Polska prasa katolicka w przedrewolucyjnym Petersburgu-Piotrogrodzie / Польская католическая периодическая печать в дореволюционном Петербурге-Петрограде

Wydawane od 1885 r. przez petersburską Rzymskokatolicką Akademię Duchowną (AD) czasopismo „Academia Caesarea Romano-Catholica Ecclesiastica Petropolitana”, przemianowane w 1912 r. na „Academiae Caesareae Romano-Catholicae Ecclesiasticae Petropolitanae Annalis”, spełniało funkcję biuletynu informacyjnego. Pismo „Monumenta Ecclesiastica Petropolitana”, które ukazywało się w latach 1905/1906–1912, miało natomiast charakter naukowy. Urzeczywistnienie postulatów formułowanych przez hierarchów kościelnych, w tym przez metropolitę mohylewskiego Jerzego Józefa Szembeka (1851–1905), w memoriale złożonym w 1904 r. carowi Mikołajowi II (1868–1918), gdzie stwierdzono m.in., że „pożądanym by było, aby zakładanie czasopism treści kościelnej lub religijnej, których program uzyskałby aprobatę duchowną było dozwolonym” (cyt. za: I. Wodzianowska, Potrzeby Kościoła…, s. 95), stało się możliwe dopiero po ukazie tolerancyjnym z 17/30 kwietnia 1905 r. oraz dzięki spowodowanej rewolucją 1905 r. liberalizacji polityki władz w stosunku do mniejszości narodowych i wyznaniowych.

Inicjatywa stworzenia w Petersburgu katolickiego organu prasowego o charakterze powszechnym należała do ks. Antoniego Około-Kułaka (1883–1940), ówсzesnego rektora kościoła św. Kazimierza za Rogatką Narwską. Zainspirowany niemieckimi i austriackimi przykładami wielkonakładowych gazetek katolickich o niedużej objętości, postanowił wydawać „przeznaczone dla ludu” i „prowadzone w duchu religijno-moralnym” pismo „Wiara i Życie” („WiŻ”). Jak sam przyznawał, zamysł ten był częścią rozleglejszych planów, na czele z utworzeniem chrześcijańskiego stowarzyszenia robotniczego (Kronika petersburska, „Kraj Codzienny” 1908, nr 38, s. 2). Intencją pomysłodawcy było, aby „przy pomocy artykulików dostępnych uczyć ludzi Wiary świętej i życia według tej Wiary” („WiŻ” 1909, nr 1, s. 3) oraz „nieść ludziom kaganiec oświaty katolickiej” („WiŻ” 1909, nr 12, s. 2). Pierwszy numer miesięcznika ukazał się 1/14 marca 1908 r. Równolegle do polskojęzycznej wersji wychodziły tożsame treściowo wersja rosyjska „Wiera i żizn’” [Вера и жизнь] oraz łotewska „Ticiba un Dzeiwe”, która jako nieopłacalna przestała wychodzić od 1909 r. Każdą z nich twórca pisma podpisywał jako redaktor i wydawca. Początkowo redakcja mieściła się przy ul. Małaja Mastierskaja [Малая Мастерская ул.] (obecnie ul. Mastierskaja [Мастерская ул.]) 9 m. 12, a od sierpnia 1908 r. przy ul. Uszakowskiej [Ушаковская ул.] (obecnie ul. Zoi Kosmodem’janskoj [Зои Космодемьянской ул.]) 22. O masowym charakterze przedsięwzięcia świadczyła cena prenumeraty – zaledwie 50 kopiejek rocznie (z przesyłką) w pierwszym roku funkcjonowania i 60 kopiejek w kolejnych latach. Łączny nakład trzech wersji językowych pisma wyniósł w 1908 r. 700 tys., przy czym polska osiągała co najmniej 40 tys. miesięcznie. Brak analogicznych danych dla kolejnych. Wszystkie egzemplarze „WiŻ” tłoczyła drukarnia K. Piętkowskiego, mieszcząca się przy ul. Bolszaja Pod’jaczeskaja [Большая Подьяческая ул.] 22. Z częstych skarg na łamach pisma można wnosić, że wielu prenumeratorów zalegało z opłatami, co narażało wydawcę na straty.

Objętość „WiŻ” wynosiła 1 arkusz drukarski, co dawało 16 stronic. W przeciwieństwie do większości gazet i czasopism tekstu nie łamano w kolumny (z wyjątkiem rubryki informującej o życiu kościelnym). Ilustracje zaczęły się pojawiać pod koniec pierwszego roku funkcjonowania wydawnictwa, a od 1909 r. były już w każdym numerze, zazwyczaj w postaci reprodukcji fotografii osób lub budynków. Układ treści „WiŻ” pozostawał praktycznie niezmieniony. Każdy numer otwierały uwagi redakcji (sporadycznie zastępowane artykułem wstępnym), sygnalizujące główną tematykę wydania lub zawierające apel do wiernych. Następnie zamieszczano kalendarz uroczystości religijnych w danym miesiącu. Dział publicystyczny tworzyły teksty wyjaśniające w przystępny sposób kwestie teologiczne (m.in. dogmaty wiary), a także krótkie artykuły z zakresu historii (w tym niekiedy dziejów Polski), historii idei (m.in. cykl Czy socyalizm jest dzieckiem chrześcijaństwa?), życia religijnego (opowieści o świętych, objawieniach, kulcie maryjnym) i społecznego. Te ostatnie niejednokrotnie przyjmowały postać zbeletryzowanych pouczeń. Ich cechą charakterystyczną było umocowanie w życiu codziennym i moralizatorski ton, piętnujący zachowania niepożądane (choćby znęcanie się nad zwierzętami). Wymowę całości wzmacniały drukowane powiększoną czcionką krótkie napomknienia, np.: „Rozpusta stawia człowieka na równi ze zwierzęciem. Pijaństwo stawia człowieka niżej zwierzęcia. Ani dawaj, ani bierz zgorszenia”. Informacji o bieżącym życiu religijnym w Cesarstwie Rosyjskim, w mniejszym stopniu w innych państwach zaborczych, a rzadko za granicą, dostarczał dział Wiadomości kościelne, z czasem nazwany Rozmaitościami. Właściwą część pisma zamykała lista darczyńców, którzy przekazali ofiarę na rzecz „WiŻ”. Na samym końcu drukowano ogłoszenia i reklamy. Co do zasady artykuły były podpisywane lub opatrywane inicjałami.

Ostatni, dwudziesty ósmy numer „WiŻ” w tej formule ukazał się w czerwcu 1910 r., począwszy od lipca tego roku została ona wchłonięta przez konkurencyjne petersburskie wydawnictwo katolickie – tygodnik „Pod Znakiem Krzyża” („PZK”). Idea tego pisma narodziła się wśród członków sekcji Krzyża Świętego, działającego przy Rzymskokatolickim Oświatowo-Dobroczynnym Towarzystwie „Oświata”. Nowy tytuł wychodził od 3/16 stycznia 1911 r. Jako wydawca i redaktor podpisywał go Ludwik Monkiewicz (1848–1925), nauczyciel matematyki w działającym przy kościele św. Katarzyny gimnazjum, inicjator powstania i zastępca przewodniczącego Towarzystwa św. Wincentego à Paulo. Siedziba redakcji mieściła się przy ul. 1-ej Roty [1-ая Рота] (obecnie ul. 1-ja Krasnoarmiejskaja [1-я Красноармейская ул.]) 7–9, m. 164. Cena prenumeraty rocznej wynosiła na początku 1,50 rub.; pojedynczy numer „PZK” bez dostawy kosztował 3 kopiejki. Od kwietnia 1911 r. cena została zróżnicowana w zależności od jakości papieru – na zwykłym tygodnik kosztował 2 rub., na lepszym – 3 rub. Ceny pojedynczych egzemplarzy „PZK” wynosiły odpowiednio 5 i 7 kopiejek, w przypadku samodzielnego nabywania tygodnika pozostawała na poprzednim poziomie. Pismo tłoczyła ta sama drukarnia co „WiŻ”. Także co najmniej w kwietniu jego dotychczasowe logo zastąpiła reprodukcja Wizji Krzyża – słynnego fresku uczniów Rafaela zdobiącego Salę Konstantyna w Stanzach Watykańskich. W ten sposób wizja Konstantyna I Wielkiego (272–337) przed bitwą przy moście Mulwijskim (312 n.e.) została wykorzystana jako symbol czasopisma, co dodatkowo podkreślały słowa In hoc signo vinces [W tym znaku zwyciężysz]. Zmiany graficzne towarzyszyły podniesieniu rangi tygodnika, który nosił odtąd podtytuł „Pismo dla Rodzin i Stowarzyszeń Katolickich wydawane za zezwoleniem Władzy duchownej, archidyecezalnej”. Objętościowo i graficznie „PZK” nie różniło się od „WiŻ”, choć dużo częściej łamano tekst w dwie kolumny. Większa dowolność cechowała natomiast dobór i układ treści. Poza otwierającym numer kalendarzem uroczystości religijnych i ogłoszeniami na jego końcu nie istniały stałe rubryki. Redakcja kładła nacisk na nauczanie wiary i propagowanie pedagogiki katolickiej. Z poziomu publicystyki pisma można jednak wnosić, że jego autorzy zwracali się przede wszystkim do odbiorcy bardziej „wyrobionego”.

4/17 lipca 1910 r. pojawiło się na rynku wydawniczym czasopismo „Pod Znakiem Krzyża Wiara i Życie”. Wszystkie jego atrybuty, włącznie z numeracją ciągłą rozpoczynającą się od numeru 25, wskazywały na to, że było ono kontynuacją pierwszego petersburskiego tygodnika katolickiego. Ścisłe kontakty łączyły go z Księgarnią Katolicką (KK) przy prosp. Newskim [Невский пр.] 34. Świadczyło o tym m.in. przeniesienie we wrześniu lub na początku października 1910 r. do jej siedziby administracji tygodnika. Wyższe koszty wydawnicze zmusiły wydawcę do podniesienia ceny w prenumeracie, która w 1911 i 1912 r. wynosiła 3 rub. Podawane także w markach niemieckich i koronach austriackich ceny pisma pozwalają przypuszczać, że czasopismo kolportowano we wszystkich zaborach. Z inicjatywy tygodnika ukazał się Kalendarz Rz. Katolicki „Pod Znakiem Krzyża” na rok Pański 1912, wbrew planom w kolejnych latach wydawnictwo to nie było jednak kontynuowane. Nie wiadomo, kiedy tygodnik przestał się ukazywać. Ostatni odnotowany przez polskie i petersburskie katalogi biblioteczne egzemplarz pisma pochodzi z 1912 r. i nosi numer 12 (nr 95 w numeracji ciągłej).

Reaktywacja wydawnictwa nastąpiła po pewnej przerwie w nieco zmienionej formule. 2/15 lutego 1914 r. ukazał się pierwszy numer tygodnika katolickiego „Pod Znakiem Krzyża” („PZK”), będącego pod względem formalnym nowym czasopismem. Funkcje wydawcy i redaktora sprawował tym razem były wikariusz moskiewski ks. Antoni Wasilewski (1868–1930), sprawujący wówczas posługę w Kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP. Redakcja mieściła się przy 14 linii [14-я линия В.О.] Wyspy Wasiljewskiej [Васильевский остров] 25, administracja – w KK. Egzemplarze czasopisma tłoczyło Towarzystwo Akcyjne Sztuki Drukarskiej (TASD), ulokowane przy ul. 7-a Rota [7-я Рота] (obecnie ul. 7-a Krasnoarmiejska [7-я Красноармейская ул.]) 26. Cena rocznej prenumeraty wynosiła 2,50 rub. W pracach redakcyjnych udział brali wykładowcy Seminarium Duchownego (SD) i AD: ks. Franciszek Piotr Buczys (lit. Petras Pranciškus Būčys, 1872–1951), ks. Aleksander Wóycicki (1878–1954), ks. Michał Godlewski (1872–1956), ks. Zygmunt Łoziński (1870–1932), ks. Jan Trojgo (1881–1932), ks. Jan Wasilewski (1885–1948), ks. Paweł Chodniewicz (1881–1949), ks. Edward Szwejnic (1887–1934), a także kilka osób świeckich: Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961), poeta i publicysta, L. Monkiewicz i J. Więckowski. Pismo nadal liczyło 16 stronic, konsekwentnie łamanych w dwie kolumny. Z wyjątkiem wizerunku anioła na winiecie nie zawierało ilustracji. Układ treści nawiązywał do matrycy zamkniętego tygodnika, ale cechował się większą regularnością i dowartościowywał wiadomości lokalne. Nowe „PZK” miało walory edukacji religijnej, czemu służyły regularne omówienia ewangelicznych opisów życia Chrystusa, zamieszczanie żywotów świętych (w tym polskich patronów), publikowanie artykułów o historii Kościoła, a także not recenzyjnych nowej literatury religijnej. W kwestiach społecznych dużo miejsca poświęcano dobroczynności. Czasopismo nie przetrwało długo, prawdopodobnie z powodu trudności finansowych. Ostatnie wydanie „PZK” odnotowane przez katalogi biblioteczne ma numer 16.

Najbardziej długowiecznym petersburskim pismem katolickim był oficjalny organ tamtejszej kurii arcybiskupiej adresowany przede wszystkim do duchowieństwa archidiecezji mohylewskiej i diecezji mińskiej. W pierwszym okresie istnienia, tj. od stycznia 1909 r. ukazywał się on jako miesięcznik „Wiadomości Archidiecezyalne” („WA”) pod redakcją proboszcza parafii św. Stanisława ks. Edwarda hr. O’Rourke’a (1876–1943), z redakcją przy ul. 1-ej Roty [1-ая Рота] (obecnie ul. 1-a Krasnoarmiejska [1-я Красноармейская ул.]) 11. Z początkiem stycznia 1911 r. pismo miesięczne przekształcono w dwutygodnik „Wiadomości Kościelne” („WK”) z ks. Z. Łozińskim jako redaktorem odpowiedzialnym. Następny etap działalności periodyku związany jest z ks. kan. Adamem Akko (d’Accault, 1863–1914), wówczas rektorem Kaplicy Maltańskiej, który kierował pracami redakcyjnymi od numeru 19 z 20 października/2 listopada 1911 r. do numeru 8 za 1914 r. (maj), tj. do swojej śmierci. W tym czasie redakcja mieściła się przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 26, m. 11, natomiast wyodrębniona administracja – w KK, gdzie pozostała już do końca. Kolejne siedem zeszytów (z zachowaniem ciągłości numeracji „WK”) ukazywało się pod pierwotnym tytułem, nad którym pieczę sprawował ks. dr Józef Herget (ur. 1879). Przez dwa i pół miesiąca redakcja zajmowała lokal przy nab. rzeki Fontanki [Фонтанки реки наб.] 118, przez ostatnie dwa tygodnie funkcjonowania pisma, przerwanym na numerze 15 z 1/14 września 1914 r. – przy prosp. Newskim 32.

Reaktywacja dwutygodnika nastąpiła 15/28 grudnia tegoż roku pod tytułem „Życie Kościelne” („ŻK”); symbolicznym dowodem ciągłości była jego podwójna numeracja, uwzględniająca trzyipółmiesięczny okres nieobecności na rynku. Dwadzieścia dwa zeszyty pisma podpisał jako redaktor ks. Z. Łoziński, rezydujący przy ul. Sadowej 26. Kolejne do numeru 12–13 z 13 czerwca/13 lipca 1916 r. – ks. J. Herget, kierujący pracami „ŻK” z prosp. Newskiego 34, w sąsiedztwie KK. Po nim, tj. od numeru 14–15 z 31 lipca/13 sierpnia tego roku, fotel redaktorski zajął ks. J. Trojgo, pełniący zarazem od stycznia 1915 r. funkcję wydawcy pisma. Ostatnia zmiana nastąpiła już po rewolucji lutowej 1917 r., o czym świadczy podpisanie numeru 3–6 z 31 marca 1917 r. przez pedagogów piotrogrodzkich uczelni katolickich i działaczy białoruskiego ruchu narodowego – ks. Lucjana Chwiećkę (1889–1944) jako redaktora-wydawcę oraz przez ks. dr. Fabiana Abrantowicza (1884–1946) jako kierownika literackiego. Redakcja wróciła wówczas pod początkowy adres. Koszt prenumeraty pisma (zapewne dzięki zagwarantowanemu dofinansowaniu kościelnemu) był bardzo stabilny – 3 rub. za roczny abonament miesięcznika „WA”, a po przekształceniu go w dwutygodnik – 5 rub. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy po stałej cenie 25 kopiejek rozpoczęto po zmianie miesięcznego formatu. O zainteresowaniu pismem poza Rosją może świadczyć cennik prenumeraty zagranicznej, wynoszący niezmiennie 14 franków francuskich, 14 koron austriackich i 12 marek niemieckich. Wszystkie numery miesięcznika tłoczyła „Drukarnia Warszawska” Adama Kejdana z siedzibą przy ul. Gorochowoj [Гороховая ул.] 12, a dwutygodnika – TASD. Ostatnim piotrogrodzkim wcieleniem wydawnictwa był szesnastostronicowy miesięcznik „Kronika Archidiecezji Mohylowskiej i Diecezji Mińskiej”, redagowany (przynajmniej na początku) przez ks. J. Wasilewskiego. Zachowanie zbiorów bibliotecznych nie pozwala stwierdzić, czy wychodził regularnie. Ostatni zeszyt odnotowany w katalogach bibliotecznych pochodzi ze stycznia 1920 r.

„WA” i ich kolejne mutacje wybijały się na tle pozostałych petersburskich pism katolickich pod względem edytorskim (mimo prostej szaty graficznej i braku ilustracji), jak również bogactwem i różnorodnością treści. W przygotowaniu kolejnych numerów brały udział najlepsze siły intelektualne AD i SD, wspierane informacyjnie przez korespondentów – głównie księży z ośrodków prowincjonalnych. Czyniło to pismo bezkonkurencyjnym wydawnictwem tego rodzaju, choć ze względu na poziom kierowanym wyłącznie do wykształconych odbiorców, o czym świadczyła też nieobecność wątków moralizatorskich. W ciągu dekady istnienia układ treści pisma ulegał pewnym modyfikacjom, gdyż kolejni redaktorzy przywiązywali różną wagę do części informacyjnej i publicystycznej. Każdy zeszyt otwierał dział oficjalny (urzędowy), na który składały się: postanowienia Stolicy Apostolskiej, kościelne akty prawne w wersji łacińskiej, opatrzone komentarzami w jęz. polskim, kazania papieża i hierarchów Kościoła, wykaz zmian duchowieństwa oraz zmian natury administracyjnej w obrębie archidiecezji mohylewskiej, nekrologi duchownych, wiadomości pochodzące z kurii metropolitalnych, uczelni katolickich itp. Pozostałe, objętościowo dominujące, treści grupowały się w dziale nieoficjalnym (nieurzędowym). Były wśród nich: kronika diecezjalna, krajowa i zagraniczna, rubryka recenzyjna z omówieniem nowości bibliograficznych, przegląd prasy, odpowiedzi na listy czytelników, artykuły traktujące o historii Kościoła i ważnych zjawiskach życia społecznego (w tym życia Polonii petersburskiej czy dobroczynności), a wreszcie rozprawy, tak teologiczne, jak i popularnonaukowe z zakresu różnych nauk, również przyrodniczych. Po zniesieniu cenzury na skutek rewolucji lutowej 1917 r. na łamach pisma pojawiły się bardzo wyraźne akcenty patriotyczne.

Ostatnim polskim pismem katolickim założonym nad Newą był tygodnik „Czytanie Niedzielne” („CzN”), którego pierwszy numer nosił datę 14/27 lutego 1916 r. Okoliczności jego powstania nie są znane. Wiadomo, że decydującą rolę odegrali tu duchowni związani z kościołem św. Katarzyny, tj. jej proboszcz ks. kan. Konstanty Budkiewicz (1867–1923) jako wydawca, oraz paulin o. Alfons Jędrzejewski (1865–1950) jako redaktor, który od numeru 20. zastąpił ks. J. Hergeta. Redakcja i administracja pisma „wydawanego z upoważnienia zwierzchności duchownej” znajdowała się początkowo w lokalu przy prosp. Newskim 34, m. 6, z czasem (co najmniej od października 1917 r.) w m. 2. W pierwszym roku istnienia koszt prenumeraty tygodnika wynosił 3 rub., a pojedynczy numer kosztował 5 kopiejek; w drugim roku wydawnictwa odpowiednio 5 rub. (6 rub. z przesyłką) oraz 15 kopiejek. W 1917 r. pismo wychodziło z nadtytułem „Gromady Ludu Polskiego”. Objętość zmieniała się i wynosiła od 8 do 16 stronic, łamanych w dwie kolumny. Poza stałymi rubrykami, takimi jak aktualna ewangelia, kalendarz uroczystości kościelnych czy kronika piotrogrodzkich i ogólnopolskich wydarzeń religijnych, zamieszczano też materiały z pogranicza historii Kościoła i dziejów Polski – po rewolucji lutowej 1917 r. miały one wyraźny wydźwięk patriotyczny. „CzN” uchodziło za nieoficjalny organ Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego w Rosji, co potwierdza obecność sprawozdań z zebrań sekcji tegoż. Symbolicznym elementem znaczącym linię polityczną pisma była winieta z herbami Korony, Litwy i Rusi, która ożywiła stronę tytułową, wcześniej pozbawioną znaków graficznych. Egzemplarze pisma tłoczyło najpierw TASD, a następnie Drukarnia Polska „Sztandar”, M. Głodkowski i S-ka, znajdująca się w zaułku Stolarnym [Столярный пер.] 18. Ostatni odnotowany przez katalogi biblioteczne egzemplarz tygodnika wyszedł w 1917 r. i nosi numer 33. Prawdopodobnie jednak pismo wychodziło do 7 sierpnia 1918 r., gdy Komisariat Prasy w Piotrogrodzie podjął decyzję o likwidacji wszystkich „burżuazyjnych” gazet i czasopism wydawanych nad Newą.

Gazety uniwersalne, takie jak „Kraj” czy „Dziennik Petersburski”, nie mogły zaspokoić potrzeb religijnych ludności. Polska prasa katolicka wypełniała więc ważną niszę na petersburskim (piotrogrodzkim) rynku wydawniczym, przyczyniając się do konsolidacji znacznej części miejscowej Polonii. Była zarazem forum inicjatyw edukacyjnych i kulturalnych, które przekraczały granice konfesyjne.


Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 379 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; Centralny katalog czasopism polskich Biblioteki Narodowej w Warszawie; Электронный каталог Российской национальной библиотеки в Санкт-Петербурге, http:// primo.nlr.ru [dostęp: 14 XI 2016]; Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX wieku. Materiały do katalogu, red. B. Lesisz i in., Warszawa–Lublin 1988, s. 106, 272, 490, 757, 775; A. Petrani, rec. z: I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny” 1969, t. 12, z. 1–2, s. 356; Prasa katolicka ludowa w Petersburgu i jej inicyator ks. Około-Kułak, „Pod Znakiem Krzyża Wiara i Życie” 1910, nr 29, s. 11–14; Prasa polska w latach 1864–1918, red. J. Łojek, Warszawa 1976, s. 100, 255; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 45, 87–88; A. Ślisz. Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968, s. 78, 275; I. Wodzianowska, Potrzeby Kościoła katolickiego w imperium rosyjskim w świetle memoriału z 1904 roku metropolity mohylewskiego arcybiskupa Jerzego Szembeka, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2006, t. 4, s. 78 (przypis), 95; Kronika petersburska, „Kraj Codzienny” 1908, nr 38, s. 2; Egzemplarze czasopism w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Warszawskiego (UW) w Warszawie i Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) Jana Pawła II w Lublinie.