Orłowski Aleksander / Орловский Александр Осипович (1777–1832), h. Orla, malarz, rysownik i grafik.

Urodził się 9 marca 1777 r. w Warszawie. Był synem Józefa lub Jana, zdeklasowanego szlachcica – karczmarza. Nie odbył systematycznych studiów artystycznych; do 1802 r. uczył się z przerwami w pracowni Jana Piotra Norblina (1745–1830) w Warszawie. W czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794) podpisał Akces do powstania narodowego; brał udział w walkach powstańczych, podobno był ranny pod Zegrzem (18 sierpnia). W tym czasie wykonywał liczne rysunki (część z nich zapewne z natury). Wzorując się na pracach Norblina, utrwalał sceny potyczek, przemarsze, obozy i biwaki, a także wygląd insurgentów, w tym naczelnika Tadeusza Kościuszki (1746–1817), i żołnierzy rosyjskich. W 1799 r. pracował dla ks. Heleny Radziwiłłowej (1753–1821) w Nieborowie, a także w tym samym czasie dla ks. Józefa Poniatowskiego (1763–1813); prawdopodobnie dla niego powstały m.in. akwarele Paweł I odwiedza Kościuszkę w więzieniu i Paweł I uwalnia Kościuszkę (1797, Państwowe Muzeum Historyczne [Государственный исторический музей], Moskwa).

Plany przeniesienia się do Petersburga Orłowski miał już w roku 1797; 1 sierpnia w Wilnie otrzymał, wraz z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim (1770–1861), list podróżny uprawniający do wyjazdu, jednak z niego nie skorzystał i powrócił do Warszawy. W Petersburgu znalazł się dopiero w 1802 r., przybywając tam jako poddany pruski. Przed petersburską publicznością zadebiutował w roku 1807. W 1809 r. za obraz Odpoczynek kozaków uralskich (Państwowe Muzeum Rosyjskie, [Государственный Русский музей] Petersburg) otrzymał tytuł akademika. Prawdopodobnie za sprawą wstawiennictwa ks. Heleny Radziwiłłowej i być może także ks. Marii z Czetwertyńskich Naryszkinej (1779–1854), żony ks. Dymitra (1764–1838), wielkiego łowczego dworu, której miniaturowy portret wykonał w 1803 r., został nadwornym malarzem wielkiego ks. Konstantego Pawłowicza (1779–1830). Otrzymał roczną pensję w wysokości 4 tys. rubli oraz mieszkanie w pałacu Marmurowym. W 1819 r. dostał pensję stałego współpracownika utworzonego w roku 1812 Wydziału Wojenno-Topograficznego Sztabu Głównego [Военно-топографическое депо Главного Штаба], nadzorując pracę słuchaczy petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP), polegającą na projektowaniu mundurów armii carskiej. Wcześniej (1815) na zlecenie wielkiego ks. Konstantego sam zaprojektował mundury dla wojska Królestwa Polskiego (album 139 akwarel w Ermitażu).

Bardzo dobra sytuacja materialna pozwoliła Orłowskiemu na zgromadzenie pokaźnej kolekcji dzieł sztuki (m.in. z galerii króla Stanisława Augusta) i starożytności oraz zabytkowej broni – ta ostatnia została zakupiona do zbiorów Ermitażu. W 1831 r. założona i wydawana przez Tadeusza Bułharyna (1789–1859) „Siewiernaja Pczeła” [Северная пчела, Pszczoła Północy] w trzech numerach (7–9) opisywała zbiory Orłowskiego, liczące ok. 300 różnych przedmiotów o znacznej wartości historycznej i artystycznej. Zbiór broni został nabyty przez cara Mikołaja I (1796–1855) (obecnie w Państwowym Muzeum Ermitażu [Государственный Эрмитаж]), a kolekcja malarstwa (wyceniona na 40 tys. rubli), której zakup bezskutecznie proponował ASP, została wyprzedana po śmierci artysty przez jego żonę. Po śmierci wielkiego ks. Konstantego Pawłowicza w roku 1831, w atmosferze nasilającej się po powstaniu listopadowym antypolskiej polityki, sytuacja Orłowskiego uległa znacznemu pogorszeniu. Prosił Mikołaja I o pozwolenie na dalszą pracę w Wydziale Wojenno-Topograficznym oraz wyznaczenie stałej emerytury; ostatecznie zrezygnował ze służby i w konsekwencji utracił mieszkanie w pałacu Marmurowym, przeniósł się wtedy na przedmieście Piaski. Pod koniec życia bezskutecznie starał się o pozwolenie na wyjazd za granicę dla poratowania zdrowia.

Orłowski utrzymywał w Petersburgu szerokie kontakty towarzyskie, a jego mieszkanie było miejscem środowych i sobotnich spotkań, kiedy na obiadach zjawiało się nawet 30 osób. Po 1810 r. zawarł liczne znajomości z rosyjskimi arystokratami, m.in. ze znanym mecenasem artystów Aleksiejem R. Tomiłowem (1779–1848), który w swej kolekcji miał posiadać ponad 400 rysunków Orłowskiego. Jego popularność w petersburskim środowisku potwierdza twórczość Aleksandra S. Puszkina (1799–1837), który wspomina go w poemacie Rusłan i Ludmiła [Руслан и Людмила, 1817–1820] oraz w Podróży do Erzurum [Путешествие в Арзрум, 1835], i ks. Piotra A. Wiaziemskiego (1792–1878), który z kolei poświęcił mu wiersz Pamjati żiwopis’ca Orlowskogo [Памяти живописца Орловского, Pamięci malarza Orłowskiego] („Almanach na 1838 god” [Альманах на 1838 год]).

Orłowski utrzymywał także kontakty z wieloma petersburskimi Polakami, m.in. z Józefem Oleszkiewiczem (1777–1830), Karolem Reichlem, Walentym Wańkowiczem (1799–1842), Franciszkiem Malewskim (1800–1870) oraz Stanisławem Morawskim (1802–1853) i Józefem Przecławskim (1799–1879), którzy scharakteryzowali malarza z rodziną w swoich wspomnieniach. Parokrotnie spotykał się z Adamem Mickiewiczem (namalował jego portret z lirą, między 1821 a 1832 r., Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg), który uwiecznił Orłowskiego w III księdze poematu Pan Tadeusz (1834):

„Orłowski, który życie strawił w Peterburku,
Sławny malarz (mam kilka jego szkiców w biurku),
Mieszkał tuż przy Cesarzu, na dworze, jak w raju:
A nie uwierzy Hrabia, jak tęsknił po Kraju!
Lubił ciągle wspominać swej młodości czasy,
Wysławiał wszystko w Polsce: ziemię, niebo, lasy”.

Wstąpił do masonerii, a jej egalitarystyczne idee (wedle Inessy Swiridy) nie pozostały bez znaczenia dla kształtowania się światopoglądu malarza. Należał do założonej w roku 1802 loży Bracia Zjednoczeni, a także loży Palestyna, skupiającej artystów różnych specjalności, na której czele stał muzyk Maciej Wielhorski (1794–1866).

W Petersburgu, dokąd przyjechał jako ukształtowany artysta, jego sztuka osiągnęła pełnię swego rozwoju. Od przyjazdu do Rosji, opierając się na realistycznej obserwacji, fascynował się architekturą, egzotycznymi strojami i obyczajami ludów zamieszkujących imperium. Przedstawiał Czerkiesów, Baszkirów, Mongołów, Turkmenów i Kirgizów, odtwarzał widoki rosyjskiej prowincji z jej charakterystycznymi elementami (Krajobraz wiejski z trojką, 1815, Państwowe Muzeum Ermitażu) oraz petersburskich przedmieść. Klasycystyczny Petersburg w dziełach Orłowskiego prawie się nie pojawia lub występuje jedynie incydentalnie, np. widok gmachu teatru opatrzony komentarzem: „widok petersburskiego teatru, rysowany z mieszkania Kaspara Żelwietra (ok. 1780–ok. 1855) o szóstej po południu przez Aleksandra Orłowskiego, malarza-Polaka” (1820, zaginiony). Tworzył też krajobrazy morskie, sytuujące go w gronie pionierów rosyjskiej marynistyki (Krajobraz morski z okrętami, Muzeum Sztuk Pięknych im. A. S. Puszkina [Государственный музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина], Moskwa).

Ważnym elementem twórczości Orłowskiego w Rosji był portret; jednym z pierwszych dzieł tego gatunku jest akwarelowy portret wielkiego ks. Konstantego (1802, Galeria Trietiakowska [Государственная Третьяковская галерея], Moskwa). Około 1812 r. namalował kilka heroizowanych portretów konnych bohaterów wojny z Napoleonem, m.in. Michaiła I. Goleniszczewa-Kutuzowa (1745–1813), Piotra Ch. Wittgensteina (1769–1843), Matwieja I. Płatowa (1751–1818), atamana Wojska Dońskiego, oraz Denisa W. Dawydowa (1784–1839) – poza portretem Płatowa wszystkie znane tylko z grafik. Znanych jest wiele wizerunków rosyjskiej, a zwłaszcza petersburskiej elity intelektualnej i artystycznej, mających najczęściej charakter spontanicznych, szybkich szkiców ołówkiem, sangwiną lub czarną kredką, trafnie chwytających fizjonomię i osobowość modeli, którymi byli m.in. czołowi architekci petersburskiego klasycyzmu Włoch Giacomo Quarenghi (1744–1817), Francuz Thomas de Thomon (1754–1813) i Szkot Charles Cameron (1746–1812), nadworny grawer Ignaz S. Klauber (1753–1817), choreograf i tancerz Charles Louis Didelot [K. L. Didlo] (1767–1837), kompozytor i pianista Muzio Clementi (1752–1832), bajkopisarz Iwan A. Kryłow (1769–1844), pisarz i historyk Nikołaj M. Karamzin (1776–1826), malarz i grafik Oriest A. Kiprienski (1782–1836), dyrektor Cesarskiej Biblioteki Publicznej, archeolog Aleksiej N. Olenin (1763–1843), A. S. Puszkin oraz kompozytor Michaił I. Glinka (1804–1857).

Wymownym świadectwem nietuzinkowej osobowości artysty są jego autoportrety zwracające uwagę swobodną i dynamiczną pozą, wyrazistą ekspresją twarzy oraz niezwykłością czy nonszalancją stroju (Autoportret w stroju wschodnim, ok. 1810, Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg; Autoportret w kapeluszu, ok. 1820, Muzeum Narodowe, Poznań). Po roku 1816 Orłowski zajmował się także grafiką, wiele prac powielał w autorskich litografiach, dla których w 1827 r. uzyskał obronę praw autorskich. Ryciny wydawał w postaci pojedynczych kart lub albumów, m.in. Collection de Dessins Lithographiés par Alexandre Orlowskj (1819, Petersburg), Collection des Costumes Persans civils et militaires, dessinés d’après nature par Alexandre Orlowski (1822, tamże), Album Russe ou Fantaisies dessinées Lithographiquement Par Alexandre Orlowski (1826, tamże). Zajmował się również ilustracją, m.in. do dzieła Gasparda Drouville’a (1783–1856) Voyage en Perse pendant les années 1812 et 1813 (1819, Petersburg), które okazało się jedyną publikacją ilustracji Orłowskiego za jego życia. Inne prace ilustracyjne pozostały niewydane lub rytowane według jego rysunków przez innych artystów, np. ilustracje do Bajek I. Kryłowa wykonane ok. 1825 r. ukazały się w druku dopiero w roku 1907 (sześć z siedmiu ilustracji rysowanych tuszem zachowało się w zbiorach Państwowego Muzeum Rosyjskiego w Petersburgu). W historii rosyjskiego romantyzmu Orłowski jest postacią wybitną zarówno jako twórca, jak i osobowość – pierwszy w Rosji prawdziwie „romantyczny” artysta.

Był prawdopodobnie dwukrotnie żonaty, najpierw bezpotomnie z nieznaną z imienia Francuzką (lub Angielką), z którą miał wziąć rozwód (zarówno ślub, jak i rozwód nie zostały potwierdzone w dokumentach), następnie od roku 1831 z Elżbietą 1. v. Denebeck (Donebeck?) z domu Bülow [Бюлов] (1791–1838), owdowiałą właścicielką obwoźnego ogrodu zoologicznego w Petersburgu, katoliczką, z którą przed ślubem miał już dwoje dzieci – syna Józefa, wojskowego w armii austriackiej, i córkę Paulinę (zm. 1892), zamężną z Edwardem Boguszewskim, sędzią w Carskim Siole.

Zmarł 1/13 marca 1832 r. w Petersburgu. Został pochowany na tzw. katolickiej drużce w luterańskiej części cmentarza Wołkowskiego dla innowierców, choć wedle S. Morawskiego był niewierzący.

Schorowana wdowa z dziećmi zamieszkała na czwartym piętrze w domu Żerbina [Дом Жербина] na pl. Michajłowskim (obecnie pl. Iskusstw [пл. Искусств]) 2 obok mieszkań Przecławskiego i Żelwietra, którego Orłowski wyznaczył opiekunem potomstwa i który zajął się sprzedażą pozostałych po nim zbiorów.



Bibliografia:
A. Bernatowicz, Orłowski Aleksander, w: Słownik artystów polskich i w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 6, red. K. Mikocka-Rachubowa, M. Biernacka, Warszawa 1998, s. 300–312 (bibliografia); J. S. Michalski, Orłowski Aleksander, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków, t. 24, s. 214–219 (bibliografia); Э. Ацаркина, Александр Осипович Орловский, Москва 1971; И. И. Свирида, Между Петербургом, Варшавой и Вильно: художник в культурном пространстве, XVIII – середина XIX в. Очерки, Москва 1999, s. 150–170; S. Morawski, W Peterburku. 1827–1838. Wspomnienia pustelnika i koszałki kobiałki z 18 miedziodrukami, wyd. A. Czartkowski, H. Mościcki, Poznań 1927, s. 47–74, 327–328; toż po rosyjsku: С. Моравский, В Петербурге 1827–1838, w: Поляки в Петербурге в первой половине XIX века, ред. А. И. Федута, Москва 2010, s. 500–515, 807-808 („Александр Орловский”); О. А. Пржецлваский, Воспоминания, w: tamże, s. 298–304 („Живописец Орловский”).