Polskie Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury / Польское Общество любителей истории и литературы, stowarzyszenie naukowe, mające na celu rozwój i szerzenie nauki polskiej historii i literatury, działające w Piotrogrodzie w latach 1916–1920.

Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury (TMHiL) zostało powołane z inicjatywy społeczności naukowej oraz elit piotrogrodzkiej Polonii. Sygnatariuszami podania do władz o zezwolenie na utworzenie Towarzystwa byli filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Petersburskiego (UP), radca stanu Tadeusz Zieliński (1859–1944), historyk-archiwista prof. UP Stanisław Ptaszycki (1853–1933), adwokaci przysięgli Józef Nowakowski i Walerjan Rogoyski (zm. 1954) oraz żona rzeczywistego radcy stanu inż. komunikacji Bolesława Jałowieckiego (1850–1917) – Aniela z Witkiewiczów Jałowiecka (1854–1918).

Nowe stowarzyszenie zostało zatwierdzone w lutym 1916, stając się trzecią – obok Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników (ZPLiP) oraz Towarzystwa Prawników i Ekonomistów – polską organizacją naukową w Piotrogrodzie. Wpisana do miejskiego rejestru piotrogrodzkich stowarzyszeń 16/29 lutego tego roku Ustawa Polskiego Towarzystwa miłośników historji i literatury w Petrogradzie zakładała prowadzenie odczytów, dyskusji, wykładów publicznych, zjazdów historyków i literatów, jak również organizowanie systematycznych kursów z różnych gałęzi historii i literatury, konkursów z nagrodami, fundowanie stypendiów, prowadzenie działalności wydawniczej, tworzenie bibliotek i czytelni oraz prowadzenie seminariów. Jednym z zadań Towarzystwa były także kwerenda w piotrogrodzkich bibliotekach, archiwach i muzeach w celu ujawnienia znajdujących się tam zabytków polskiej kultury i historii. Nawiązywano w ten sposób do odezwy powołanego przez galicyjskich działaczy w styczniu 1915 r. we Wiedniu Polskiego Archiwum Wojennego.

21 marca 1916 r. w sali „Ogniska Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 13 odbyło się zebranie założycielskie, w którym wzięło udział ok. 70 osób. Przewodniczącym zebrania był prof. T. Zieliński, o związkach nauki z życiem mówił prawnik i publicysta Zygmunt Wasilewski (1865–1948), w imieniu „Ogniska” nowe stowarzyszenie przywitał jego prezes, zasłużony działacz społeczny gen. Aleksander Babiański (1853–1931). Odczytano także list prezesa ZPLiP balneologa i chemika prof. Stanisława Zaleskiego (1858–1923). Do Rady Towarzystwa zostali wybrani: prof. Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) ks. kanonik Michał Godlewski (1872–1956), poeta i dziennikarz Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961), Z. Wasilewski, późniejszy sędzia i przewodniczący Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze dr Bogdan Winiarski (1884–1969), Franciszek Cichocki (sekretarz), a jako kandydaci adwokaci J. Nowakowski i W. Rogoyski (skarbnik) oraz historyk literatury i archiwista dr Piotr Bańkowski (1885–1976). Prof. T. Zieliński został prezesem, prof. St. Ptaszycki wiceprezesem. W 1918 r. obowiązki prezesa pełnił rektor RzAD ks. Idzi Radziszewski (1871–1922). Stojąca na czele TMHiL Rada składała się z siedmiu członków i trzech kandydatów, obieranych przez Walne Zgromadzenie na trzyletnią kadencję. Rada obierała ze swego grona prezesa, wiceprezesa, skarbnika i sekretarza. Statut ściśle określał zasady rotacji członków Rady oraz jej kompetencje. Rada rozstrzygała sprawy większością głosów, a korespondencję podpisywali w jej imieniu prezes i sekretarz.

Według statutu TMHiL tworzyli korzystający z równych praw członkowie czynni, honorowi i korespondenci. Członkowie czynni składali pisemne deklaracje, a ich członkostwo zatwierdzała w przeciągu dwóch miesięcy Rada. Wpisowe wyniosło w ich przypadku 1 rub., roczna składka zaś od 2 do 5 rub., członkowie korespondenci wpłacali po 1 rub. rocznie. Rekrutujący się spośród ludzi nauki i osób szczególnie zasłużonych dla Towarzystwa członkowie honorowi decyzją Walnego Zgromadzenia mogli być zwolnieni z płacenia składek. Walne Zgromadzenia dzieliły się na zwyczajne – odbywane corocznie, najpóźniej w kwietniu, oraz nadzwyczajne, zwoływane z inicjatywy Rady bądź na pisemne żądanie minimum 10 członków. W ich kompetencji znajdowały się: wysłuchanie sprawozdania Rady i konkluzji trzyosobowej Komisji Rewizyjnej, zatwierdzenie sprawozdania i preliminarza budżetowego oraz wybór członków rady i Komisji Rewizyjnej. Podejmowane przez to gremium uchwały, rozstrzygane większością głosów, były prawomocne w wypadku obecności przynajmniej 1/5 piotrogrodzkich członków Towarzystwa. Zwyczajne Walne Zgromadzenia odbyły się 17/30 maja 1917 r. i 15 maja 1918 r. Statut stwierdzał również, że w wypadku likwidacji TMHiL jego majątek przejdzie na własność Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. W lutym 1916 r. Towarzystwo liczyło już ok. 180 członków („Myśl Narodowa”, 1916, nr 2).

W lokalu „Ogniska Polskiego”, z którego gościny korzystano do końca funkcjonowania Towarzystwa, został zorganizowany cykl cotygodniowych wykładów – posiedzeń naukowych. Odbyło się ich do 1918 r. co najmniej 23. Jako pierwszy wystąpił 10/23 marca mieszkający na stałe w Kijowie polityk i ekonomista Stanisław Grabski (1871–1949) z wykładem Rozwój myśli społecznej polskiej w XVIII i XIX w. Następny odczyt (16/29 marca) wygłosił Z. Wasilewski, który mówił o pisarzu i działaczu społeczno-politycznym Sewerynie Goszczyńskim (1801–1876) jako prekursorze „naszej współczesnej myśli politycznej”. R. Kwiatkowski zilustrował ten odczyt fragmentami utworów S. Goszczyńskiego. 23 marca/6 kwietnia dr B. Winiarski rozpatrywał problem rozwoju galicyjskiej autonomii w Austro-Węgrzech, zwracając szczególną uwagę na „porozumienie polsko-rusińskie”. Dr P. Bańkowski wystąpił 30 marca/13 kwietnia z wykładem o działaczu i publicyście politycznym Maurycym Mochnackim (1803–1834) jako „heroldzie polskiego romantyzmu”. 20 kwietnia/3 maja 1916 r. przemysłowiec, polityk i publicysta Władysław Żukowski (1860–1916) wygłosił odczyt Książę Lubecki i jego działalność polityczna i gospodarcza. Potraktował swój temat jako tło do rozważań o aktualnych wyzwaniach politycznych, dowodząc, że teza Lubeckiego, jakoby Polska była potrzebna Rosji, a Rosja Polsce, jest słuszna, ale przezwyciężenie polsko-rosyjskich sprzeczności może się dokonać wyłącznie na zasadzie związku między państwami, a nie zrównania w prawach lub nawet udzielenia autonomii. W związku z rozmaitymi odgłosami, jakie wywołał w polskim środowisku jego odczyt, został wydany jako osobna broszura. 4/17 maja z odczytem o myślicielu politycznym Niccolò Machiavellim (1469–1527) wystąpili wspólnie polityk i redaktor „Sprawy Polskiej” Stanisław Kozicki (1876–1958) i B. Winiarski. Także w maju (11/24) pełnomocnik Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Rosji książę Seweryn Czetwertyński (1873–1945) w swojej prelekcji O twórczej wartości społeczeństwa polskiego dawniej i dziś (jeden z wariantów tytułu) podkreślał rolę religii i wychowania religijnego w dziele odrodzenia narodowego.

Z powodu ogromnego zainteresowania wykładami TMHiL postanowiło założyć Wyższe Kursy Polskie (WKP), których celem było kształcenie słuchaczy w zakresie polskiej historii i literatury na poziomie uniwersyteckim. Towarzystwo objęło patronatem nową instytucję kulturalną, a jego członkowie w znacznej mierze zapewnili płynność jej budżetu, składając spore ofiary pieniężne (A. Babiański – 1 tys. rub. w imieniu „Ogniska”, inż. komunikacji Eugeniusz Dymsza [1853–1918] i B. Jałowiecki — po 500 rub., dyrektor biura technicznego Andrzej Robowski [1868–1936] – 250 rub.). Dyrektorem Kursów został prezes TMHiL T. Zieliński.

Niezależnie od funkcjonowania WKP czynna działalność naukowa Towarzystwa była kontynuowana w postaci wygłaszanych od października 1916 r. co dwa tygodnie odczytów historycznych i literackich, które stawały się coraz bardziej upolitycznione. Inicjatorem był tu St. Kozicki, który na posiedzeniu w dniu 5/18 października, poświęconym 90. rocznicy śmierci filozofa i naukowca Stanisława Staszica (1755–1826) podkreślił jego „realizm polityczny”. Kolejny wieczór dedykowano rocznicy śmierci Williama Shakespeare’a (1564–1616), a jego postać przedstawił anglista prof. UJ Roman Dybowski (1883–1945). Temat historyczny znalazł kontynuację w wygłoszonym 16 października odczycie W. Ciechanowskiego o historii Śląska przed XIV w. 2 listopada 1916 r. adwokat i polityk Franciszek Nowodworski (1859–1924) wystąpił z odczytem Zarys ustroju miast w dawnej Rzeczypospolitej. Naświetlił w nim także współczesną sytuację w Królestwie Polskim i na ziemiach zabranych oraz porównał statuty rosyjskiego samorządu miejskiego z 1915 r. ze statutami samorządów władz okupacyjnych w Niemczech i Austrii. 16 listopada publicysta i krytyk teatralny Kazimierz Ehrenberg (1875–1932) mówił z kolei o Europie wobec Polski w latach 1788–1793. Wykład ten ukazał się w formie felietonów w „Dzienniku Polskim”.

31 stycznia/13 lutego 1917 r. związany z UP filolog klasyczny i tłumacz Stefan Srebrny (1890–1962) wygłosił odczyt Stanisław Wyspiański w dziesiątą rocznicę śmierci. 8 lutego z odczytem Kongres wiedeński a sprawa polska w kontekście polityki europejskiej wystąpił K. Ehrenberg. 22 lutego/7 marca znany stołeczny księgarz i wydawca Zygmunt Librowicz (1855–1921) wygłosił natomiast odczyt pt. Hrabina Laval i Polacy w Petersburgu albo Karta z działalności polskiej kolonii w Petersburgu, przypominając w nim postać animatorki słynnego petersburskiego salonu Aleksandry de Laval de la Loubrerie (1811–1886), córki Aleksandry Kozickiej (1772–1850) i dygnitarza z czasów Katarzyny II (1729–1796). 22 marca dr B. Winiarski przedstawił odczyt Z dziejów Rzeczypospolitej Krakowskiej 1815–1846, a 17/30 maja wygłosił wykład pt. Tradycje państwowe polskie. 11/24 października o postaci Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i jego pobycie nad Newą mówił dramatopisarz i historyk prawa Józef Żerbiłło-Łabuński (1852–1922), prof. St. Ptaszycki poruszył zaś wątek sprawy włościańskiej w poczynaniach naczelnika.

27 kwietnia/ 10 maja 1916 r. TMHiL zorganizowało uroczyste posiedzenie, poświęcone 70 leciu urodzin pisarza Henryka Sienkiewicza (1846–1916). R. Kwiatkowski dokonał przeglądu twórczości jubilata, prof. St. Ptaszycki przedstawił tło historyczne jego powieści Quo vadis, a A. Jałowiecka przeanalizowała obraz kobiety polskiej w dziełach pisarza, wskazując na pracę lwowskiego historyka Wojciecha Kętrzyńskiego (1838–1918) o plemieniu Ligów jako inspirację do postaci Ligii z Quo vadis?. Na wniosek T. Zielińskiego Walne Zgromadzenie nadało Sienkiewiczowi tytuł honorowego członka TMHiL oraz wystosowało doń okolicznościowy telegram. Jednak niedługo potem słynny pisarz zmarł i Towarzystwo przeprowadziło 30 listopada w sali „Ogniska Polskiego” uroczyste posiedzenie żałobne. Zagaił je prof. Zieliński, a referaty wygłosili Z. Wasilewski, który skupił się na aspektach duchowych w życiu i twórczości zmarłego, oraz F. Cichocki. Ten ostatni omówił uroczystości Sienkiewiczowskie w Rosji i w pozostałych zaborach.

W listopadzie 1916 r. TMHiL ogłosiło konkurs literacki „Wierzę w moc ducha i przyszłość narodu polskiego”. Jego pomysłodawcą był związany z Piotrogrodzkim Kołem warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości kupiec i społecznik Adam Zagłoba Smoliński (1868 – po 1942). Konieczność takiego przedsięwzięcia uzasadniał on trudami wojny, które doprowadziły do upadku ducha narodowego wśród mas uchodźczych i wpływu na nich nowego środowiska, co groziło asymilacją. W liście do Rady TMHiL pisał: „Mając dowody niezwykłej oziębłości naszych rodaków-wychodźców podczas teraźniejszej wojny i łatwego poddawania się pod wpływy chwilowego otoczenia, chciałbym przyczynić się do obudzenia w nich polskości…” (cyt. za: „Głos Polski” 1916, nr 48, s. 13). Dla zorganizowania konkursu przekazał Towarzystwu 350 rub., prosząc o podzielenie ich na trzy nagrody po 200, 100 i 50 rub. dla autorów zwycięskich prac. Rada Towarzystwa, rozpatrzywszy jego propozycję na posiedzeniach w dniach 19 października i 2/15 listopada, ogłosiła pod tą drugą datą regulamin konkursu: prace miały zawierać analizę z dziedziny psychologii społecznej albo szkic historyczny, poświęcony zagadnieniom obcego wpływu kulturowego na naród polski i oryginalnego wkładu narodu polskiego w kulturę światową, bądź też rozwinięcie tematu narodowej kultury duchowej i stosunku narodu do oświaty. Objętość prac miała wynosić 2–6 stron. Ponadto teksty konkursowe powinny były mieć „walory literackie”, miały też być niepublikowane. Okres nadsyłania prac, które należało opatrywać hasłem, rozpoczynał się 30 listopada 1916 r. i kończył 1/14 lutego 1917 r. Później termin przedłużono do 1/14 marca. Ogółem zostało przysłanych 21 tekstów (11 z nich nie spełniało wymogów, 10 poddano ocenie, kwalifikując do druku), w tym kilka z zagranicy.

Jury konkursu (prof. T. Zieliński, dr B. Winiarski, mec. J. Nowakowski, dr P. Bańkowski) ogłosiło wyniki 15/28 maja 1917 r. Pierwszą nagrodę otrzymała praca pod hasłem „Salus Reipublicae suprema lex” zatytułowana Świadomość narodowa i przyszłość narodu polskiego autorstwa Adama Heydla z Moskwy. Drugą nagrodę przyznano tekstowi pod hasłem oraz tytułem U wrót odrodzonej i niepodległej Polski autorstwa Leona Pitułki, według jednej z gazet jeńca wojennego z gub. permskiej, według innej pracującego na południu Rosji inż. górnika z Galicji. Trzecią nagrodę zdobyła praca Początki samorządnej Polski pod hasłem „Malo periculosam libertatem quam quietum servitium” autorstwa J. Żerbiłły-Łabuńskiego z Piotrogrodu. Kolejnym wydarzeniem pod egidą Towarzystwa miał być zgłoszony w październiku 1917 r. przez Jadwigę Jasińską konkurs pod hasłem „Zadania Polski na emigracji w Rosji”. Inicjatorka przekazała na ten cel 1 tys. rub. Nie udało się jednak ustalić, czy faktycznie doszło do realizacji tego przedsięwzięcia.

Pomimo niesprzyjających warunków działalność odczytową kontynuowano w 1918 r. 8 maja w lokalu „Ogniska” adwokat i publicysta Bohdan Kutyłowski (1863–1922) wygłosił odczyt pt. Odrodzenie wiedzy i współczesne wyksztalcenie wyższe. 15 maja zaś odbyło się posiedzenie dedykowane pamięci zmarłych niedawno młodopolskiego poety Lucjana Rydla (1870–1918) oraz krakowskiego historyka literatury prof. Stanisława Tarnowskiego (1837–1917) i warszawskiego historyka prof. Tadeusza Korzona (1839–1918). Laudacje im poświęcone wygłosili B. Kutyłowski, lekarz pediatra i publicysta Stefan Kramsztyk (1877–1942) oraz współpracujący z R. Kwiatkowskim poeta i publicysta Tadeusz Hiż (1883–1945). 2 maja J. Żerbiłło-Łabuński mówił o początkach unii polsko-litewskiej.

TMHiL planowało wydanie rocznika naukowego dla publikacji prac profesorów oraz młodzieży akademickiej. Został utworzony komitet redakcyjny (R. Kwiatkowski, J. Nowakowski, prof. St. Ptaszycki, W. Rogoyski, dr B. Winiarski), jednak realizacja tego projektu nie doszła do skutku. Towarzystwo występowało także jako partner rozmaitych polskich uczelni Piotrogrodu, w tym powstałego latem 1917 r. Polskiego Uniwersytetu Ludowego.

Z TMHiL związany był miesięcznik „Myśl Narodowa”. Jego wydawcą był B. Winiarski, redaktorem odpowiedzialnym P. Bańkowski, a członkiem komitetu redakcyjnego oraz sponsorem działacz ruchu narodowego dr Stanisław Jasiukowicz (1822–1946). W pierwszym numerze miesięcznik, ukazujący się od stycznia do wrześniu 1916 r. i od kwietnia do końca 1917 r., powiadamiał o powstaniu TMHiL, a następnie szeroko przedstawiał jego działalność.

TMHiL w Piotrogrodzie zostało przerejestrowane w roku 1918 i istniało do 1920 r. Brak jednak danych o tym okresie jego działalności.

przekł. Nikita Kuznetsov

Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 422 i wersja ros. Sankt Petersburg 2003, s. 257–258; Н. М. Романова, В. В. Михайленко, Национальные общества Санкт-Петербурга. XVIII–XXI вв., Санкт-Петербург 2004, s. 73; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 132–140; I. Spustek, Polacy w Petrogrodzie. 1914–1917, Warszawa, 1966. s. 292–301; Ustawa Polskiego Towarzystwa miłośników historji i literatury w Petrogradzie, Piotrogród 1916, s. 1–7; „Dziennik Narodowy” 1918, nr 120, 30 stycznia/ 12 lutego, s. 2 (19. posiedzenie naukowe), nr 191, 14 maja, s. 4 (22. posiedzenie naukowe i Walne Zgromadzenie), nr 196, 19 maja, s. 4 (21.,22. i 23. posiedzenie naukowe); „Dziennik Polski” 1916–1917, zwł. 1916, nr 47, 7–20 listopada, s. 2 (Konkurs literacki), 1917, nr 32, 1/14 lutego, s. 2 (konkurs A. Smolińskiego), nr 47, 16/29 lutego, s. 3 (konkurs A. Smolińskiego), nr 50, 19 lutego/ 4 marca, s. 3 (odczyt Z. Librowicza), nr 112, 14/27 maja, s. 3 (odczyt B. Winiarskiego i Walne Zgromadzenie), nr 114, 17/30 maja, s. 3 (to samo), nr 142, 24 czerwca/ 7 lipca, s. 2 (Rozstrzygnięcie konkursu literackiego), nr 231, 10/23 października, s. 3 (18. posiedzenie naukowe), nr 234, 13/26 października, s. 3 (18. posiedzenie naukowe i konkurs J. Jasińskiej); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1771, 8/21 maja, s. 4 (8. posiedzenie naukowe); „Głos Polski” 1916, nr 20, 15/28 maja, s. 15 (odczyty St. Kozickiego i B. Winiarskiego), nr 48, 27 listopada/10 grudnia, s. 13 (Konkurs literacki); „Myśl Narodowa” 1916, nr 1, s. 124, 125 (Nowa płacówka kulturalno-naukowa), nr 2, s. 233 (Polskie Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury w Petrogradzie) nr 3, s. 339–342 (Z Tow. Miłośników Historii i Literatury), nr 4, s. 463–467 (Z Tow. Miłośników Historii i Literatury), Wyższe Kursa Historyczno-Literackie), nr 8–9, s. 293–295 (Z Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury), 1917, nr 1, s. 82–87 (Z Tow. Miłosników Historyi i Litearatury); „Sprawa Polska” 1916, nr 18, 1/14 maja, s. 287 (odczyt W. Żukowskiego i wieczór H. Sienkiewicza), nr 40, 2/15 października, s. 638 (odczyty St. Kozickiego i R. Dybowskiego), 1917, nr 20, 28 maja/10 czerwca, s. 288 (konkurs literacki), nr 40, 15/28 października, s. 588 (18. posiedzenie naukowe).