Pietraszewski (nazwisko rodowe Pietruszyński) Ignacy / Петрашевский Игнатий Балтазарович (1796–1869), orientalista, dyplomata, numizmatyk, wykładowca Uniwersytetów Petersburskiego i Berlińskiego.

Urodził się 31 grudnia 1796 r. (podawane są też daty 1 stycznia 1797 lub 1799 r.) w Biskupicach (Bischofsburg) na Warmii (pow. olsztyński) w zaborze pruskim. Był synem Baltazara Pietruszyńskiego (1755–1802) i Barbary z Ciecierskich (ur. 1758). Po śmierci ojca matka powtórnie wyszła za mąż (1805) i razem z ojczymem Pietraszewskiego Mateuszem Knoblowskim wychowywała czwórkę dzieci, z których on sam był najmłodszy. W wieku 10 lat wysłany został przez matkę do Grodna. Przebywał tam w klasztorze dominikanów pod opieką wujów Faustusa i Feliksa (imiona zakonne) Ciecierskich, pobierając w latach 1807–1813 naukę w konwikcie. Dominikanami byli już wtedy jego dwaj starsi bracia, którzy pod naciskiem wujów zmienili nazwisko na Pietraszewscy i do podobnej zmiany skłonili Ignacego. Ten jednak po ukończeniu konwiktu odmówił złożenia ślubów zakonnych, skutkiem czego nie mógł liczyć na dalsze wsparcie rodziny.

Nie posiadając dostatecznych środków, by podjąć studia, Pietraszewski rozpoczął pracę jako guwerner. Dopiero w 1822 r. wyjechał do Wilna i wstąpił na Wydział Literacki tamtejszego uniwersytetu, gdzie do 1826 r. studiował pod kierunkiem profesora literatury starożytnej Wilhelma Georga Münnicha (1788–1867), który nauczył go m.in. podstaw jęz. arabskiego i perskiego. Zainteresował się wtedy także jęz. tureckim i rozpoczął jego naukę. W Wilnie zapoznał się z pracami wybitnego petersburskiego orientalisty Józefa Sękowskiego (1800–1858), w tym z jego głośną wówczas pracą Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historii polskiej służących z dodatkiem objaśnień potrzebnych i krytycznych uwag (Warszawa 1824–1825, t. 1–2). Dołączając do grona krytyków tej pracy, zarzucał mu potem błędny przekład tekstów tureckich.

W 1826 r. Pietraszewski udał się przez Rygę do Petersburga w celu zgłębiania języków wschodnich. Według niektórych świadectw, z uwagi na złą sytuację finansową, chcąc dostać się do Instytutu Wschodniego (IW) przy Departamencie Azjatyckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ), w którym kształcono przyszłych dyplomatów, skierować miał prośbę o umożliwienie mu nauki do samego cara Mikołaja I (1796–1855). Faktycznie dzięki protekcji wileńskich dominikanów od 1830 r. otrzymywał stypendium, jednocześnie pracując na skromnej posadzie w MSZ. W IW uczęszczał na wykłady związanych z Uniwersytetem Petersburskim (UP) J. Sękowskiego i tłumacza sonetu Adama Mickiewicza (1798–1855) Widok gór ze stepów Kozłowana na perski Mirzy Dżafara Topczy-Baszego [azerb. Mirzə Cəfər Topçubaşov] (1790–1869). W IW poznał przyszłych wybitnych orientalistów Aleksandra Chodźkę (1804–1891) i Antoniego Muchlińskiego (1808–1877), a jego kolegami ze studiów byli Aleksander Szemiot, Edward Gutt i Aleksander Spitznagel. Po gruntownym opanowaniu jęz. tureckiego, perskiego i arabskiego podszedł do egzaminów końcowych, które zdał z wyróżnieniem wiosną 1831 r. W tym samym roku otrzymał nominację i rozpoczął pracę w dyplomacji carskiej. Rok później wysłano go do Konstantynopola w celu doskonalenia znajomości jęz. tureckiego, gdzie przy tamtejszym rosyjskim poselstwie pełnił funkcję dragomana (tłumacza i przewodnika). Wówczas też zrodziło się jego zamiłowanie do kolekcjonowania wschodnich monet. Kolejne 10 lat spędził poza Petersburgiem, podróżując po krajach islamu. Przebywał kolejno w Jaffie (1836) jako dragoman, Salonikach jako sekretarz konsulatu, Aleksandrii (1837), znów jako dragoman, oraz ponownie w Jaffie (1838–1840) – już jako konsul.

W 1840 r. Pietraszewski został odwołany z Palestyny, gdzie miał występować w obronie wyzyskiwanych rosyjskich pielgrzymów przeciwko tamtejszemu duchowieństwu prawosławnemu. Powrócił do Petersburga i objął posadę w MSZ. Spotkał się wówczas z przyjacielem z czasów studiów A. Muchlińskim, który wykładał już na UP. Po dwóch latach starań i dzięki pomocy Muchlińskiego w 1842 r. powierzono mu wykłady jęz. tureckiego i arabskiego w katedrze jęz. tureckiego na Wydziale Języków Wschodnich UP. W 1844 r. z uwagi na nabytą na Wschodzie infekcję skórną (forma trądu), za radą lekarzy opuścił niesprzyjającą klimatyczne jej leczeniu stolicę Rosji i wyjechał do Niemiec. Powodem wyjazdu miała też być odmowa sprzedaży zbiorów numizmatycznych Ermitażowi. Osiadł na stałe w Berlinie i w tym samym roku został mianowany doktorem filozofii na Uniwersytecie Berlińskim (UB). Podjął tam pracę jako lektor języków wschodnich, a po habilitacji ok. 1845 r. objął katedrę orientalistyki.

W trakcie pobytu na Bliskim Wschodzie zebrał unikalną kolekcję wschodnich numizmatów (2683 złotych i srebrnych monet i medali związanych z ok. 40 tamtejszymi dynastiami). Z wielkim uznaniem wypowiadali się o tym zbiorze znawcy przedmiotu, np. Leopold Leon Sawaszkiewicz (1806–1870), który poświęcił mu wydane w 1846 r. w Brukseli studium. W 1844 r. zaprezentował swoją kolekcję na Międzynarodowym Kongresie Filologów w Dreźnie. Rok później postanowił ją spieniężyć. Poszukując odpowiedniego nabywcy, wyjechał do Anglii, zwlekał jednak z decyzją sprzedaży, więc złożył swą kolekcję w depozyt w Muzeum Londyńskim. Ostatecznie nie będąc w stanie spłacić zaciągniętych pod jej zastaw długów, zmuszony został w 1853 r. do wystawienia kolekcji na licytację. Zbiór zakupiło wówczas za bezcen British Museum. Jako znawca wschodnich numizmatów Pietraszewski przyjęty został w poczet członków Towarzystwa Numizmatycznego w Londynie oraz objął funkcję dyrektora berlińskiego Królewskiego Gabinetu Numizmatycznego.

Do Niemiec powrócił w 1847 r. i na UB objął posadę wykładowcy języków wschodnich (głównie tureckiego). Z tego okresu berlińskiego pochodzi kilka rozpraw, w tym m.in. opublikowane tamże w 1846 r.: Nowy przekład dziejopisów tureckich dotyczących się historii polskiej a szczególniej Tarychy Wasyf Efendiego oraz Nowy przekład dziejów tureckich, dotyczących historii polskiej, będący jego polemiką ze wspomnianym wyżej dziełem J. Sękowskiego. Opracował też wówczas rozpoczętą jeszcze nad Newą, poświęconą numizmatyce islamskiej pracę Nummi Mohammedani (Berlin 1843; pisana w Petersburgu przedmowa nosiła datę 1 października 1842 r.), która de facto stanowiła katalog części jego własnych zbiorów i była podstawą do nadania mu tytułu doktora filozofii uniwersytetu w Halle.

Najgłośniejszą jednak publikacją Pietraszewskiego była wydana w 1857 r. w Berlinie książka Miano słowiańskie w ręku jednej familii od trzech tysięcy lat zostające, czyli nie Zendawesta a Zędaszta, to jest: życiedawcza książeczka Zoroastra [Das slavische Eigentum seit dreitausend Jahren, oder nicht Zendavesta, aber Zendaschta, das heisst das lebenbringende Buch des Zoroaster]. Stanowiła ona pionierski przekład najstarszego zabytku irańskiego piśmiennictwa – świętej księgi zaratusztrianizmu Awesty, będąc zarazem próbą udowodnienia jej słowiańskiego charakteru. Ów karkołomny zamysł wciągnięcia kluczowego zabytku irańskiego piśmiennictwa w słowiański krąg kulturowy przyczynił się do miażdżącej krytyki jego autora nie tylko w niemieckim środowisku naukowym. W efekcie rok później Pietraszewski został pozbawiony katedry orientalistyki na UB i uznany za „politowania godnego bajarza, dziwaka i fantastę” (I. Pietraszewski, Uroki Orientu. Wspomnienia z wojaży (1832–1840 – 1860–1862), Olsztyn 1989). Niezależnie od wszelkiej krytyki tłumaczenie to pozostaje nadal jedynym przekładem Awesty na jęz. polski (najnowsze wyd. Sandomierz 2011, ze wstępem J. E. Kassnera i A. Sarwy). Współczesny badacz W. Ogrodziński ma jednak rację, twierdząc, że „dotychczasowe prace o Pietraszewskim skupiły się przede wszystkim na biografii człowieka, nie zaś na analizie dorobku naukowego i publicystycznego”, jego ocena pozostaje więc nadal kwestią otwartą.

Negatywne doświadczenia wpłynęły na decyzję Pietraszewskiego o powrocie do Petersburga, jednak ze względu na brak środków zaniechał wyjazdu i zdecydował się na przejście do pracy w służbie dyplomatycznej Prus. W latach 1860–1864 przebywał w Teheranie, gdzie aż do swojej śmierci pracował jako tłumacz w poselstwie. Szach perski Naser ad-Din (1848–1896) oferował mu posadę na swoim dworze, jednakże odmówił. W tym okresie wydał jeszcze w Berlinie kilka pism dotyczących Awesty: Abrégé de la grammaire Zend (1861) oraz poprawione niemieckie tłumaczenie ksiąg Zaratusztry Deutsche verbesserte Übersetzung der Bücher des Zoroaster (1864). „Dziś jeszcze pochylony starością – pisał Seweryn Robiński – złamany chorobą, częstokroć bez środków do życia, pracować pragnie i mozolnie nieraz do stoliczka się przysiędzie, spisując uczone swe badania, które zapewne kiedyś dopiero, po jego śmierci, cudza uporządkuje ręka” („Tygodnik Ilustrowany” 1869, nr 99).

Był żonaty, miał córkę Kazimierę, zamężną Mosch, współtwórczynię warszawskiego tygodnika ilustrowanego „Opiekun Domowy” (1865–1872). Po śmierci ojca przygotowała ona wybór z pozostawionego w rękopisie opisu podróży po Wschodzie, który ukazał się w 1872 r. w Warszawie pt. Dziesięcioletnia podróż po Wschodzie (wznowiona w zbiorze: Ignacy Pietraszewski: Uroki Orientu, Olsztyn 1989).

Zmarł 16 listopada 1769 r. w Berlinie. Pochowany został 20 listopada na tamtejszym cmentarzu św. Jadwigi.


Bibliografia:
Pietraszewski Ignacy, w: Encyklopedja Powszechna Orgelbranda, Warszawa 1869, t. 20/28, s. 685–686, Warszawa 1901, t. 11/18, s. 463–464; Петрашевский Игнатий, w: Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона, Санкт-Петербург 1898, t. 23, s. 450; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 267–268 (bibliografia); Z. Wierzbicki, Pietraszewski Ignacy, w: Polski słownik biograficzny, 1981, t. 26, s. 167–169 (bibliografia); Z. Abrahamowicz, Warmijczyk Ignacy Pietraszewski – orientalista i podróżnik po wschodzie, w: I. Pietraszewski, Uroki Orientu. Wspomnienia z wojaży (1832–1840 – 1860–1862), Olsztyn 1989, s. XXXVI–LIX; J. Bieliński, Uniwersytet Wileński (1579–1831), Kraków 1899–1900, t. 3; W. Kotowicz, O rękopiśmiennych pracach historycznych I. Pietraszewskiego, w: Zjazdy Orjentalistów Polskich III – Kraków – 1933 IV – Lwów – 1934, „Collectanea Orientalia” 1934, nr 6, s. 53–54; W. Ogrodziński, Ignacy Pietraszewski (1796–1869). Życie i dzieło, w: I. Pietraszewski, Uroki Orientu. Wspomnienia z wojaży (1832–1840 – 1860–1862), Olsztyn 1989, s. V–XXV; J. Reychman, Podróżnicy Polscy na bliskim Wschodzie w XIX w., Warszawa 1972, s. 23–27, 267–269, 298, 305, 312; tenże, Próby organizacji orientalistyki polskiej w dobie mickiewiczowskiej, „Przegląd Orientalistyczny” 1954, nr 3, s. 247–266; tenże, Zainteresowania orientalistyczne w środowisku mickiewiczowskim w Wilnie i Petersburgu (na prawach rękopisu). Materiały dyskusyjne Komisji Naukowej Obchodu Roku Mickiewicza PAN. Sekcja Historii Literatury i Języka, Warszawa 1955 (broszura, maszynopis); Biblioteka Warszawska, 1857, t. 2, s. 255–265 (J. Papłoński [rec.], Miano słowiańskie w ręku jednej familii od trzech tysięcy lat zostające…); 1861, t. 1, s. 450–452 (przedruk życiorysu Pietraszewskiego z „Kuriera Wileńskiego”); I. Pietraszewski, Wyjątki z podróży ośmioletniej po wschodzie, „Przyjaciel Ludu” 1846, nr 39, 41; S. Robiński, Ignacy Pietraszewski, „Tygodnik Ilustrowany” 1869, nr 99, t. 4, 20 listopada, s. 245–246; L. L. Sawaszkiewicz, Le génie de l’Orient, commenté par ses monuments monétaires. Études historiques, numismatiques, politiques et critiques, sur le cabinet musulman de M. Ignace Pietraszewski (contenant 2683 médailles), accompagnées de plusieurs planches, Bruxelles 1846, reprint Kessinger Publishing 2010.