Polskie placówki oświatowe w Piotrogrodzie–Leningradzie (1918–1937) / Польские просветительные учреждения в Петрограде–Ленинградe (1918–1937), polskie zakłady edukacyjne i/lub opiekuńcze nad Newą, funkcjonujące po rewolucji październikowej 1917 r.

W dobie Imperium Rosyjskiego kształcenie na poziomie średnim i wyższym w językach mniejszości narodowych napotykało bariery administracyjne. Sytuacja uległa poprawie po obaleniu caratu, a zasadnicza zmiana nastąpiła po rewolucji październikowej. W pierwszych latach swoich rządów bolszewicy promowali rozwój kultur poszczególnych narodowości zamieszkujących Rosję, upatrując w szkolnictwie narzędzie budowy społeczeństwa komunistycznego. Już 31 października 1918 r. Ludowy Komisariat Oświaty [Народный комиссариат просвещения] wydał rozporządzenie „O szkołach mniejszości narodowych” [О школах национальных меньшинств]. Gwarantowało ono wszystkim narodowościom prawo do nauczania w ojczystym języku w dwustopniowej szkole, a także na wyższej uczelni. W celu urzeczywistnienia tej deklaracji tworzono szkoły państwowe mniejszości narodowych z programem i metodami nauczania identycznymi z tzw. jednolitymi szkołami pracy [единая трудовая школа]. Działające dotąd świeckie szkoły narodowe przekształcano w szkoły radzieckie, a szkoły religijne zamykano.

W tym okresie zdecydowana większość polskich instytucji szkolnych i pozaszkolnych oraz wychowawczych znajdowała się w gestii Centralnego Komitetu Obywatelskiego. Na terenie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) działało pod jego kierownictwem 1021 polskich instytucji wychowawczych, sprawujących pieczę nad 48 435 dziećmi. Zsowietyzowane polskie instytucje przejęły je pod swoją jurysdykcję.

Liczba działających polskich placówek oświatowych wiosną 1918 r., zarejestrowanych w obwodzie Północnym (utworzona na przełomie kwietnia i maja 1918 r. jednostka administracyjna, w której składzie znalazł się Piotrogród) kształtowała się następująco: 30 szkół podstawowych, 8 szkół średnich, 12 przytułków dla dzieci i dwa stałe kursy dla dorosłych. Reewakuacja uchodźców spowodowała spadek liczby polskich instytucji edukacyjnych, w efekcie czego jesienią 1918 r. w Piotrogrodzie działało 11 polskich szkół pierwszego stopnia (tj. podstawowych), trzy gimnazja niepaństwowe, męska szkoła handlowa Polskiej Macierzy Szkolnej, przedszkola i przytułki.

Aktywiści komunistyczni agitowali rodziców oraz nauczycieli za ścisłą współpracą w dziedzinie szkolnictwa z władzami radzieckimi. Nowy rok szkolny 1918/1919 wszystkie polskie szkoły w Piotrogrodzie i guberni rozpoczęły jako państwowe jednolite szkoły pracy. Na dzień 1 stycznia 1920 r. w mieście działało 9 polskich szkół: pięć – pierwszego stopnia, cztery – drugiego stopnia (tj. średnich); naukę pobierało w nich 2076 uczniów. W całym Piotrogrodzie funkcjonowało w tym czasie 29 szkół mniejszości narodowych, w których uczyło się 3806 osób. Polskich szkół było wśród nich najwięcej – stanowiły one 31% wszystkich piotrogrodzkich szkół mniejszości narodowych, a ich uczniowie 55% wszystkich uczniów tych szkół.
Do początku 1920 r. w Piotrogrodzie prowadziło działalność pięć polskich domów dziecka i dwa przedszkola, które sprawowały kuratelę nad 1028 dzieci. W liczbach względnych stanowiło to odpowiednio: 25% wszystkich pozaszkolnych instytucji dla dzieci, prowadzonych przez mniejszości narodowe w mieście (ogółem było ich 28), oraz 41% wszystkich ich wychowanków (w sumie z domów dziecka i przedszkoli mniejszości narodowych korzystało 2490 dzieci). W gub. piotrogrodzkiej działało w tym okresie 6 polskich szkół, 8 przedszkoli (120 dzieci) i 14 przytułków (750 osób).

Wszystkie polskie instytucje szkolne i pozaszkolne w tym okresie służyły zarówno stałym, jak i tymczasowym mieszkańcom Piotrogrodu i guberni. W związku z repatriacją uchodźców i jeńców wojennych oraz na skutek kryzysu gospodarczego na początku lat 20. XX w. zakres pracy kulturalno-oświatowej wśród Polaków w regionie znacząco się zawęził. Do 1923 r. zakończyły działalność wszystkie polskie kluby Piotrogrodu, spadła też liczba polskich szkół: w mieście zostało ich pięć, w guberni dwie, obie podstawowe (w Kołpinie i w Trocku, byłej Gatczynie). Średnia dwustopniowa szkoła polska w Piotrogrodzie mieściła się przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловская ул.] 19. Kształciło się w niej 325 uczniów (258 w klasach pierwszego stopnia i 67 w klasach drugiego stopnia); funkcję dyrektora sprawował inżynier mechanik Aleksander Borowiński (1875–1937), kierownik Polskiego Technikum Pedagogicznego, a w przeszłości zesłaniec syberyjski i działacz Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Przesiedleńcami. Przy nieistniejącej już ul. Kanatnej [Канатная ул.] 22 mieściła się szkoła podstawowa zarządzana przez panią Rusiewicz-Rusiecką, do której uczęszczało 110 uczniów. Inna szkoła podstawowa była ulokowana na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 14 Linii [14-я линия B. O.] 29; placówką dla 210 uczniów kierowała pani Polańska. Obok, na 14 Linii pod nr. 25, mieścił się zarządzany przez Pawłowskiego polski dom dziecka ze szkołą dla 175 uczniów. Wiosną 1923 r. Polacy stanowili 3,7% wszystkich uczniów w Piotrogrodzie (Rosjanie 86,7%, Żydzi 5%). W marcu 1924 r. w Leningradzie otwarto kolejną polską szkołę.

W roku szkolnym 1922/1923 działały trzy szkoły z internatem (szkolne domy dziecka) w Piotrogrodzie i dwa domy dziecka w guberni, zaś w roku szkolnym 1924/1925 zostały trzy szkoły z internatem (331 wychowanków) i jedno przedszkole (31 dzieci). Liczba uczniów w polskich placówkach oświatowych była w połowie lat 20. XX w. stabilna i wynosiła około tysiąca osób.

Od roku 1924 szkoły mniejszości narodowych zaczęły otrzymywać dotacje od państwa, co poprawiło ich kondycję finansową. W 1925 r. w Leningradzie prowadziło działalność pięć polskich szkół, z czego cztery pierwszego stopnia (536 uczniów) i jedna dziewięciolatka (szkoła średnia; 275 uczniów). W kolejnym roku szkolnym działały cztery szkoły (540 uczniów). W 1927 r. funkcjonował też jeden dom dziecka (96 wychowanków). Ogółem w RFSRR było w tym okresie 30 polskich szkół, z czego 13% w Leningradzie.
Wiosną 1925 r. w gub. leningradzkiej działała tylko jedna polska placówka likwidowania analfabetyzmu (50 pracowników), w kolejnym roku szkolnym było ich już siedem, ale liczba „likwidatorów” nie przekroczyła stu. Według spisu z 1926 r. wskaźnik umiejętności czytania i pisania wśród Polaków w tym regionie (w języku ojczystym albo rosyjskim) był taki sam jak w całej RFSRR i wynosił 75,6%, nieco więcej w rejonach miejskich (77,4%) i mniej w wiejskich (poniżej 65%). Podobnie jak inne „zachodnie” mniejszości narodowe Polacy górowali pod tym względem nad Rosjanami (47,1% w RFSRR i 56,4% w gub. leningradzkiej). Już w 1931 r. analfabetyzm wśród „zachodnich” mniejszości narodowych w Leningradzie i obwodzie leningradzkim (w 1927 r. gubernia przestałą być jednostką podziału administracyjnego) zlikwidowano całkowicie.

Na początku lat trzydziestych część szkół mniejszości narodowych Leningradu została przekształcona w oddziały narodowe przy szkołach rosyjskich, a niektóre szkoły narodowe połączono. W 1931 r. w Leningradzie działała jedna samodzielna polska szkoła nr 10 (73 uczniów, 12 nauczycieli), polskie klasy przy dwu szkołach rosyjskich nr 17 i nr 83 (80 uczniów) i polski oddział w „kombinacie międzynarodowym” – szkole średniej nr 33 przy kanale Kriukowym [Крюков канал] 15, gdzie naukę pobierały dzieci polskie, żydowskie i niemieckie. Większości przedmiotów w wymienionych placówkach uczono w języku ojczystym.

W 1933 r. w Leningradzie działały: niepełna średnia (siedmiolatka) polska szkoła nr 38 w dzielnicy Wołodarskiej (rogatka Newska [Невская застава], ul. Kanatnaja [Канатная ул.] 22; dyrektor S. E. Kluszewska); niepełna szkoła średnia nr 13 w dzielnicy Kirowskiej (Кировский район, ul. Prijutskaja [Приютская ул.], obecnie ul. Politechniczeskaja [Политехническая ул.] 3; dyrektor A. A. Pennin); pełna średnia polska szkoła nr 16 w dzielnicy Smolninskiej (Zaułek Baskow [Басков пер.] 8; dyrektor E. K. Tropina). W 1935 r. leningradzcy Polacy mogli otrzymać wykształcenie w ojczystym języku w trzech szkołach w mieście: dwu niepełnych średnich i jednej średniej, w których uczyło się ogółem 367 uczniów. Latem 1937 r. uczniów tych szkół było 260. Pod koniec roku pozostała jedna niesamodzielna niepełna średnia polska szkoła (nr 30 według nowej numeracji) przy ul. Kanatnej i polskie klasy przy szkole średniej nr 16 w dzielnicy Dzierżyńskiej.
Jedną z tendencji w radzieckiej polityce kulturalnej w okresie przedwojennym było kształcenie dorosłych. Pod koniec 1937 r. w obwodzie leningradzkim (obejmującym wówczas tereny obecnych obwodów: leningradzkiego, pskowskiego i nowogrodzkiego) w niepełnych i pełnych szkołach średnich dla dorosłych uczyło się po rosyjsku 61 Polaków.

Kadrę nauczycielską polskich szkół przygotowywały polskie placówki pedagogiczne Piotrogrodu–Leningradu: Polskie Technikum Pedagogiczne oraz sekcja polska Instytutu Pedagogicznego im. Aleksandra I. Hercena.

24 stycznia 1938 r. Komitet Centralny Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) <WKP(b)> wydał postanowienie O reorganizacji szkół narodowych, przesądzające o faktycznej likwidacji placówek tego typu. Na jego mocy nauczanie we wszystkich instytucjach oświatowych miało odbywać się w języku rosyjskim i przebiegać, opierając się na wspólnym dla wszystkich szkół radzieckich programie. Na obszarze Leningradu zadanie to wypełniał miejscowy komitet obwodowy WKP(b), który w krótkim czasie zrealizował zalecenia władz zwierzchnich. Tym samym polskiemu szkolnictwu w ZSRR został położony kres.

(przekł. oryginalnego hasła M. Buchalik)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna pod tytułem Польские советские школы (1918–1937) patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
B. Garczyk, Radziecka polityka narodowościowa w latach 1917–1941 na przykładzie Piotrogrodu – Leningradu, Poznań 2011, s. 103–116; Т. М. Смирнова, Национальность – питерские. Национальные меньшинства Петербурга и Ленинградской области в ХХ веке, Санкт-Петербург 2003, s. 130–173; taż, Поляки в советском довоенном Ленинграде / Polacy w radzieckim przedwojennym Leningradzie, seria „Polonica Petropolitana”, t. 7, Санкт-Петербург 2006, s. 69–76.