Potocki Jan / Потоцкий Иван Осипович (1761-1815), h. Pilawa, polski arystokrata, podróżnik, naukowiec, pisarz i działacz polityczny.

Urodził się 8 marca 1761 r. w Pikowie w pow. winnickim woj. bracławskiego na Podolu (obecnie Ukraina). Był synem Józefa Potockiego (ok. 1735–1802) z Podhajec, od 1767 r. krajczego wielkiego koronnego, i poślubionej przezeń w 1760 r. Anny Teresy Ossolińskiej (1746–1810). Miał brata Seweryna (1862–1829) i siostrę Marię Annę (ur. 1767) od 1793 r. żonę Jana Krasickiego.

Odebrał z młodszym bratem staranne wykształcenie, obejmujące m.in. kilkuletnią naukę w Genewie i Lozannie (1774–1778). W późniejszych latach uzupełniał je samodzielnie, studiując historię, zaczytując się w literaturze francuskiej i ucząc się języków obcych. W tej ostatniej dziedzinie osiągnął biegłość imponującą współczesnym – jeden z nich stwierdził, że Potocki mógłby pełnić funkcję tłumacza w wieży Babel. Ponieważ część dóbr rodzinnych Potockiego po pierwszym rozbiorze Polski (1772) znalazła się w granicach Austrii, w 1778 r. młody arystokrata wstąpił do armii austriackiej i jako podporucznik kawalerii wziął udział w wojnie o sukcesję bawarską. Wydaje się, że decyzja ta wynikała raczej z konieczności zademonstrowania lojalizmu rodziny niż ze szczególnego zamiłowania do wojaczki, bowiem wkrótce po zawarciu pokoju (maj 1779) Potocki wystąpił o bezterminowy urlop. Kilka następnych lat życia wypełniły mu podróże. Odwiedził m.in. europejskie prowincje Imperium Osmańskiego, Tunis, Egipt, Maltę, Hiszpanię oraz Węgry. W trakcie swych peregrynacji po krajach położonych poza trasą tradycyjnego arystokratycznego Grand Tour nie stronił od ryzykownych przedsięwzięć – np. podczas pobytu na Malcie ubiegając się o przyjęcie do grona kawalerów maltańskich, brał udział w prowadzonych przez zakon i obowiązkowych dla postulantów działaniach w obronie europejskich statków handlowych przed berberyjskimi piratami. W 1781 r. został pasowany na kawalera maltańskiego. W trakcie podróży po krajach leżących w basenie Morza Śródziemnego prowadził badania nad ich historią oraz staranne obserwacje obyczajów ich mieszkańców. Wykorzystał je w publikowanych później w jęz. francuskim relacjach z podroży. W tym samym języku, który znał wówczas zdecydowanie lepiej od ojczystego, wydał swe pierwsze próby literackie, będące efektem fascynacji kulturą i literaturą Wschodu – utrzymane w typowym dla epoki stylu powiastki orientalne.
Po krótkim pobycie w kraju lata 1785–1787 spędził, podróżując wraz z poślubioną w Wilanowie w maju 1883 r. żoną Julią z Lubomirskich (1767–1794), córką marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego (1722–1783) i Izabeli z Czartoryskich (1736–1816), uznawaną za najpiękniejszą Polkę owych czasów, po Francji, Włoszech, Holandii, Anglii i Szwajcarii. W kwietniu 1788 r. powrócił do kraju. Jako poseł woj. poznańskiego uczestniczył w obradach Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Należał do kręgu zwolenników reform wzmacniających państwo, którzy w trakcie obrad starli się z konserwatywną opozycją. Potocki opowiadał się za powiększeniem armii, przeznaczając na ten cel jedną piątą swych rocznych dochodów. Ponieważ zbyt słaba znajomość jęz. polskiego uniemożliwiała mu publiczne wystąpienia, swe poglądy prezentował w broszurach drukowanych w założonej przez siebie drukarni. Działalność polityczna nie pozbawiła go upodobania do podejmowania ryzykownych wyzwań – w 1790 r. stał się polskim pionierem aeronautyki, towarzysząc Jeanowi Blanchardowi (1753–1809) w jego locie balonem nad Warszawą. W sierpniu tego roku wyjechał do Francji. Przemiany polityczne towarzyszące wczesnej fazie rewolucji francuskiej witał z sympatią – w Paryżu uczestniczył nawet w posiedzeniach klubu jakobinów. Radykalny kierunek, który wkrótce przybrały wydarzenia we Francji, budził jednak jego sprzeciw. Po kilku miesiącach, Potocki puścił się w dalszą podróż – przez Anglię, Hiszpanię do Maroka. Do kraju powrócił w początkach 1792 r. Jako ochotnik wziął udział w wojnie z Rosją w obronie przyjętej przez sejm Konstytucji 3 maja. Po przystąpieniu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798) do wspieranej przez Katarzynę II (1729–1796) konfederacji targowickiej skierował do niego list, w którym ostrzegał, że Polska rychło stanie się „współwłasnością trzech mocarstw”. „W każdym razie sam już nie chcę mieszać się do niczego, z mojej samotni wypuszczać będę tylko książki i rysunki” – deklarował.

Samotnię, w której zamierzał skupić się na twórczości literackiej i badaniach naukowych, wówczas koncentrujących się na problemach starożytności słowiańskich, odnalazł w dobrach rodzinnych na Podolu, które w 1793 r. odkupił od swego brata Seweryna. Wkrótce zresztą opuścił je, puszczając się w podróż po państwach niemieckich. Wieść o wybuchu insurekcji kościuszkowskiej nie wprawiła go w nastój patriotycznej mobilizacji, jaka ogarnęła go w latach Sejmu Wielkiego: „Co do mnie, sądzę, że nikt z nas nie może, rozumnie rzecz biorąc, wspierać stronnictwa, które zbroi chłopów” – stwierdzał w liście do jednego z krewnych. Po trzecim rozbiorze (1795) powrócił do swego majątku znajdującego się już pod władzą rosyjską. W 1797 r. Potocki jako delegat szlachty gub. bracławskiej udał się do Moskwy na uroczystości koronacyjne Pawła I (1754–1801). Podczas pobytu w stolicy imperium bezskutecznie zabiegał o zgodę na podróż naukową na Syberię. Nie uzyskał jej, natomiast wiosną 1797 r. wyruszył na Kaukaz, gdzie spędził niemal rok, badając ślady scytyjskie. W latach 1798–1802 przebywał na Podolu, zajmując się sprawami majątkowymi i osobistymi. 1 maja/13 czerwca 1799 r. zawarł małżeństwo z Konstancją (1783–1852), córką Stanisława Szczęsnego Potockiego (1751–1805) i Józefiny Amalii Mniszech (1752–1798). Pisywał drobne utwory dla teatru dworskiego w Tulczynie oraz kończył pracę nad rozprawą naukową poświęconą dziejom ludów zamieszkujących w starożytności ziemie Imperium Rosyjskiego.

Pierwszy pobyt Potockiego w Petersburgu przypadł na rok 1802. Do stolicy wyruszył na wieść o objęciu stanowiska zastępcy ministra spraw zagranicznych Rosji przez ks. Adama Jerzego Czartoryskiego (1770–1861), z którego rodziną utrzymywał od dawna bliskie związki. W stolicy wydał Histoire primitive des peuples de la Russie (Petersburg 1802). Zadedykował ją nowemu władcy, Aleksandrowi I (1777–1825), co, obok kontaktów towarzyskich i rodzinnych – jego młodszy brat Seweryn był rosyjskim senatorem – zapewne zadecydowało o przyjęciu Potockiego na służbę w randze tajnego radcy. Potocki musiał wiązać z nią pewne nadzieje nie tylko finansowej, lecz także naukowej natury. W grudniu 1804 r., po powrocie z kolejnej podróży do Austrii i Włoch, zwrócił się do Aleksandra I z listem zawierającym prośbę o zatrudnienie w departamencie azjatyckim Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz propozycję powołania Akademii Azjatyckiej – instytucji mającej kształcić urzędników, a przede wszystkim pełnić funkcję współczesnego think tanku – ośrodka refleksji nad kierunkami i kształtem polityki wschodniej Rosji. Projekt ów był zapewne wynikiem wcześniejszych dyskusji Potockiego z Czartoryskim. Niewątpliwie propozycja ta mogła trafić do przekonania znacznej części rosyjskiej elity władzy. W najbliższym otoczeniu cara oraz w kręgu jego ministrów panowało wówczas przekonanie o konieczności aktywizacji polityki wschodniej Rosji, którą utrudniał brak rzetelnych informacji na temat sytuacji politycznej i gospodarczej azjatyckich sąsiadów imperium.

Potocki liczył na objęcie kierownictwa nad pracami nowej instytucji, lecz bezpośrednim skutkiem jego zabiegów okazała się nominacja na członka wydziału azjatyckiego ministerstwa spraw zagranicznych. W ciągu kilku miesięcy przygotował memoriał na temat zadań polityki rosyjskiej na Kaukazie, już czerwcu 1805 r. wyruszył zaś w służbową podróż jako kierownik naukowy poselstwa rosyjskiego do Pekinu. Misja, na której czele stał poseł Jurij A. Gołowkin (1762–1846), miała doprowadzić do nawiązania stałych stosunków dyplomatycznych z Chinami oraz ułatwić zwiększenie lądowej i morskiej wymiany handlowej między obu imperiami. W liczącym niemal 300 osób orszaku posła J. Gołowkina Potocki miał kierować grupą jedenastu uczonych – orientalistów, zoologów, botaników, mineralogów, geografów i inżynierów wojskowych. Do stolicy cesarstwa chińskiego, nadal niemal całkowicie zamkniętego przed Europejczykami, Potocki nie dotarł. W styczniu 1806 r., już po przekroczeniu granicy, w Urdze (dzisiejsze Ułan Bator) doszło do konfliktu między posłem a odpowiedzialnymi za doprowadzenie poselstwa do Pekinu mongolskimi dygnitarzami. Jego przyczyną były spory o liczebność orszaku posła i ceremoniał audiencji na dworze cesarskim. Gołowkin odmówił udziału w próbnej ceremonii polegającej na biciu pokłonów przed ołtarzem z zapalonymi świecami symbolizującym obecność cesarza Chin. Wbrew radom Potockiego dowodzącego, że „spraw nie załatwia się tocząc spory, lecz trzeba naprzód poznać interesy ludzi i rokować z nimi w oparciu o ich znajomość”, Gołowkin, uznając, że żądana próba uwłacza godności posła jako reprezentanta władcy Rosji, nie zmienił zdania, co doprowadziło do wydalenia poselstwa z granic cesarstwa. Z naukowego punktu widzenia udział w wyprawie przyniósł jednak Potockiemu sporo satysfakcji. W jej trakcie prowadził intensywne prace badawcze, analizował możliwości rozwoju handlu ze Wschodem, gromadził obserwacje, które wkrótce opublikował w kolejnym ze swych opisów podróży. W uznaniu zasług wybrany został członkiem honorowym Akademii Nauk w Petersburgu; wcześniej (1803) został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie.

Do stolicy Rosji powrócił w czerwcu 1806 r. w zmienionej sytuacji politycznej. W wyniku klęski poniesionej przez Rosję w wojnie z cesarzem Francuzów Napoleonem I (1769–1821) Czartoryski utracił kierownictwo nad sprawami zagranicznymi imperium. Realizację planu powołania akademii azjatyckiej odłożono na bliżej nieokreśloną przyszłość, choć w kolejnych miesiącach 1806–1807 r. Potocki przedstawił władcy kilka memoriałów na temat „systemu azjatyckiego” Rosji. Przytaczał w nich argumenty za koniecznością prowadzenia długofalowej polityki opartej na dogłębnym rozpoznaniu warunków lokalnych: „Najpierw trzeba zdobyć wiedzę” – dowodził.

Dynamiczne zmiany sytuacji politycznej zachodzące w Europie pod wpływem zwycięstw Napoleona sprawiły, że wkrótce Potocki miał powrócić do roli publicysty politycznego, którą, wydawało się ostatecznie, porzucił w 1792 r. Klęski poniesione przez Prusaków w starciu z Napoleonem, wkroczenie Wielkiej Armii na ziemie zaboru pruskiego i przystąpienie Rosji do wojny z cesarzem Francuzów sprawiły, że w otoczeniu Aleksandra I pojawiło się przekonanie o korzyściach płynących z działań propagandowych adresowanych przede wszystkim do europejskiego odbiorcy. W styczniu 1807 r. minister spraw zagranicznych Andriej Ja. Budberg (1750–1812) zaproponował Potockiemu objęcie redakcji tygodnika „Journal du Nord”, przemianowanego w 1813 r. na „Le Conservateur impartial”. Hrabia przyjął ofertę, podkreślając, że pismo powinno być „rodzajem busoli wskazującej kierunek, jaki wytycza gabinet, wzorem niektórych francuskich gazet”. Najważniejszym zadaniem pisma miało być prowadzenie polemiki z francuskim „Le Moniteur” stanowiącym jedno z głównych narzędzi propagandy napoleońskiej. Potocki był przekonany o wadze powierzonego mu zadania. W liście do Budberga stwierdzał: „Idę o zakład, że Napoleona obali raczej opinia publiczna niż wojsko”. Do pracy przystąpił z zapałem, który wkrótce nieco osłabł, gdy okazało się, że teksty przeznaczone do publikacji w gazecie podlegają ścisłej kontroli ze strony ministra. Wraz z zakończeniem wojny i zawarciem pokoju w Tylży, który z Rosji i Francji, dotychczasowych wrogów, czynił sojuszników, gazeta straciła swe polityczne znaczenie. Potocki, rozczarowany nikłym zainteresowaniem swych projektów azjatyckich i brakiem awansu w służbie, uzyskał dwuletni urlop i w styczniu 1808 r. opuścił Petersburg, udając się do swych posiadłości na Podolu.

Do stolicy Rosji powrócił dopiero w lutym 1810 r. Pobyt w niej wykorzystał na publikację traktatu o chronologii starożytnej. Ściągnął on na Potockiego ostrą krytykę ze strony zaprzyjaźnionego z nim Josepha de Maistre’a (1753–1821). Filozof i ambasador króla Sardynii zarzucał hrabiemu, iż jego dzieło uderza w podstawy religijności, negując „świętą prawdziwość Mojżesza”.

W 1811 r. Potocki powrócił na Podole. Osiadł w swej nowej rezydencji w Uładówce w pow. winnickim. Borykał się z problemami finansowymi spowodowanymi kosztami licznych podróży i życia w Petersburgu: „mam 2 tys. dusz, nie mam długów, nie mam rujnujących upodobań, żadnych kaprysów, ale pod koniec roku z trudem wiążę koniec z końcem” – ubolewał. Sytuację pogorszyły zobowiązania finansowe związane z rozwodem z drugą żoną. Potocki wiele czasu poświęcał opiece nad dziećmi, lecz po rozstaniu z nimi na ogół wiódł żywot samotnika. Kontynuował pracę naukową, m.in. nad kolejnymi częściami rozprawy o chronologii starożytnej. Problemy z jej wydaniem, niepowodzenia na drodze kariery w ministerstwie, pogarszający się stan zdrowia oraz przeżycia związane z rozpadem małżeństwa sprawiły, że popadł w depresję. Zapewne pod wpływem jednego z załamań nastroju 11/23 grudnia 1815 r. popełnił samobójstwo, strzelając sobie w głowę z pistoletu, według relacji jednej z osób obecnych tego dnia w Uładówce „nabitego gałką ołowianą od pokrywy jakiejś puszki”, co zrodziło późniejsze plotki o srebrnej kuli poświęconej jakoby przez księdza. Pochowany został 20 grudnia 1815/1 stycznia 1816 r. w sieni kościoła w pobliskim Pikowie.

Z pierwszego małżeństwa z Julią z Lubomirskich miał synów Alfreda Wojciecha (1786 Paryż – 1862 Łańcut), 1. ordynata łańcuckiego, ożenionego w 1814 r. z Józefiną Marią z Czartoryskich (1787–1862), i Artura Stanisława (1787 Paryż – 1832 Wiedeń), żonatego od 1816 r. z Zofią Branicką (1790–1879), protoplastę krzeszowickiej linii rodu. Z drugiego związku z Konstancją z Potockich 2.v. Edwardową Raczyńską (1786–1845) pozostawił syna Andrzeja Bernarda (1800 – 1874 Berlin), żonatego z Klaudyną Teofilą z Działyńskich (1801–1836), i dwie córki: Irenę (1803 Tulczyn – 1835 Warszawa), żonę hr. Henryka Jana Łubieńskiego (1793–1883), i Teresę (1805–1868) 1. v. (ok. 1820 r.) Henrykową Jaroszyńską (1805–1877), 2. v. (1825) Sebastianową Badeniową (1799–1872), 3. v. z gen. Jurijem Lachmanem (zm. 1841).

Był kawalerem maltańskim (1781), kawalerem Orderu Świętego Stanisława (1784), odznaczony też został Orderem Orła Białego (1788), i rosyjskim Orderem św. Włodzimierza I kl. (1802).

Potocki za życia doczekał się uznania jako autor rozpraw na temat chronologii i historii starożytnej ziem słowiańskich. Zasłynął barwnymi opisami podróży, zawierającymi interesujące rozważania na temat historii i kultury odwiedzanych krajów. Sporym powodzeniem cieszyły się jego utwory literackie. Dziełem, które przykuwało uwagę czytelników już za życia Potockiego, lecz prawdziwą popularność przyniosło mu ponad sto lat po śmierci, była powieść Manuscrit trouvé à Saragosse. Prace nad nią zaczął na Kaukazie w 1797 r. Zgodę Petersburskiego Komitetu Cenzury na pierwsze wydanie niedokończonego utworu uzyskał 23 grudnia 1804 r. Wiosną 1805 r. ukazało się 100 egz. początku powieści w pierwszej redakcji. W następnych latach publikował kolejne jej rozdziały, prace nad tekstem ukończył w 1814 r. Wielowątkowa powieść o konstrukcji szkatułkowej wplata w zagadkową intrygę rozważania filozoficzne i religijne, co zdaniem francuskich biografów Potockiego czyni z niej „ostatnią wielką powieść europejskiego Oświecenia” (F. Rosset, D. Triaire). W XX w. doczekała się dwóch ekranizacji: jako pełnometrażowy film w reżyserii Wojciecha Hassa (1925–2000) Rękopis znaleziony w Saragossie (1965) oraz francuski serial telewizyjny La Duchesse d’Avila, w reżyserii Philippa Ducresta (1973).

Do wybranych dzieł Potockiego należą: Essai sur l’histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (Warszawa 1789–1790, t. 1–3); Histoire primitive des peuples de la Russie avec une exposition complète de toutes les notions, locales, nationales et traditionnelles, nécessaires à l’inteligence du quatrième livre d’Hérodote (Petersburg 1802); Manuscrit trouvé à Saragosse (version de 1804), red. Françoise Rosset oraz Dominique Triaire, GF-Flammarion, 2008 (najnowsze polskie tłumaczenie: Rękopis znaleziony w Saragossie, tłum. A. Wasilewska, Kraków 2015); Principes de chronologie pour les temps antérieurs aux olympiades (Petersburg 1810); Principes de chronologie pour les douze siècles qui ont précédé les olympiades (Krzemieniec 1813–1815, t. 1–4); Recueil des Parades représentées sur le théâtre de Łańcut dans l'année 1792 (Warszawa 1793; przekł. polski: Parady, tłum. J. Modrzejewski, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1966); Podróże (przekł. polski z oryginału francuskiego, zebrał i oprac. L. Kukulski, Warszawa 1959).

Jego imieniem i nazwiskiem członek poselstwa Gołowikina niemiecki etnograf i geograf Julius Klaproth (1783–1835) nazwał archipelag 18 wysp w północnej części Morza Żółtego.


Bibliografia:
А. Петров, Потоцкий граф Иван Осипович, w: Русский биографический словарь: репринтное воспроизведение издания 1896 года, Мocква 1999, s. 692–697 (bibliografia; błędna data śmierci); M. Żółtowska, Jan Potocki, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, t. 28, s. 36–42 (bibliografia); A. Brückner, Jana hr. Potockiego prace i zasługi naukowe, Warszawa 1911; F. Rosset, D. Triaire, Jan Potocki, tłum. A. Wasilewska, Warszawa 2006; ciż, Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzieło, Warszawa 2005; E. Rostworowski, Debiut polityczny Jana Potockiego w 1788 r., „Przegląd Historyczny” 956, t. 47, z. 4, s. 685–711; tenże, Jean Potocki, témoin de la crise de l’Ancien Régime, „Cahiers de Varsovie” 1974, t. 3, s. 15–30; J. Ryba, Jan Potocki, w: Pisarze polskiego Oświecenia, Warszawa 1994, t. 2, s. 434–450; J. Szczepaniec, Jan Potocki w poezji lat 1788–1789, „Wiek Oświecenia” 1994, t. 10, s. 51–88; M. Żółtowska, Jan Potocki w oczach żony: nie dokończony szkic biograficzny, „Wiek Oświecenia” 1978, t. 3, s. 65–70.