie był obojętny na losy Polaków w imperium. Zabiegał u cesarza Pawła I o uwolnienie z twierdzy Pietropawłowskiej [Петропавловская крепость] Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i innych oficerów wziętych do niewoli 10 października 1794 r. pod Maciejowicami. Później pomagał pokrzywdzonym rodakom, interweniując o anulowanie nałożonych kar i cofnięcie konfiskat.
Od 1785 r. był żonaty z Anną Teofilą Sapieżanką (1758–1813) rozwiedzioną z Hieronimem Januszem Sanguszką (1743–1812), córką kanclerza wielkiego litewskiego Aleksandra Michała Sapiehy (1730–1793), z którą pozostawali w separacji. Żona z córkami mieszkały w dobrach na Ukrainie, on zaś z synem przebywał w Rosji. Mieli cztery córki: Emmę alias Annę (1796–1858), zamężną z płk. Piotrem Strzyżewskim, Wandę (1788–1876), 3. v. z austriackim feldmarszałkiem Bernardem Cabogą-Cervą, Paulinę (1793–1858), żonę Franciszka Łubieńskiego, i Sewerynę (1795–1871) 2. v. z austriackim dyplomatą Franciszkiem Colloredo-Wallseem, oraz wspomnianego syna Leona (1789 – 10/22 marca 1860, Petersburg), członka Rady Państwa (1846) i dyplomatę, rzeczywistego tajnego radcę (1847), który pochowany został w krypcie kościoła pw. Nawiedzenia NMP na cmentarzu Wyborskim (grób się nie zachował).
Zmarł 3/15 września 1829 r. w Moskwie. Pochowany został w Sewerynówce. Należał do najbogatszych Polaków w Rosji. Poza majątkami dziedziczonymi na Ukrainie (Batoh z kluczem ładyżyńskim w pow. bracławskim) kupił (według źródeł rosyjskich transakcji tej dokonał dopiero jego syn Leon) graniczącą z Jałtą Liwadię [Ливадия] nad Morzem Czarnym, późniejszą letnią rezydencję carską. W pobliżu Odessy założył Sewerynówkę (gub. chersońska), która z czasem wyrosła na dużą osadę.
Był odznaczony polskimi orderami: św. Stanisława (1874) i Orła Białego (1791) oraz rosyjskimi: św. Włodzimierza II kl. (1802) i św. Aleksandra Newskiego (1810).
Potockiego upamiętniają na Ukrainie odsłonięta w 2010 r. staraniem Konsulatu Generalnego RP tablica pamiątkowa na gmachu uniwersytetu w Charkowie oraz pomnik w Sewerynówce.
Bibliografia:
S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 14, Warszawa 1917, s. 289; А. М. Феофанов, Потоцкий (Potocki) Северин Осипович, w: Большая российская энциклопедия, https://bigenc.ru/domestic_history/text/3163470 [dostęp: 12 IX 2017]; В. И. Федорченко, Императорский дом. Выдающиеся сановники. Энциклопедия биографий, Kрасноярск-Mocква 2003, t. 2, s. 269–270; А. Петров и В. Строев, Потоцкий Северин Осипович, w: Русский биографический словарь, Санкт-Петербург 1905, t. 14, s. 699–704 (bibliografia); E. Rostworowski i J. Skowronek, Potocki Seweryn, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, t. 28, s. 136–140 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 69 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; L. Janowski, Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia (1805–1820), „Rozprawy AU Wydziału Filologicznego”, seria 3, Kraków 1911, t. 4, s. 173 i nast.; A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, Poznań 2008, s. 29, 31, 33–35 i nast.; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 33, 38; F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki. Biografia, Warszawa 2006 (według indeksu); J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 76, 91, 236, 237, 308; E. Świerczewski, Z dziejów uniwersytetu w Charkowie. Kilka słów o roli i zasłudze Seweryna Potockiego przy założeniu uniwersytetu, w: Z dala od kraju, Charków 1916, s. 12–20; S. Truchim, Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX wieku, Łódź 1960, s. 39; R. W. Wołoszyński, Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, Warszawa 1974, s. 402–405, 447; Братья [Александр и Константин] Булгаковы. Писма, wstęp П. А. Вяземский, Москва 2010, Том 3: Письма 1827–1834 гг.; T. Bułharin, Z pamiętnika zaprzańca, „Dziennik Literacki” 1861, nr 91, s. 730; Mémoires du prince Adam Czartoryski et correspondance avec l’empereur Alexandre I-er, Paris 1887, t. 1, s. 345.
Urodzony w 1762 r. w Pikowie na Podolu (pow. winnicki, gub. podolskiej, obecnie Ukraina), był synem Józefa (1735–1802), krajczego koronnego, i Anny Teresy z Ossolińskich (1746–1810). Wraz ze starszym bratem Janem (1761–1815), znanym podróżnikiem i pisarzem, wysłany został do Genewy i Lozanny, gdzie pod okiem protestanckich preceptorów zdobył solidne wykształcenie. Poznał języki klasyczne – grekę i łacinę oraz języki nowożytne. Po powrocie do kraju wstąpił do loży masońskiej. W 1787 r. towarzyszył wojewodzie ruskiemu Szczęsnemu Potockiemu (1751–1805) w podróży do Kijowa, gdzie został przedstawiony cesarzowej Katarzynie II (1729–1796). W okresie Sejmu Czteroletniego (1788–1792) jako poseł woj. bracławskiego należał do stronnictwa reform. W 1796 r. wspólnie z ojcem przybył do Petersburga. Przyjęty przez Katarzynę, zbliżył się do jej wnuka wielkiego księcia Aleksandra Pawłowicza (1777–1825). W listopadzie 1796 r. był świadkiem agonii cesarzowej. Nowy władca Rosji Paweł I (1754–1801) mianował go szambelanem dworu wielkiego księcia Aleksandra, który po objęciu władzy w Rosji w 1801 r. powołał go do grona swych bliskich współpracowników w randze tajnego radcy (4 czerwca) i senatora III Departamentu Senatu Rządzącego oraz od 8 września 1802 r. członka Komisji Szkolnej przy Ministerstwie Oświecenia Publicznego. W tym samym roku wszedł do komisji dla zbadania stanu korespondencji pocztowej. W latach 1802–1804 był też członkiem Komitetu ds. Żydów. Występował tam w obronie ludności żydowskiej zamieszkującej tereny dawnej Rzeczypospolitej, sprzeciwiając się projektowi generała prokuratora Senatu Rządzącego i ministra sprawiedliwości Gawriła R. Dierżawina (1743–1816), który planował zakazać Żydom handlu wyrobami spirytusowymi oraz przesiedlić ich ze wsi do miast. W 1809 r. wszedł w skład Komisji ustawodawczej. Jako działacz oświatowy Potocki opowiedział się za organizacją uczelni wyższych w mniejszych miastach Rosji. W wielu sprawach organizacyjnych i wychowawczych odwoływał się do myśli i dorobku Komisji Edukacji Narodowej. 17/29 stycznia 1810 r. został członkiem Rady Państwa.
Mimo że blisko 20 lat życia spędził w Petersburgu, mieszkając, według Tadeusza Bułharyna (1789–1859), wraz z synem Leonem w domu Warwarina [дом Варварина] przy kanale Jakatierinińskim [Екатерининский канал] (obecnie nab. kanału Gribojedowa [наб. кан. Грибоедова]), występował przeciwko utworzeniu uniwersytetu w tym mieście. Tłumaczył to brakiem zainteresowania ze strony społeczeństwa, a także licznymi rozrywkami przyciągającymi miejscową młodzież. Utrzymywał rozległe kontakty towarzyskie, m.in. z poetą Aleksandrem S. Puszkinem (1799–1837) oraz pisarzem Iwanem S. Turgieniewem (1818–1883).
Na polecenie ministra oświaty Rosji, Piotra W. Zawadowskiego (1739–1812), wspólnie z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim (1770–1861) i księdzem Hieronimem Stroynowskim (1752–1815) opracował zasady organizacji Uniwersytetu Wileńskiego. Od 1802 r. był też członkiem honorowym petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. W znacznym stopniu przyczynił się także do powstania Uniwersytetu Charkowskiego. Po decyzji Aleksandra I o jego utworzeniu, 24 stycznia/ 5 lutego 1803 r. powołany został na kuratora Charkowskiego Okręgu Naukowego. Wszechnica charkowska zawdzięczała mu bardzo wiele: nowoczesny statut, kadrę profesorską, opiekę merytoryczną i materialną. Zbiory uniwersytetu wzbogacił licznymi darami minerałów, obrazów i rysunków, a także numizmatów i książek. Zamierzał zaprosić za katedrę do Charkowa związanego z Petersburgiem wybitnego historyka i pisarza Nikołaja M. Karamzina (1766–1826), co się jednak nie udało. Kuratorem charkowskim był Potocki do 25 marca 1817 r. Objęcie funkcji ministra oświecenia publicznego przez Aleksandra N. Golicyna (1773–1844) oraz ugruntowanie kursu antyoświeceniowego, który zahamował liberalne reformy szkolnictwa, spowodowało jego dymisję. W uznaniu zasług w okresie rządów Mikołaja I (1796–1855) otrzymał 2 października 1827 r. rangę rzeczywistego tajnego radcy. 17 grudnia 1828 r. został honorowym członkiem Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu. W okresie tym aktywniejszego udziału w życiu publicznym już jednak nie brał, przebywając głównie w swych dobrach na Ukrainie. Współtworzył w Odessie Instytut Szlachecki (późniejsze Gimnazjum Richelieu) i miejską szkołę dla dziewcząt. Na przełomie lat 1828 i 1829 był jednym z organizatorów odeskiego Towarzystwa Gospodarstwa Wiejskiego Południowej Rosji.
Czartoryski, który dobrze znał Potockiego, w swoich francuskojęzycznych pamiętnikach wydał o nim niezbyt pochlebną opinię, pisząc, jakoby w końcowych latach życia zapomniał o ojczyźnie. Mimo że nie przyjął zaproponowanej mu przez leksykografa Samuela Bogumiła Lindego (1771–1847) dedykacji do 5. tomu Słownika języka polskiego, nie był obojętny na losy Polaków w imperium. Zabiegał u cesarza Pawła I o uwolnienie z twierdzy Pietropawłowskiej [Петропавловская крепость] Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i innych oficerów wziętych do niewoli 10 października 1794 r. pod Maciejowicami. Później pomagał pokrzywdzonym rodakom, interweniując o anulowanie nałożonych kar i cofnięcie konfiskat.
Od 1785 r. był żonaty z Anną Teofilą Sapieżanką (1758–1813) rozwiedzioną z Hieronimem Januszem Sanguszką (1743–1812), córką kanclerza wielkiego litewskiego Aleksandra Michała Sapiehy (1730–1793), z którą pozostawali w separacji. Żona z córkami mieszkały w dobrach na Ukrainie, on zaś z synem przebywał w Rosji. Mieli cztery córki: Emmę alias Annę (1796–1858), zamężną z płk. Piotrem Strzyżewskim, Wandę (1788–1876), 3. v. z austriackim feldmarszałkiem Bernardem Cabogą-Cervą, Paulinę (1793–1858), żonę Franciszka Łubieńskiego, i Sewerynę (1795–1871) 2. v. z austriackim dyplomatą Franciszkiem Colloredo-Wallseem, oraz wspomnianego syna Leona (1789 – 10/22 marca 1860, Petersburg), członka Rady Państwa (1846) i dyplomatę, rzeczywistego tajnego radcę (1847), który pochowany został w krypcie kościoła pw. Nawiedzenia NMP na cmentarzu Wyborskim (grób się nie zachował).
Zmarł 3/15 września 1829 r. w Moskwie. Pochowany został w Sewerynówce. Należał do najbogatszych Polaków w Rosji. Poza majątkami dziedziczonymi na Ukrainie (Batoh z kluczem ładyżyńskim w pow. bracławskim) kupił (według źródeł rosyjskich transakcji tej dokonał dopiero jego syn Leon) graniczącą z Jałtą Liwadię [Ливадия] nad Morzem Czarnym, późniejszą letnią rezydencję carską. W pobliżu Odessy założył Sewerynówkę (gub. chersońska), która z czasem wyrosła na dużą osadę.
Był odznaczony polskimi orderami: św. Stanisława (1874) i Orła Białego (1791) oraz rosyjskimi: św. Włodzimierza II kl. (1802) i św. Aleksandra Newskiego (1810).
Potockiego upamiętniają na Ukrainie odsłonięta w 2010 r. staraniem Konsulatu Generalnego RP tablica pamiątkowa na gmachu uniwersytetu w Charkowie oraz pomnik w Sewerynówce.
Bibliografia:
S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 14, Warszawa 1917, s. 289; А. М. Феофанов, Потоцкий (Potocki) Северин Осипович, w: Большая российская энциклопедия, https://bigenc.ru/domestic_history/text/3163470 [dostęp: 12 IX 2017]; В. И. Федорченко, Императорский дом. Выдающиеся сановники. Энциклопедия биографий, Kрасноярск-Mocква 2003, t. 2, s. 269–270; А. Петров и В. Строев, Потоцкий Северин Осипович, w: Русский биографический словарь, Санкт-Петербург 1905, t. 14, s. 699–704 (bibliografia); E. Rostworowski i J. Skowronek, Potocki Seweryn, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, t. 28, s. 136–140 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 69 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; L. Janowski, Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia (1805–1820), „Rozprawy AU Wydziału Filologicznego”, seria 3, Kraków 1911, t. 4, s. 173 i nast.; A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, Poznań 2008, s. 29, 31, 33–35 i nast.; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 33, 38; F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki. Biografia, Warszawa 2006 (według indeksu); J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 76, 91, 236, 237, 308; E. Świerczewski, Z dziejów uniwersytetu w Charkowie. Kilka słów o roli i zasłudze Seweryna Potockiego przy założeniu uniwersytetu, w: Z dala od kraju, Charków 1916, s. 12–20; S. Truchim, Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX wieku, Łódź 1960, s. 39; R. W. Wołoszyński, Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, Warszawa 1974, s. 402–405, 447; Братья [Александр и Константин] Булгаковы. Писма, wstęp П. А. Вяземский, Москва 2010, Том 3: Письма 1827–1834 гг.; T. Bułharin, Z pamiętnika zaprzańca, „Dziennik Literacki” 1861, nr 91, s. 730; Mémoires du prince Adam Czartoryski et correspondance avec l’empereur Alexandre I-er, Paris 1887, t. 1, s. 345.
Materiały związane z hasłem
Hasła powiązane:
Potocki Jan
ostatnio dodane
Hasła:
Czarnomska Izabella
Walentynowiczówna Wanda
Skąpski Franciszek Salezy
Słonimski Ludwik
Walentynowicz Marian
Krajowski-Kukiel Feliks
Walentynowicz Rafał Antoni Władysław
Ogiński Ignacy
Szemioth Piotr
Szemioth Stanisław
Szemioth Włodzimierz
Szemioth Aleksander Edward
Żukowska Jadwiga Aniela Tekla
Liniewicz Leon
Filipkowski Stefan Julian
Rawicz-Szczerbo Władysław
Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego
Mickiewicz Stefan
Kakowski Aleksander
Spasowicz Włodzimierz
Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu
Żenkiewicz Józef
„Promień Poranny” / „Promień”
Dąbrowski Jarosław
Klub Robotniczy „Promień”
Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej
Barchwic Maria Ludwika
Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza
Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław
Łukaszewicz Dominik
Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub
Biblioteka:
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu
Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu
Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne
Polonica Petropolitana
Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja)
Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941
Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej