Polacy w Zakładach Putiłowskich (1868–1937) / Поляки на Путиловском заводе (1868–1937) Zakłady metalurgiczne, a następnie także maszynowe, w przyszłości znane jako Putiłowskie, po przeniesieniu działającej od 1789 r. odlewni żeliwa z Kronsztadu [Кронштадт] w Zatoce Fińskiej rozpoczęły działalność za południową granicą Petersburga, to jest Rogatką Narwską [Нарвская застава], na mocy dekretu cesarza Pawła I (1754–1801) z 28 lutego 1801 r. Już 21 marca/ 3 kwietnia tego roku w nowej lokalizacji podjęto produkcję pocisków artyleryjskich. Mimo strategicznego znaczenia dla państwa przedsiębiorstwo metalurgiczne występujące w latach 40. XIX w. pod nazwą Zakładów Ogarjowa [Огарёвский завод], od nazwiska ówczesnego właściciela gen. adiutanta Nikołaja A. Ogarjowa (1811–1867), po raz kolejny zbankrutowało w roku 1847. W tym samym roku zakłady wróciły na własność państwa i od roku 1851 były oddawane w dzierżawę.

12/24 stycznia 1868 r. ich nowym właścicielem został absolwent Morskiego Korpusu Kadetów [Морской кадетский корпус] (1840) przedsiębiorca metalurg Nikołaj I. Putiłow (1820–1880), po którym przyjęły one nazwę Zakłady Putiłowskie [Путиловский завод] (ZP). W czerwcu 1867 r. zawarł on kontrakt z Ministerstwem Komunikacji na produkcję szyn kolejowych. Pod jego kierownictwem (1868–1880), łącząc produkcję metalurgiczną i maszynową, zakłady szybko stały się wydajnym producentem stali, broni, szyn kolejowych o unikalnej konstrukcji i wagonów towarowych (od 1874), a po śmierci Putiłowa także wagonów pasażerskich (1888), niszczycieli oraz dział wieżowych dla pancerników (od 2. poł. lat 80. XIX w.), a wreszcie parowozów (od 1893). Na mocy statutu z 24 października/ 5 listopada 1872 r. w roku następnym utworzone zostało Towarzystwo Zakładów Putiłowskich [Обществo путиловских заводов] (TZP) – działająca do 1917 r. spółka akcyjna z kapitałem zakładowym 8 mln rub., do której należało sześć fabryk – cztery w Finlandii i dwie w Petersburgu (kolejowa przy szosie Peterhofskiej [Петергофское шоссе] i mechaniczna). Odtąd Walne Zgromadzenie akcjonariuszy TZP powoływało na pięcioletnią kadencję pięciu dyrektorów ZP, od roku 1914 było ich już jedenastu, przy czym dwie trzecie z nich musiało legitymować się obywatelstwem rosyjskim. W początkowym okresie działalności Putiłowa w zakładach pracowało (1869) ok. 2 tys. osób. W 1900 r. ZP w 38 warsztatach zatrudniały już 12 440 pracowników (powstałe w 1873 r. Zakłady Briańskie miały ich wówczas 10 500, a działające na Newą od roku 1863 Zakłady Obuchowskie 4 tys.), roczny obrót Putiłowki osiągnął zaś 20 mln rub. W tym samym roku zakłady znalazły się na pierwszym miejscu pod względem wielkości produkcji wśród rosyjskich przedsiębiorstw metalurgicznych i maszynowych. W Europie Zachodniej wyprzedzały je wówczas tylko niemieckie zakłady Kruppa w Essen, a konkurowały z nimi zakłady Armstronga w Anglii.

Pod koniec XIX w. ze stali własnej produkcji ZP wytwarzały na potrzeby wojska m.in. działa różnego kalibru (w tym popularną armatę polową wz. 1902 kal. 76,2 mm), wspomniane wieże artyleryjskie dla pancerników i kontrtorpedowce, a dla rynku wewnętrznego obrabiarki, czerparki, pompy błotne, koparki wodne i ziemne, dźwigi, kruszarki oraz najlepsze w Rosji lokomotywy. Między innymi w latach 1906–1908 inż. Albert Czeczott (1873–1955) zaprojektował dla ZP nowoczesny parowóz o układzie osi 1-3-0 na parę przegrzaną. Na początku XX w. podjęto dodatkowo produkcję niszczycieli (m.in. „Ochotnik” [Доброволец], „Moskwicin” [Московитянин]), w tym wyposażonego jako pierwszy w parowe silniki turbinowe „Nowika” [Новик] (1911), a w czasie pierwszej wojny światowej (1914–1918) – samochodów pancernych. Wzorowane na brytyjskich Austinach pojazdy Putiłow-Austin [Остин-Путиловец] stanowiły podstawę uzbrojenia rosyjskiej armii podczas pierwszej wojny światowej, a później były wykorzystywane w trakcie rewolucji październikowej 1917 r. i wojny domowej (1918–1920). Warto zaznaczyć, że w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. strona polska zdobyła ok. 20 takich wozów, z których kilka wykorzystywano w naszej armii do lat 30. XX w.

Informacje na temat polskich dyrektorów i kierowników, inżynierów i techników, pracowników umysłowych oraz robotników zatrudnionych w ZP przez cały okres ich funkcjonowania są bardzo rozproszone. Bez możliwości wglądu w archiwalia trudno je usystematyzować nawet na szczeblu kierowniczym. Poniżej został więc zaprezentowany wybór postaci, których związki z Putiłowką udało się ustalić na podstawie literatury czy prasy. W latach 70. XIX w. w ZP zatrudniony był inż. metalurg, absolwent (1875) i profesor Instytutu Technologicznego (IT) Alfons Rzeszotarski (1847–1904), autor między innymi opracowań dotyczących procesu konwertorowego i martenowskiego czy metody produkcji stali niklowej oraz pionier w dziedzinie badań metalograficznych. Znalazł się on obok trzech Józefów: Nagórskiego, Jurewicza i Songina (1850–1902) oraz Władysława Wiszniewskiego w gronie Polaków – absolwentów IT z 1875 r., którzy zaraz po studiach podjęli pracę w Putiłowce. Zaczynał jako robotnik przy piecu martenowskim, po pół roku był już wytapiaczem, następnie starszym piecowym i kierownikiem pieca martenowskiego. Po przejściu do Zakładów Obuchowskich [Обуховский завод] jako kierownik stalowni (1878) założył w 1895 r. pierwsze w Rosji laboratorium metalurgiczne, od 1899 r. pełnił zaś tam funkcję głównego metalurga.

Kryzys gospodarki rosyjskiej w latach 1882–1886 umożliwił konsolidację branży metalurgicznej, jednocześnie wprowadzenie cła na surowce zagraniczne (1886) przyczyniło się do wzrostu krajowej produkcji. W roku 1883 Ministerstwo Dóbr Państwowych [Министерство государственных имуществ] podjęło decyzję o sprzedaży kilku kopalni i stalowni, w tym podupadających po śmierci N. I. Putiłowa ZP. Te ostatnie postanowiono odsprzedać syndykatowi kapitalistów [Синдикат Брянского и Варшавского сталелитейных заводов], mających już w swych rękach Zakłady Briańskie oraz działający od 1881 r. pierwszy na ziemiach polskich koncern hutniczo-metalowy, utworzony na bazie powstałego w 1873 r. warszawskiego Towarzystwa Przemysłowego Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein Spółka Akcyjna. Wspomnianej spółce z Królestwa Polskiego udało się wtedy wykupić mniejsze fabryki rosyjskie i zdominować rynek prywatnych kolei rosyjskich. Polscy inwestorzy, w których rękach ZP znajdowały się do roku 1885 przyczynili się również do przeniesienia większości produkcji hutniczej na południe Imperium Rosyjskiego – zakłady Dniepropietrowskie Południowo-Rosyjskiego Dnieprowskiego Towarzystwa Metalurgicznego w Kamienskoje [Каменское] w gub. jekatierinosławskiej (do 1936 r. Kamjanśke [ukr. Кам’янське] obecnie Dnieprodzierżyńsk [ukr. Дніпродзержинськ] w obw. dniepropietrowskim) i briańskie (zakłady Aleksandrowskie w Briańsku [Брянск]).

W wyniku wspomnianej transakcji w 1884 r. powołano nowy zarząd TZP. Jego prezesem (sprawował tę funkcję do roku 1900) został Nikołaj N. Ancyforow, zarządca dóbr hr. Stroganowa, a od 1876 r. także prezes zarządu utworzonego w 1869 r. petersburskiego Międzynarodowego Banku Komercyjnego [Mеждународный коммерческий банк] (MBK). Jako członkowie zarządu wspomagali go: związany z Petersburgiem w latach 1869–1889 zarządzający MBK jako jego współzałożyciel i dyrektor, działacz społeczny Władysław Laski (1831–1889), warszawski bankier i przemysłowiec Wilhelm Rau (1825–1899), udziałowiec spółki i fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein H. Pastor, adwokat i publicysta „Wiestnika Jewropy” [Вестник Европы] Jewgienij I. Utin (1843–1894) oraz związany m.in. z Zakładami Briańskimi przedsiębiorca w branży elektrotechnicznej ks. Wiaczesław N. Tieniszczew (1843–1903). Dyrektorami zarządu zostali zaś: W. A. Czackin, syn rektora Uniwersytetu Charkowskiego, Aleksandr K. Voigt, warszawski przemysłowiec, wiceprezes konsorcjum Epsteinów Antoni Laski (1823–1891) oraz Jan Alfons Surzycki (1850–1915). Ten ostatni był absolwentem studiów prawniczych w Szkole Głównej Warszawskiej oraz ekonomii i handlu w Antwerpii i Wiedniu, w 1878 r. został zięciem znanego działacza społecznego i politycznego oraz filantropa doktora Tytusa Chałubińskiego (1820–1889). Surzycki pełnił wcześniej obowiązki dyrektora zarządzającego Warszawskiej Fabryki Stali Tyglowej i Wyrobów Stalowych, a w latach 1890–1894 zarządzał sosnowieckimi kopalniami i zakładami hutniczymi.

W 1884 r. posadę dyrektora zarządzającego  ZP objął reprezentujący grupę briańską inż. technolog Ignacy Andrzej Jasiukowicz (1847–1914), który od roku 1888 zarządzał zakładami w Kamienskoje. Na początku XX w. cieszył się on statusem „niekoronowanego króla” rosyjskiego przemysłu hutniczego, będąc jednym z założycieli i prezesem syndykatu „Prodamet” (Towarzystwa Sprzedaży Wyrobów Rosyjskich Hut Metali) oraz członkiem Petersburskiego Związku Fabrykantów i Przemysłowców, jak również działaczem Rady Zjazdów Przedstawicieli Przemysłu i Handlu. To za jego dyrekcji wydział marynarki ZP uzyskał w 1885 r. nowy pływający dok, w którym reperowano i budowano okręty dla floty we Władywostoku, wydział wojskowy zaś wykonywał szyny i mocowania dla budującej się Zakaspijskiej kolei żelaznej. Wobec upadku warszawskiej stalowni (1888) na mocy postanowień regulujących relacje niewypłacalnego przedsiębiorstwa z wierzycielami Przemysłowe Towarzystwo Akcyjne Lilpop, Rau i Loewenstein po negocjacjach z prezesem Ancyferowem przekazało mu w ramach gwarancji bankowych w 1889 r. swoje udziały w TZP. W latach 80. i 90. XIX w. konstruktorem, a następnie członkiem Zarządu TZP był pochodzący z gub. wołyńskiej absolwent Wydz. Mechanicznego Politechniki Ryskiej (1886) Lucjan Bischlager (Biszlager) (ur. 1863), w 1917 r. powołany w skład narady ekonomicznej przy Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego. Z kolei w roku 1899 jako naczelnik wydziału mechanicznego, a następnie wicedyrektor zakładów notowany jest inż. technolog (1876) Stanisław Stawnicki (1853–1912).

Po Jasiukowiczu dyrektorem zarządzającym ZP został odznaczający się „sprawiedliwością i brakiem uprzedzeń” („Kraj” 1898, nr 47) inż. technolog i przedsiębiorca Nikołaj I. Danilewskij (1849–1929), który zajmował to stanowisko od roku 1891 do 1898 r., a w latach 1910–1913 był prezesem zarządu TZP. Za jego rządów ZP podjęły, uzyskując latem 1891 r. pierwsze zamówienie za 1 mln rub., produkcję szyn dla powstającej do roku 1916 Kolei Transsyberyjskiej. W 1905 r. anonimowy tokarz z ZP w rozmowie z dziennikarzem „Kraju” twierdził, że za dyrekcji Danilewskiego „prawie wszystkie oddziały fabryki – a jest ich 65 – miały za naczelników Polaków. Działo się to na mocy tradycji, ugruntowanej na Putiłówce przez poprzedniego jej kierownika, inż. Jasiukowicza. Z chwilą objęcia dyrekcji przez inż. [Siergieja I.] Smirnowa [zm. 1917] liczba Polaków inżynierów zaczęła się na Putiłówce szybko zmniejszać i dziś mamy zaledwie dwóch naczelników oddziałów Polaków”. Po Danilewskim posadę dyrektora zarządzającego przejął na krótko prezes zarządu MBK gen. major (1894) Tytus Stomma (1822–1902). Wkrótce zastąpić go miał zięć płk Witold Mokrzycki, specjalista od wyrobu amunicji. W 1906 r. wysłano go do Belgii w celu podjęcia współpracy w tamtejszej Fabrique National Herstal z amerykańskim konstruktorem broni Johnem M. Browningiem (1855–1926). Uczestniczył tam w pracach nad półautomatycznym pistoletem, który Browning opatentował w 1909 r. Aresztowany w 1917 r., Mokrzycki osiadł po 1918 r. na Litwie, gdzie był dyrektorem polskiego gimnazjum w Wiłkomierzu (obecnie lit. Ukmergė, w okręgu wileńskim).