Polskie życie teatralne w Petersburgu to zagadnienie szerokie zarówno rodzajowo, jak i chronologicznie. Pierwsze zawodowe występy Polaków na scenach nadnewskiej stolicy datuje się już na początek XIX w. W 1806 r. wileński zespół, kierowany przez Macieja Każyńskiego (1767–1823), zaprezentował w Teatrze Wielkim kilka utworów, wśród których znalazły się m.in. Krakowiacy i Górale Jana Nepomucena Kamińskiego (1777–1855), Wesele krakowskie Józefa Wygrzywalskiego (1798 – po 1857), Szkoła kobiet (Szkoła żon) Moliera (właśc. Jean Baptiste Poquelin, 1622–1673), Johanka i Bernado Domenica Cimarosy (1749–1801). Pomimo sporego zainteresowania publiczności polskimi przedstawieniami, wywołanego nie tylko repertuarem, ale i wysokim poziomem artystycznym aktorów, takich jak: Ignacy Werowski (1783–1841), Dominik Kaczkowski (1763–1805), Jacek Tarnowski (zm. przed 1846) czy Jan Ryłło (ok. 1760–1805), oraz zabiegami polskich antreprenerów (m.in. Jana Szytlera w 1834 r. i Juliusza Pfeiffera [1809–1866] w 1859 r.), na kolejne polskie spektakle, przygotowane przez profesjonalnych artystów trzeba było czekać ponad 75 lat. Główną przeszkodą w prowadzeniu polskiego przedsiębiorstwa teatralnego w Petersburgu był monopol Cesarskich Teatrów Rządowych, ograniczający funkcjonowanie innych przedsięwzięć. Dopiero w 1882 r. możliwe stało się pozyskanie koncesji oraz podjęcie starań o utworzenie polskiej sceny. Takie kroki podjęli wiosną tego roku Aleksander Łukowicz (1848–1900), a jesienią Józef Teksel (1839–1904) i Feliks Wesołowski, wysoki urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Łukowicz to pierwszy dyrektor stałego teatru polskiego w Petersburgu. Prowadził antrepryzę przez pół roku. Zespół, złożony przede wszystkim z aktorów teatru krakowskiego, występował w Teatrze Letnim w Pawłowsku, Teatrze Nowym w Ozierkach oraz petersburskim Teatrze Małym przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 65. Wśród artystów znaleźli się Antonina Hoffman (1842–1897), Felicja Stachowicz (po 1850–1926), Paulina Wojnowska (ok. 1848–1921), Stanisława Pysznik (1863–1945), Roman Żelazowski (1854–1930), Mieczysław Frenkiel (1858–1935), Leon Stępowski (1852–1914), Władysław Szymanowski (ok. 1840–1917) i in. Łukowicz zaangażował także zespół baletowy.

Aktorzy zaprezentowali głównie komediowy repertuar, w którym zyskali powodzenie na ziemiach polskich – sztuki Michała Bałuckiego (1837–1901) (Pan Damazy, Radcy Pana Radcy, Polowanie na męża), Aleksandra Fredry (1793–1876) (Damy i Huzary, Pan Benet, Wielki człowiek do małych interesów, Świeczka zgasła, Dwie blizny) i Aleksandra Fredry jr. (1829–1896) (Consilium Facultatis, Posażna jedynaczka, Wielkie bractwo), Józefa Blizińskiego (1827–1893) (Rozbitki, Marcowy kawaler), pojedyncze utwory Kazimierza Zalewskiego (1849–1919), Władysława Koziebrodzkiego (1839–1893), Stanisława Dobrzańskiego (1847–1880) oraz wybór dramatów francuskich, głównie Victoriena Sardou (1831–1908) (Odetta, Ćwiartka papieru Maria Joanna) i Salomona Mosenthala (1821–1877) (Zagroda Sobkowa). Szczególnym wydarzeniem było wystawienie fragmentów Balladyny Juliusza Słowackiego (1809–1849). Ze względu na wysoki poziom artystyczny zespołu pierwszy w historii stały teatr polski w Petersburgu cieszył się powodzeniem nie tylko wśród zamieszkujących rosyjską stolicę Polaków, ale także Rosjan, czemu wyraz dali krytycy, podkreślający artyzm i przygotowanie ról przez polskich aktorów („Sufljor” [Суфлёр], cyt. za: „Czas”, 20 czerwca 1882, nr 138, s. 4) oraz ich pracę zespołową („Petersburskaja Gazieta” [Петербургская газета], cyt. za „Czas”, 14 czerwca 1882, nr 133, s. 3).

Po powrocie artystów do kraju pozyskane już kilka miesięcy wcześniej pozwolenie na prezentowanie polskich przedstawień wykorzystał F. Wesołowski. Wespół z J. Tekslem rozpoczął sezon w sali Klubu Szlacheckiego [Благородное собрание] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 15, który potem kontynuował w sali Kononowa przy ul. Bolszoj Morskoj [Большая морская ул.] 16. Łukowicz nadal prowadził zespół baletowy, z którym wyjechał w tournée po miastach rosyjskich, m.in. do Moskwy. W Petersburgu „Warszawska trupa baletowa”, gdyż pod takim szyldem podróżował zespół, gościła tuż po powrocie z Moskwy w 1882 r. oraz w latach 1883 i 1886. W teatrze Teksla i Wesołowskiego zatrudniono aktorów krakowskich, którzy nie zdecydowali się na powrót do kraju. Zdekompletowany skład uzupełniono artystami z ziem polskich. Zespół nie był stabilny. Brak wyraźnych zasad zatrudniania oraz obsadzania aktorów w rolach, niejasne umowy z dyrektorami, zwlekanie z wypłacaniem gaż i wewnętrzne konflikty spowodowały dużą rotację artystów. Główne role kobiece po wyjeździe A. Hoffman objęła F. Stachowicz, główne role męskie przyjął Apollo Lubicz (ok. 1852–1896). Towarzyszyli im m.in. Leontyna Parżnicka (ur. 1842), S. Pysznik, Franciszka Serafińska (czynna zawodowo w latach 1875–1887), jej mąż Józef Rychter (1820–1885), P. Wojnowska, Gustaw Fiszer (1847–1911), Antoni Siemaszko (1861–1924), Marceli Zboiński (1846–1896). Gościnnie występowali: Gabriela Zapolska (1857–1921), Bolesław Leszczyński (1837–1918), Mieczysław Urbański (aktywny w latach 1873–1882), Feliks Krzesiński (1823–1905). W trakcie tej dyrekcji publiczność polska i rosyjska (publikowano dla tej części widowni streszczenia sztuk w jęz. rosyjskim) zobaczyła utwory Fredry sr. oraz Fredry jr., Józefa Korzeniowskiego (1797–1863), M. Bałuckiego, Władysława Ludwika Anczyca (1823–1883), K. Zalewskiego, Adama Asnyka (1838–1897), Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887), Henryka Sienkiewicza (1846–1916) i Edwarda Lubowskiego (1837–1923). Dominował polski repertuar, głównie pozytywistyczny oraz romantyczny. Po obcych autorów sięgano rzadziej. Spośród 80 wystawionych sztuk 62 to utwory polskie, wśród pozostałych aż 12 to jednoaktówki. Oprócz Domu lalki Henrika Ibsena (1828–1906) oraz Otella Williama Shakespeare’a (1564–1616) przygotowanych dla zaproszonych B. Leszczyńskiego i G. Zapolskiej, dramaturgia obcojęzyczna teatru polskiego w Petersburgu to farsy i komedie.

Pierwsze dwa sezony stałego polskiego teatru wyzwalały sprzeczne odczucia. O ile ceniono walory artystyczne inicjatywy, o tyle samo istnienie polskiej sceny w stolicy zaborcy wzbudzało kontrowersje. W trudnych czasach braku państwowości, licznych represji i wszechobecnej cenzury polskie inicjatywy kulturalne w miastach rosyjskich nierzadko oceniano jako przejaw lojalizmu względem zaborcy. Wyjątkowo zjadliwe krakowskie pismo satyryczne „Diabeł” okrzyknęło omawiane teatralne przedsięwzięcie jako „związek zgody między bijącymi Moskalami a bitymi Polakami” („Diabeł” 1882, nr 12, s. 3). A była to tylko jedna z wielu krytycznych opinii. Potrzebę istnienia stałej polskiej sceny kwestionowały także niektóre rosyjskie dzienniki: „Po co nam polskiego teatru? Na co? Nigdy go nie było i nikt nie czuł jego potrzeby.” („Moskowskije Wiedomosti” [Московскиe ведомости] za „Czas” 1882, nr 130, s. 168).

Kolejne próby prowadzenia stałego polskiego teatru nad Newą już nie wzbudzały takich emocji. Ale też i oczekiwania względem tej sceny były mniejsze. Jej cele formułowano ostrożniej niż niegdyś. Siedem lat po zakończeniu sezonu F. Wesołowskiego i J. Teksla, tygodnik „Kraj” sprecyzował wymogi polonijnej publiczności: „Dziś publiczność chce posiadać teatr dla siebie, nie narzucając mu roli jakiegoś przedstawiciela sztuki, bo takiego teatru posiadać nie może” („Kraj” 1890 z 30 listopada/12 grudnia, nr 48, s. 15). Oczekiwania widowni zmieniały się wraz ze zmianą sytuacji politycznej, rozwojem kolejnych nurtów artystycznych, nawiązywaniem i ugruntowywaniem polsko-rosyjskich relacji artystycznych.

W 1885 r. A. Siemaszko, a w 1886 r. A. Łukowicz podejmowali nieudane próby wskrzeszenia stałego teatru polskiego w Petersburgu. Dopiero w 1890 r. Łucjan Kościelecki (1850–1907) doprowadził do ponownego otwarcia polskiej sceny, a po nim Kazimierz Kamiński (1865–1928) do jej utrzymania. Pierwszy z antreprenerów prowadził teatr niewiele ponad rok, drugi, oprócz dokończenia sezonu za poprzednika, tylko trzy miesiące. Polska scena gościła wówczas w Teatrze Nemetti, mieszczącym się przy ul. Oficerskiej [Офицерская ул.] (obecnie ul. Dekabrystów, [Декабристов ул.]) 39, sali Klubu Szlacheckiego oraz tzw. sali Pawłowej, w zaułku Troickim [Троицкий пер.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13. Kościelecki jeszcze przed rozpoczęciem sezonu uściślił charakter antrepryzy. Teatr polski grał sześć sztuk w tygodniu. Były to trzy operetki, dwie komedie i jedna sztuka ludowa. Nie oznacza to, że polskie przedstawienia zawsze odbywały się sześć razy w tygodniu. W trakcie jednego wieczoru teatralnego pokazywano jedną bądź dwie sztuki, tak jak podczas przestawienia inaugurującego nową dyrekcję, 27 listopada 1890 r., kiedy to odegrano jedną komedię – Grube ryby M. Bałuckiego, i jedną sztukę ludową – Łobzowian W. L. Anczyca.

W trakcie pierwszych miesięcy działalności teatr cieszył się pewnym powodzeniem. Zachowane dane statystyczne dotyczące liczby osób uczęszczających do petersburskich teatrów wykazują, że przeciętnie na polskie przedstawienie w grudniu 1890 r. przychodziło ok. 550 widzów („Kraj” 1891 z 18/30 stycznia, nr 3, s. 20). Sala Wiery Linskiej-Nemetti (ur. 1856) mogła pomieścić ponad 700 osób. W pierwszym miesiącu funkcjonowania tej sceny teatr odwiedziło 11 381 osób. Trzykrotnie mniej niż operę rosyjską w Teatrze Maryjskim, o 16 tys. mniej niż komediowy Teatr Aleksandryjski i o 8 tys. mniej niż Teatr Michajłowski o tym samym profilu artystycznym. Zarówno Ł. Kościelecki, jak i K. Kamiński stworzyli stabilny zespół. Aktorzy pochodzili z różnych ośrodków na ziemiach polskich, warszawskich teatrzyków ogródkowych, zespołów wędrownych, zwłaszcza trupy Józefa Puchniewskiego (1848–1926), teatrów prowincjonalnych, w szczególności łódzkiego i poznańskiego. W latach 1890–1893 w Petersburgu występowali, oprócz dyrektorów, Ludwik Siedlecki (1842–1918), Karol Kopczewski (1856–1906), Teodor Roland (1862–1928), Józef Mielnicki (1863–1912), Władysław Gloger (1853–1917), Gabriela Morska (1867–1928), Maria Borawska (w 1892 r. występowała w Lublinie), Henryka Czarli (działająca w latach 1865–1892), Helena Szymańska (1868–1954), G. Zapolska i in.

Dyrekcja Ł. Kościeleckiego zakończyła się fiaskiem – finansowym i frekwencyjnym: publiczność przestała przychodzić do polskiego teatru. Od zupełnej klęski uratował scenę K. Kamiński, który zrestrukturyzował instytucję, co pozwoliło mu na doprowadzenie inicjatywy do końca sezonu. Zachęceni sprawnym pokierowaniem upadającą antrepryzą przedstawiciele petersburskiej Polonii zaproponowali aktorowi objęcie dyrekcji polskiego teatru na kolejny sezon. Zawiązali w tym celu po raz pierwszy w historii polskiej sceny w Petersburgu komisję teatralną, której zadaniem było wsparcie dyrektora w kierowaniu instytucją, zwłaszcza w zakresie administracji (wynajęcia sali, prowadzenia biblioteki, zamawiania kostiumów, zawierania umów z muzykami orkiestrowymi, aktorami, autorami sztuk, współpracy z cenzorami, dziennikarzami i krytykami). Szczegółowy zakres prac komisji opisał stołeczny publicysta, księgarz i literat Henryk Gliński (1853–1905) w Pogadance o teatrze i Teatr Polski w Petersburgu w l. 1892–1893 (Petersburg, 1893). Nowy dyrektor zbudował zespół głównie z aktorów poprzedniego sezonu, doangażowując m.in. Konstancję Bednarzewską (1866–1940), Rozalię Bartoszewską (1857–1940), Michalinę Solską (ok. 1856–1915), Jana Szymborskiego (zm. 1909) i Kazimierza Wysockiego (ur. 1859 lub 1861). Kamiński utrzymał linię repertuarową, zapoczątkowaną przez swego poprzednika. Publiczność najchętniej oglądała komedie pozytywistów (Klub kawalerów M. Bałuckiego, Złoty cielec S. Dobrzańskiego, Dzieciaki Leopolda Świderskiego [1853–1925]), sztuki ludowe (Łobzowianie W. L. Anczyca), utwory francuskie, liczniej reprezentowane niż za poprzednich dyrekcji. Podobnie jak dotychczas, teatr polski wyjeżdżał na występy gościnne do innych miast rosyjskich, zwłaszcza do Moskwy oraz miejscowości łotewskich – Rygi, Mitawy (łot. Jelgava) i Lipawy (łot. Liepāja).
Publiczność polonijna dwóch ostatnich dekad XIX w. nie stanęła na wysokości nałożonego na nią zadania. Każda dyrekcja teatru polskiego w Petersburgu kończyła swą kadencję deficytem. Włodzimierz Spasowicz (1829–1906), adwokat, historyk literatury, publicysta liberalny, jeden z inicjatorów powstania komisji ds. stałego teatru polskiego w 1892 r., oczekiwania widzów podsumował jednoznacznie: „Dali pieniądze na teatr, to chodzić już do niego nie muszą” (cyt. za: K. Kamiński, Autobiografia, w: Wspomnienia aktorów (1880–1925), oprac. S. Dąbrowski i R. Górski, Warszawa 1963, s. 174). Polskie życie teatralne w Petersburgu zdominowane zostało przez występy gościnne zespołów polskich, przede wszystkim w okresie Wielkiego Postu, trwające zwykle dwa–trzy tygodnie, co pozwalało na zaprezentowanie kilkunastu sztuk, oraz przedstawienia amatorskie, przygotowywane i wystawiane siłami miejscowymi.

Po doświadczeniach sezonu K. Kamińskiego nikt już się nie łudził, że petersburska Polonia może stanowić solidne zaplecze dla stałego teatru polskiego: „W ogóle […] nieświadomych istotnego stanu rzeczy objaśnić musimy, że kilkuletnie doświadczenie przekonało o niemożności istnienia stałego, przez cały sezon, teatru polskiego w Petersburgu. Dowodem tego, że wszystkie trupy dramatyczne bankrutowały […]. Jedynym wyjściem byłby przyjazd jakiejś już zorganizowanej trupy na 12–15 przedstawień, z kolejnymi występami gościnnymi pierwszorzędnych artystów polskich” („Kraj” 1893 z 24 września/6 października, nr 39, s. 14). Aż do 1915 r. ten rodzaj polskiej aktywności teatralnej w Petersburgu był dominujący. Nadnewską stolicę odwiedzały dramatyczne trupy wędrowne, zespoły operetkowe, stałe teatry z ziem polskich. Chętnie także przyjeżdżali samodzielnie artyści operetkowi, operowi, monologiści, recytatorzy. Występowali indywidualnie, z goszczącym akurat w Petersburgu zespołem polskim, lub z zespołem rosyjskim, w jednej z licznych petersburskich antrepryz.

Już rok po zakończonym sezonie K. Kamińskiego Petersburg odwiedził kolejny zespół polski – J. Puchniewskiego, który zapoczątkował artystyczne wizyty gości z ziem polskich. Tuż po Puchniewskim, w 1895 r. nad Newę zawitała trupa Lucjana Dobrzańskiego (ok. 1855–1906). Dwa lata później – aktywnego w latach 1897–1908 Michała Członkowskiego (alias Członowskiego). W 1898 r. do Petersburga przyjechał zespół G. Morskiej i Józefa Popławskiego (1857–1921), w 1899 r. operetkowy zespół Adolfiny Zimajer (1852–1939). W latach 1902, 1903 i 1908 – Bolesława Bolesławskiego (właśc. Aleksander Nowicki, 1867–1923); Bolesławski w latach 1916–1917 będzie prowadzić także sekcję dramatyczną w „Ognisku Polskim” (OP). W 1907, 1908 i 1915 r. – Marii Przybyłko-Potockiej (1873–1944), w 1914 r. – Kazimierza Krzyżanowskiego, w 1909 r. i 1915 r. – Aleksandra Zelwerowicza (1877–1955). W zespołach powtarzali się artyści, występujący już wcześniej w Petersburgu. To między innymi pozwoliło na właściwe rozpoznanie oczekiwań widowni. W ostatnim dziesięcioleciu najchętniej powtarzano sztuki M. Bałuckiego, Zygmunta Przybylskiego (1856–1909), E. Lubowskiego, J. Blizińskiego, G. Zapolskiej, chętnie sięgano do A. Fredry i J. Korzeniowskiego, rzadko zwracano się do literatury obcej.

Dopiero początek XX w. i antrepryza B. Bolesławskiego przywiodła do Petersburga polskie sztuki modernistyczne: Karykatury Jana Augusta Kisielewskiego (1876–1918), Urszulkę z Czarnolasu G. Zapolskiej, Złote runo Stanisława Przybyszewskiego (1868–1927). Ostatni z wymienionych, dramaturg, prozaik, powieściopisarz, przedstawiciel modernizmu, był kierownikiem literackim prowadzonego przez Bolesławskiego zespołu w 1903 r. Z siedmiu zaprezentowanych w sali Klubu Szlacheckiego utworów pięć reżyserował Przybyszewski. Jego manifest, opublikowany w „Kraju” 1903 z 7/20 lutego, nr 6, s. 24), precyzował charakter antrepryzy – to reforma aktorstwa i teatru na miarę Freie Bühne i Théâtre Libre. Historia teatru surowo oceniła ten eksperyment: „Przybyszewski zdołał widowiska trupy dramatycznej Bolesławskiego postawić jedynie na stopę widowisk – «nadprowincjonalnych». Wybrano się aż na wyżyny «Artystycznego teatru» [Konstantina S.] Stanisławskiego [1863–1938]; zdołano dojść zaledwie do przedsionka warszawskiego Teatru Rozmaitości” (M. Kuna, Przybyszewski w Petersburgu. Nieznane listy do Czesława Jankowskiego, „Życie Literackie” 1975, nr 6, s. 8).

Większym powodzeniem niż trupy dramatyczne cieszyły się zespoły operetkowe, a wśród nich wędrowna antrepryza A. Zimajer, która wystąpiła nad Newą dwukrotnie w 1899 r. W zespole znaleźli się artyści, którzy chętnie powracali jako soliści do Petersburga w latach późniejszych, zwłaszcza Wincenty Rapacki jr. (1865–1943) i Antoni Fertner (1874–1959). Trupa Zimajerki wystawiała także sztuki dramatyczne, jednak to na utwory Jacques’a Offenbacha (1819–1880), Franza von Souppé (1819–1895), Richarda Heubergera (1850–1914), André Messagera (1853–1929), Charles’a Lecocqa (1832–1918) czy Hervégo (właśc. Florimond Ronger, 1825–1892) przychodzono najchętniej. Kolejną wizytą teatru operetkowego była gościna W. Rapackiego w 1916 r. Zespół, składający się z artystów warszawskich Nowości, występował w Teatrze Intymnym, mieszczącym się w willi senatora Aleksandra A. Połowcowa (1832–1909) przy Kanale Kriukowa [Крюков канал] 12; od 1917 r. sala ta stanowiła część Domu Młodzieży Polskiej „Zgoda”, gdzie nadal, głównie siłami amatorskimi, wystawiano sporadycznie polski repertuar. W międzyczasie jednakże wielokrotnie przyjeżdżały do Petersburga diwy operetkowe, które występowały bądź to z przebywającym w mieście akurat zespołem polskim, bądź z zespołem rosyjskim. W 1896 r. była to Klementyna Czosnowska (1864–1913), w latach 1903 i 1907 Wiktoria Kawecka (1875–1929), która kilka lat później na stałe związała się ze stołecznymi teatrami Palace przy ul. Italiańskiej [Итальянская ул.] 13 i Letni Buff w Ogrodzie Imajłowskim [Измайловский сад] przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 114, w 1905 r. – Helena Bogorska (zm. 1920), a Józef Redo (1872–1942) i Lucyna Messal (1886–1953) w latach 1911, 1913, 1915–1918. Także artyści operowi gościli w Petersburgu, m.in. Janina Wayda-Korolewicz (1876–1955) w latach 1906 i 1907, Aleksander Myszuga (1853–1922) w 1907 r., Ignacy Dygas (1881–1947) w 1913 r., Ada Sari (właśc. Jadwiga Szayer, 1886–1968) w latach 1914 i 1915. Od 1902 r. do 1918 r. występowała w Teatrze Maryjskim solistka dworu Jego Cesarskiej Mości Adelajda Bolska (1863 lub 1864–1930).

Występy zespołów dramatycznych i operetkowych, organizowanych specjalnie na wizyty w Petersburgu, miały – biorąc pod uwagę oczekiwania publiczności, sposób organizacji widowisk na miejscu, reklamę i kontakty z przedstawicielami Polonii – charakter zbliżony do wizyt zespołów stałych teatrów z ziem polskich. Jako pierwszy, i przez kilka lat jedyny, na taką gościnę zdecydował się teatr łódzki. Choć początkowo cel wizyty był głównie finansowy, wkrótce artyści nawiązali przyjaźnie tak prywatne, jak i zawodowe z artystami rosyjskimi, czego efektem były m.in. kolejne występy w Petersburgu oraz wizyty Teatru Aleksandryjskiego w Łodzi. Dwukrotnie, w 1898 r. i 1900 r., zespołem kierował Michał Wołowski (1851–1900), w 1903 r. nad Newę z zespołem łódzkim przyjechał Henryk Grubiński (1846–1918). W każdym z trzech przypadków obsadę tylko częściowo stanowili etatowi aktorzy teatru z Łodzi. Antreprenerzy doangażowywali na tournée artystów już wcześniej występujących w rosyjskiej stolicy, z zespołów m.in. Czesława Jankowskiego (1857–1929) i A. Zimajer. Aktorami przyjeżdżającymi do Petersburga w ciągu trzech wymienionych wizyt byli: G. Morska, R. Bartoszewska, Helena Zimajer-Rapacka (1869–1964), Władysława Ordon (1879–1933), Amelia Rotter (1879–1942), Marceli Trapszo (1858 lub 1860–1921), Michał Tarasiewicz (1871–1923), Marian Winkler (1857 lub 1859–1912), J. Mielnicki, Antoni Różański (1862–1934), A. Fertner, K. Kopczewski i in. Po raz kolejny zespół teatru łódzkiego przybył do Petersburga w 1906 r. Kierował nim wówczas Marian Gawalewicz (1852–1910). Artyści dali 12 przedstawień w sali Kononowa. Gwiazdą występów był znany doskonale publiczności petersburskiej K. Kamiński. W repertuarze znalazły się sztuki Jerzego Żuławskiego (1784–1915), Nikołaja W. Gogola (1809–1852), Władysława Syrokomli (właśc. Ludwik Kondratowicz, 1823–1862) czy J. Blizińskiego. W 1909 r. łódzki zespół przywiózł A. Zelwerowicz.

Petersburg odwiedzały także inne stałe teatry z Polski, m.in. Wileński Teatr Miejski, który w 1913 r. występował w Teatrze Jekatieryninskim, znajdującym się na rogu nab. Kanału Jekatieryninskiego [Екатерининсого канала наб.] (obecnie nab. Kanału Gribojedowa [Грибоедова канала наб.]) 88–90 i ul. Sriedniej Pod’jaczeskoj [Средняя Подъяческая ул.] 2. Wówczas zespół pozostawał pod dyrekcją Jana Pawłowskiego (1878–1936) i zagrał m.in. Nie-Boską Komedię Zygmunta Krasińskiego (1812–1859). Rok później, w 1914 r. teatr wileński przywiózł już nowy dyrektor Wojciech Baranowski (zm. po 1945). W tym samym roku w Petersburgu gościł teatr z Kalisza. Rok później – Teatr Kijowski Franciszka Rychłowskiego (1878–1949). Ten ostatni zaprosił do współpracy A. Fertnera, dla którego specjalnie przygotowano sztuki, w których grał popisowe role, takie jak Komendant Turm Mariana Tatarkiewicza (1875–1929) i Kazimierza Nowiny (właśc. Hulewicz, 1864–1939) czy Pan minister Andrzeja Nagy’ego.

Najczęstszy i najbardziej regularny przejaw polskiego życia teatralnego w Petersburgu stanowiły przedstawienia amatorskie, przygotowywane przez organizacje polonijne. Początkowo stanowiące część większego wydarzenia kulturalnego (balu na cele charytatywne, wieczoru koncertowo-dramatycznego, wigilii i in.), z czasem uległy one usamodzielnieniu. Przy organizacjach i stowarzyszeniach polskich w Petersburgu powstały specjalne sekcje teatralne: Towarzystwa Muzycznego „Lutnia”, OP, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”, Polskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (PTZSP), Towarzystwa Promień, oraz Koło Miłośników Sceny. Amatorzy, o ile nie dysponowali własnymi salami teatralnymi, korzystali z tych samych sal co artyści zawodowi: sali Pawłowej, teatru Nemetti, Klubu Szlacheckiego (od 1914 r. mieszczącego się w budynku własnym przy ul. Italianskoj [Итальянская ул.] 27), sali Kononowa. Sekcje dramatyczne organizacji polonijnych wystawiały spektakle w sali Lutni, sali Towarzystwa Inżynierów Cywilnych przy ul. Sierpuchowskiej [Серпуховская ул.] 10, lokalu „Sokoła” przy prosp. Izmajłowskim [Измайловский пр.] 16. Spektakle amatorskie stanowiły ważny element życia towarzyskiego petersburskiej Polonii, odbywały się w okresie zimowym, najczęściej kończyły się zabawami tanecznymi. W okresie letnim bez żalu zastępowano je wycieczkami poza miasto, a i zimą często wybierano wyjazd na narty.

Szczególną pozycję zajmowało Polskie Stowarzyszenie Dramatyczne (PSD), powołane do życia w 1907 r. i mające ambicje utworzenia w rosyjskiej stolicy stałego teatru. Zrazu działające przy OP od 1910 r. przeszło pod formalną kuratelę PTZSP, choć przez kilka sezonów „obsługiwało” bez mała wszystkie organizacje polonijne nad Newą, z wyjątkiem Klubu Robotniczego „Promień”, który od początku rozwijał własną działalność w tym zakresie. PSD celowało w lekki repertuar, a wśród jego członków znaleźli się ludzie zaangażowani w rozwój polskiego życia teatralnego do rewolucji 1917 r. Przedstawienia PSD reżyserowali m.in.: Bronisław Barylski, S. Lemański, M. Nazarewicz, Schultz, adwokat Michał Snarski. Listę aktorów tworzyli zaś (poza samymi reżyserami) m.in.: K. Bogowolska, J. Bomas, H. Cybulska, B. Duchowska, A. Klott, O. Mirecka, J. Skrzyńska, Z. Pucówna, Sadkowska, a także panowie: M. Borzęcki, Władysław Klott (zm. 1921), E. Kwieciński, Szarski. Kółko amatorów zgrupowanych przy Towarzystwie Promień pod pieczą Błażewskiego przejął w 1913 r. Stanisław Bielecki, który jednocześnie podjął się prowadzania stałej polskiej sceny w teatrze za Rogatką Narwską, zwanej ze względu na lokalizację przy zakładach przemysłowych – Teatrem Putiłowskim. Publiczność tworzyli liczni polscy urzędnicy i robotnicy tych zakładów. Przykładowo w czerwcu 1915 r. sekcja dramatyczna „Ogniska Polskiego” odegrała tam Zaczarowane koło Lucjana Rydla (1870–1918). Odrębne zjawisko stanowiły przedstawienia organizowane przez placówki oświatowe. Spośród nich największy rezonans miały tzw. przedstawienia francuskie, przygotowywane od 1911 r. przez uczniów gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny we współpracy z zawodowymi aktorami francuskimi.

Fenomenem na tle amatorskich przedstawień oraz kilkutygodniowych występów gościnnych był Polski Teatr Ludowy (PTL), powołany z inicjatywy Towarzystwa Popierania Polskiego Teatru Ludowego. W 1915 r. na łamach „Dziennika Petrogradzkiego” relacjonowano postępy w kształtowaniu profilu ideowego polskiej sceny, jej wymiaru administracyjnego i artystycznego, donoszono o celach teatru (m.in. upowszechnianie polskiego dziedzictwa kulturowego, rozwój rodzimej sztuki scenicznej, popularyzacja literatury dramatycznej, pielęgnowanie jęz. polskiego) i sposobach jego finansowania. W ciągu trzech lat działalności PTL wystawił m.in. Szlakiem Legionów Ludwika Morstina (1886–1966), Zemstę, Damy i huzarów, Śluby panieńskie, Takich więcej i Pana Beneta A. Fredry, Prolog M. Gawalewicza, Sędziów, Wesele i Warszawiankę Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907), Łobzowian W. L. Anczyca, Karykatury J.A. Kisielewskiego, Zaczarowane koło i Betlejem polskie L. Rydla, Wianek mirtowy i Dyktatora J. Żuławskiego, Haiduczka (Panią Wołodyjowską) na podstawie H. Sienkiewicza, Nadzieję i Dzień zaduszny Hermana Heijermansa (1864–1924), Dom otwarty M. Bałuckiego, Miód kasztelański J. I. Kraszewskiego, Upiory H. Ibsena, W noc lipcową Bolesława Gorczyńskiego (1880–1944), Grę serc Stefana Kiedrzyńskiego (1888–1943), Braci Lerche A. Asnyka, a po rewolucji lutowej m.in. Tamtego G. Zapolskiej, Jasełka polskie Remigiusza Kwiatkowskiego (1884–1961) i czwartą część Dziadów Adama Mickiewicza (1798–1855).

Przedstawienia były adresowane zarówno do szeroko pojętego grona Polonii petersburskiej, jak i do poszczególnych jej grup, w tym młodzieży szkolnej. Pieczę nad oprawą artystyczno-malarską przedstawień sprawowali uczniowie Aleksandra Borawskiego (1861–1942), a nad muzyczną – Grzegorz Fitelberg (1879–1953). Do rewolucji lutowej 1917 r. kierownikiem artystycznym PTL pozostawał B. Bolesławski. Następnie jego miejsce zajęła komisja reżyserska. Głównym reżyserem przedstawień był W. Klott, znany także z przygotowań spektakli amatorskich, dekoratorem W. Matuszewski, aktorami m.in.: reżyser Zenon Choroszczo (zm. 1950), Torczyc, Krzemiński, Antonowicz, Jurkiewicz, Jan Korsak, Z. Pucówna, R. Żurkowski, C. Trębicki, Maria Korabiewiczówna, Władysław Szczawiński (1879–1951), Szarski, Cybulska, Mirecka, Józefina Bolesławska (właśc. J. Nowicka, zm. 1926), S. Bielecki, Bolesław Klimaszewski, K. Łojewski, Bronisławski, Dembowska, Wacław Ścibor-Rylski (1898–1971), Michałowska, Koturski, Franciszek Stróżewski (1867–1928), Maryna Bórska, Lebisz, M. Snarski, Jurkiewicz, Jadwiga Piątkowska, Dobrowolski, Beata Duchowska, M. Kulicka, Tadeusz Skarzyński (Skarżyński) (1886–1944). PTL występował przede wszystkim w Teatrze Komedia, przy ul. Mochowej [Моховая ул.] 33, rzadko – w Teatrze Litiejnym przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 51, Teatrze Jekatieryninskim i bodaj kilkukrotnie – w Teatrze Palace przy ul. Italiańskiej 13. Sprzedaż biletów na przedstawienia prowadziła m.in. Polska Kooperatywa Spożywcza przy ul. Dumskiej [Думская ул.] 7, Księgarnia Katolicka przy prosp. Newskim 34, redakcja „Dziennika Petrogradzkiego” przy prosp. Władimirskim [Владимирский пр.] 13, redakcja „Głosu Polskiego” przy prosp. Newskim 72, i wreszcie Towarzystwo Promień przy prosp. Narwskim [Нарвский пр.] 16.

Niezwykle istotnym na polonijnej mapie Petersburga był w latach 1916–1917 stały Teatr Artystyczno-Literacki (TAL) S. Kiedrzyńskiego, którego scenografem był m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939). W zamiarach inicjatora miał on być placówką grupującą artystów różnych specjalności. Inauguracyjny spektakl (Moralność pani Dulskiej) odbył się 14/26 grudnia 1916 r. w Teatrze Komedia. Twórcy przedsięwzięcia dbali o jego funkcję rozrywkowo-integracyjną, organizując wieczór sylwestrowy czy wypełnione kupletami przedstawienie na koniec karnawału 1917 r. Z TAL blisko związani byli Z. Choroszczo oraz autor tekstów piosenek i librecista Leon Reynel (1887–1931). Wystawili m.in. Grę J. Żuławskiego, obsadzoną przez S. Belinę, Białkowską, Wandę Skarżyńską z domu Romm (1892–1967), Izabellę Kalitowicz (1882–1969), Marię Rusiecką-Palińską (1874–1940), M. Bórską, Breszko-Breszkowską, panów Eysmontta, W. Ścibora-Rylskiego, Rawicza i F. Stróżewskiego. Zespół ten pracował nad spektaklami m.in. w Kawiarni Polskiej przy ul. Dumskiej [Думская ул.] 7, a występował w sali Taniszewskiej Teatru Komedia przy ul. Mochowoj [Моховая ул.] 33. Sprzedażą biletów zajmowała się Księgarnia Polska. Niewiele więcej wiadomo o aktywnej w 1916 r. efemerycznej scenie o nazwie Trupa Dramatyczna Polska (być może była to jedynie nazwa nadana przez dziennikarzy). Związany z nią zespół występował w Teatrze Komedia. W jego skład wchodzili: Wiktoria Eysmont (aktywna w latach 1909–1916), Sylma-Butrymowiczowa, Wieniawa, S. Belina, W. Ścibor-Rylski, S. Bielecki, M. Snarski, Kazimierz Arciszewski, Krzewiński, Helena Weissówna. Artyści zaprezentowali m.in. Życie Wilhelma Feldmana (1868–1919) i Ahaswer G. Zapolskiej.

Początkowa ostrożność w podejmowaniu teatralnych inicjatyw w Petersburgu, obawa przed niechęcią i krytyką tak rodaków, jak i Rosjan, z biegiem lat ustępowała miejsca ciekawości, akceptacji, naturalnej krytyce artystycznej, a nie tylko ideowej. Z czasem, zwłaszcza w trudnym okresie ewakuacji Polaków z Królestwa Polskiego i zachodnich guberni Rosji podczas I wojny światowej, przybrała postać życzliwości, wsparcia i realnej, materialnej pomocy dla polskich aktorów. Różnorodność i wielość podejmowanych inicjatyw w okresie najintensywniejszej działalności polskich teatrów w Petersburgu stanowi przeszkodę w jednoznacznej ich klasyfikacji. Świadczy jednak zarazem o bogactwie tej formy ekspresji artystycznej, potrzebie kultywowania polskiego dziedzictwa teatralnego, dbałości o utrzymanie kontaktów z ojczyzną.

Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; S. Dąbrowski, J. Tynecki, Teatr Łódzki 1895–1900 pod dyrekcją Michała Wołowskiego. Cz. I. Michał Wołowski (szkic biograficzny), „Prace Polonistyczne” 1966, t. 22 , s. 99–127; ciż, Teatr Łódzki 1895–1900 pod dyrekcją Michała Wołowskiego. Cz. I. Zespół Michała Wołowskiego w r. 1895, „Prace Polonistyczne” 1969, t. 25, s. 141–163; K. Estreicher, Drużyny teatralne, Kraków 1899; tenże, Teatra w Polsce, Warszawa 1953, t. 1–3, Kraków 1992, t. 4; A. Kędziora, Polskie życie teatralne w Rosji w latach 1882–1905, Kraków 2009 (bibliografia); E. Kozikowski, Kamiński w Petersburgu w latach 1890–1893, „Teatr” 1953, nr 24, s. 8; A. Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana. Teatr polski w Łodzi 1884–1918, Łódź 1995; B. Mucha, Historia teatru rosyjskiego, Piotrków Trybunalski 2001; E. Orzechowski, Teatr polonijny na obczyźnie. Stan, potrzeby i możliwości badań. Cz. I, „Przegląd polonijny” 1981, z. 3, s. 37–55; tenże, Teatr polonijny na obczyźnie. Stan, potrzeby i możliwości badań. Cz. II, tamże z. 4, s. 31–57; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 279–287; Z. Choroszczo, Moje wspomnienia (Petersburg, r. 1916–1918), w: Wspomnienia o Leonie Reynelu, b.m.w. 1933, s. 113–116; Wspomnienia aktorów (1880–1925), oprac. S. Dąbrowski i R. Górski, Warszawa 1963; H. Gliński, Pogadanka o teatrze i Teatr Polski w Petersburgu 1882/3 r., Kraków 1883; tenże, Pogadanka o teatrze i Teatr Polski w Petersburgu w l. 1892–1893. Trzecia garść luźnych uwag i wiązanka wspomnień z działalności teatru, Petersburg 1893; Teatr Polski w Petersburgu, w: „Gwiazda”. Kalendarz petersburski ilustrowany na rok 1883, red. H. Gliński, Petersburg [1882], s. 86–99; Teatr Polski w Petersburgu, w: „Gwiazda”. Kalendarz petersburski ilustrowany na rok 1884, red. H. Gliński, Petersburg [1884], s. 133–134; „Dziennik Narodowy” 1917; „Dziennik Petersburski” 1909–1914; „Dziennik Petrogradzki” 1914–1916; „Dziennik Polski” 1916–1917; „Kraj” 1882–1907, 1909; „Kraj Codzienny” 1908; „Kurier Nowy” 1916–1917.