Polskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych / Польское общество любителей изящных искусств, upowszechniające sztukę polskie stowarzyszenie kulturalne, działające w Petersburgu w latach 1907–1912.

Polskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (PTZSP) w Petersburgu powstało z inicjatywy działaczy stołecznej Polonii, skupionych wokół Wincentego Koziełł-Poklewskiego (1853–1929), przemysłowca i filantropa, członka Rady Państwa w latach 1907–1912. PTZSP nie należy mylić ani z Cesarskim Towarzystwem Zachęty Sztuk Pięknych [Императорское общество поощрения художеств], ani z Towarzystwem Zachęty Sztuk Pięknych funkcjonującym od 1860 r. w Warszawie. Statut petersburskiego stowarzyszenia został zarejestrowany 30 stycznia/12 lutego 1907 r., a głównym celem jego działalności było upowszechnianie i sprzyjanie rozwojowi wszystkich dziedzin sztuki. PTZSP składało się z czterech sekcji: dramatycznej, muzycznej, literackiej i malarskiej. Miały się one zajmować organizacją przedstawień, koncertów, spotkań czytelniczych, tworzeniem wystaw.

Petersburska „Zachęta” zainaugurowała działalność 28 października/10 listopada wystawieniem w Sali Pawłowej przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsztejna [Рубинштейна ул.]) 13 Zemsty Aleksandra Fredry (1793–1876) i odśpiewaniem przez zaproszonych artystów ballady o Florianie Szarym z III aktu opery Rokiczana Stanisława Moniuszki (1819–1872). Poświęcenie i uroczyste otwarcie siedziby Towarzystwa przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 83 w tzw. domu I. Jakowlewa, kamienicy czynszowej Lichaczowa, miały miejsce 9/22 listopada. Wieczór zgromadził „członków Rady Państwa, kilku posłów do Dumy, przedstawicieli miejscowych instytucyj polskich, stowarzyszeń pokrewnych rosyjskich oraz kolonij cudzoziemskich” („Kraj” 1907, nr 41, s. 12).

Od początku istnienia PTZSP znalazło się w konflikcie z powstałym w tym samym czasie „Ogniskiem Polskim” (OP). Wzajemna niechęć, motywowana zapewne animozjami personalnymi, przybierała postać ostrej rywalizacji i bojkotu, przynosząc szkodę obu stronom. Ten stan rzeczy znalazł odbicie w polemice prasowej o potrzebie jedności Polonii petersburskiej. Sprawozdawca stołecznego „Kraju” konstatował, że „walka, zawzięta na razie, pomału wyczerpała obie strony i stosunki ułożyły się tak, że obydwa kluby wytworzyły sobie kółko stałych gości”. (Kolonja polska w Petersburgu w r. 1908, „Kraj” 1909, nr 1, s. 14). Zwolennicy kompromisu sugerowali zjednoczenie się obu towarzystw przy zachowaniu autonomii organizacyjnej każdego z nich. W nowej konfiguracji PTPST miałoby skoncentrować się na działalności artystycznej, natomiast OP – na animowaniu życia towarzyskiego. Przedstawiciele zwaśnionych zrzeszeń toczyli rozmowy na ten temat, ale o ile wiadomo, nie przyniosły one pozytywnego rozstrzygnięcia.

Skład zarządu petersburskiej „Zachęty” nie ulegał znaczącym modyfikacjom. Na początku wchodzili do niego prezes W. Koziełł-Poklewski oraz Bohdan Kutyłowski (1863–1922), adwokat i redaktor „Kraju”; Erazm Dłuski (1857–1923), pianista, kompozytor i dyrygent; Wiktor Mazurowski (1859–1944), malarz batalista; Stanisław Kłokocki, rejent (notariusz); Henryk Lewestam, adwokat (rychło zastąpiony przez Konrada Korybuta-Daszkiewicza), i Bronisław Barylski. Co najmniej od końca 1910 r. zarząd zasilili: Franciszek Godziński, Ludwika Kaplińska (zm. 1911) oraz panowie Młodzianowski i Chrzanowski. Funkcję sekretarza sprawował Witold Matuszewski (1879–1950), słuchacz Instytutu Inżynierów Cywilnych, w przyszłości architekt. Skarbnikiem był natomiast Ludwik Koskowski. Prezesem sekcji literackiej został Zygmunt Kapliński, sekcji muzycznej – p. Lasota-Karski.

TPZSP liczyło w 1908 r. ok. 150 osób. Z wyrywkowych wzmianek w prasie można wnosić, że w kolejnych latach się nie rozrosło. Liczba czynnych członków była co najmniej kilkukrotnie niższa, o czym świadczyły każdorazowe trudności z zebraniem kworum dla uprawomocnienia obrad walnego zgromadzenia. Niewielkie zainteresowanie aktywnością „Zachęty” publicysta „Dziennika Petersburskiego” tłumaczył tym, że „w zakresie [jej] nie leży działalność, która mogłaby połączyć w sobie szersze masy” (Polskie stowarzyszenia w Petersburgu, DP 1910, nr 65, s. 1). Stałym problemem PTPST był także deficyt finansowy. Sposób na jego zmniejszenie znaleziono w wynajmowaniu pomieszczeń innym podmiotom, w tym rosyjskim stowarzyszeniom kulturalnym. Stosunkowo niski poziom „obrotów” towarzystwa unaocznia przykładowy bilans za 1909 r., gdy wydatki wyniosły 5050 rub. przy 6153 rub. dochodu, 1,2 tys. rub. zaciągniętej pożyczki i 2,5 tys. rub. wcześniejszego długu.

W swojej działalności petersburska „Zachęta” usiłowała łączyć nierentowną popularyzację sztuki z dochodową rozrywką. Największą aktywność przejawiała amatorska sekcja teatralna, która wystawiła m.in. Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej (1857–1921), Salome Oscara Wilde’a (1854–1900), Ijolę Jerzego Żuławskiego (1874–1915) czy Przebudzenie wiosny Franka Wedekinda (1864–1918). Od sezonu 1910/1911 w lokalu PTZSP przedstawienia dawało Polskie Stowarzyszenie Dramatyczne. Największy rezonans miał lżejszy repertuar, m.in.: Oj, mężczyźni Kazimierza Zaleskiego (1849–1919) i Grube ryby Michała Bałuckiego (1839–1901). Upowszechnieniu sztuki scenicznej służył zorganizowany w 1908 r. konkurs na najlepszy monolog; zwycięzcę wybierała w głosowaniu publiczność. Sekcja muzyczna celowała w recitalach tematycznych (Edvard Grieg [1843–1907], Fryderyk Chopin, słynne arie operowe) i występach chóru mieszanego. Donośnym echem odbiło się przedstawienie Melpomeny i Terpsychory z 7/20 grudnia 1909 r., w którym wzięła udział Stefania Dąbrowska (ur. ok. 1894), uczennica Isadory Duncan (1877–1927). Ambicje propagowania wiedzy o historii i kulturze ojczystej najsilniej ujawniała sekcja literacka. Jej zasługą był cykl pogadanek filozoficznych. Co najmniej jedną z nich wygłosił w 1907 r. Bronisław Gałczyński (1846–1918), wywodzący się z Kalisza przyrodnik i nauczyciel, alter ego Daniela Ostrzeńskiego – bohatera Nocy i dni Marii Dąbrowskiej (1889–1965). Specjalnymi odczytami uczczono pamięć Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907), m.in. 24 listopada/7 grudnia 1911 r. poświęcony mu odczyt wygłosił artysta scen warszawskich i wileńskich Juliusz Borawski (1856–1933). Nie stroniono od tematów ryzykownych politycznie, czego przykładem było wystąpienie O żołnierzu 30 roku, traktujące o powstaniu listopadowym 1830/1831 r. 20 listopada /3 grudnia 1909 r. odbyło się pierwsze posiedzenie młodzieżowego kółka samokształceniowego – „sekcji literatury romantycznej”. W „Zachęcie” działała także niewielka biblioteka z czytelnią. Najwięcej profesjonalistów gromadziła sekcja malarstwa. W 1908 r. z jej inicjatywy utworzono szkołę rysunków i malarstwa, prowadzoną przez p. Piotrowicza. Planowano też utworzyć szkołę sztuki stosowanej. Malarze-członkowie „Zachęty” organizowali również wycieczki artystyczne po petersburskich muzeach, wystawach i galeriach. Rolę przewodników wzięli na siebie m.in. Jan Ciągliński (1858–1913), Tadeusz Jan Dmochowski (1856–1930), W. Mazurowski, Antoni Adam Piotrowski (1853–1924) oraz Konstanty Wróblewski (1868–1939). Spośród organizowanych w „Zachęcie” wystaw pewien rezonans miał pokaz szkiców malarskich J. Ciąglińskiego z podróży do Indii.

Z reguły poszczególne sekcje działały na własny rachunek. Natomiast spektakularne wydarzenia w siedzibie PTZSP powstawały wspólnym wysiłkiem różnych sekcji. Za takie można uznać: wieczór z 18 listopada/1 grudnia 1907 r. poświęcony Arturowi Grottgerowi (1837–1867), przedstawicielowi romantyzmu w malarstwie polskim, w potocznej świadomości występującemu jako piewca powstania styczniowego 1863 r.; wieczór z 1/14 listopada 1908 r. celebrujący jubileusz Aleksandra Świętochowskiego (1849–1938), orędownika pozytywizmu i wszechstronnego humanisty; wreszcie, wieczór z 30 listopada/13 grudnia 1909 r. upamiętniający Juliusza Słowackiego (1809–1849), jednego z Trzech Wieszczów. „Zachęta” podjęła się także wielu przedsięwzięć służących wsparciu niedofinansowanych inicjatyw edukacyjnych. Przykładem był urządzony 14/27 stycznia 1908 r. koncert z udziałem renomowanych polskich i rosyjskich artystów, z którego dochód przeznaczono na stypendium na naukę zagranicą dla utalentowanego polskiego wiolonczelisty Leopolda Rostropowicza (1892–1942), ojca Mstisława L. Rostropowicza (1927–2007), jednego z najsłynniejszych wiolonczelistów w historii muzyki. PTZSP angażowało się także w inicjatywy ważne dla ogółu Polonii petersburskiej. Najgłośniejszym przedsięwzięciem tego typu był rozpisany w marcu 1908 r. wspólnie z Towarzystwem Inżynierów Cywilnych konkurs na projekt zabudowań w posiadłości kościoła św. Katarzyny. Sekretarzem komisji konkursowej był członek „Zachęty” Marian Peretiatkowicz (1872–1916), znany architekt. Towarzystwo interesowano się też zagadnieniami na pozór niezwiązanymi z literaturą i sztuką, np. 10 grudnia 1909 r. znany konstruktor i inż. lotnictwa Witold Jarkowski (1875–1918) przedstawił w „Zachęcie” odczyt o „Żeglarstwie powietrznem”, „obfitujący w ciekawe szczegóły, po raz pierwszy z tej dziedziny wygłoszony po polsku” (DP 1909, nr 24, s. 3).

Największą popularność wśród publiczności zyskały imprezy typowo rozrywkowe. Rekordową frekwencję osiągały zainicjowane w 1908 r. widowiska kabaretowe (m.in. Monus nad Newą i Prima Aprilis) z kupletami, modnym wówczas tańcem cake-walk, pieśniami cygańskimi i monologami na bieżące tematy. Swawolny ton tych przedstawień budził protesty zachowawczej części Polonii petersburskiej, w tym środowisk kościelnych. Tylko trochę poważniejszy charakter miały zabawy taneczne, m.in. urządzony w 1909 r. karnawałowy bal kostiumowo-maskowy połączony z konkursem na najlepszy kostium bibułkowy. Rozrywki dostarczała również scena teatralna. Poza spektaklami komediowymi, jak np. Wujaszek Alfonsa Stanisława Dobrzańskiego (1847–1880) czy Diabeł Ferenca Molnára (1876–1952), wystawiono także komedio-operę ludową Wigilia św. Andrzeja. Regularnie grano też w lokalu „Zachęty” w winta. Podczas imprez bufet serwował napoje i posiłki przygotowywane przez kuchmistrza Adama Pończaka, co nadawało „Zachęcie” charakter typowego klubu. Oferta gastronomiczna stanowiła zresztą jedno ze źródeł stałego dochodu PTZSP. W prasie pojawiła się reklama, mówiąca, że „Kuchnia […] przyjmuje zamówienia na śniadania, obiady i kolacje, jak również na wesela i zebrania okolicznościowe po cenach umiarkowanych” („Kraj Codzienny” 1908, nr 265, s. 3).

W 1912 r. przestały się ukazywać wzmianki prasowe o PTZSP, a od 1913 r. przestało ono figurować w petersburskich księgach adresowych. Dokładna data ani okoliczności zamknięcia petersburskiej „Zachęty” nie są jednak znane. Nie jest też jasne, czy PTZSP utrzymywało bliższe kontakty z warszawską „Zachętą”, która miała nad Newą swych członków-korespondentów.


Bibliografia:
Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 143; „Dziennik Petersburski” 1909, nr 28, s. 3 (Walne zgromadzenie „Tow. Zach. Sztuk Pięknych”); „In unitate vis”, „Kraj” 1907, nr 46, s. 10 i nr 47, s. 4; Kolonja polska w Petersburgu w r. 1908, „Kraj” 1909, nr 1, s. 14; Pojednanie, „Kraj Codzienny” 1908, nr 64, s. 3; rubryki Kurjer Nadnewski w „Kraju” za 1907 r.; rubryki Kronika / Z naszej kolonji w „Kraju” za 1909 r.; rubryki Kronika petersburska w „Kraju Codziennym” za 1908 r.; rubryki Wiadomości bieżące / Nasze sprawy w „Dzienniku Petersburskim” za lata 1909/1912; „Myśl Niepodległa” 1908, nr 49, s. 42–43; Весь Петербург за: 1908, kol. 840; 1911, kol. 951; 1912, kol. 982.