„Operacja Polska” Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD) / «Польская Операция» Народнoгo комиссариатa внутренних дел СССР (НКВД). Jedna z masowych kampanii represyjnych wielkiego terroru przeprowadzona w latach 1937–1938, a wymierzona przeciwko zamieszkującym obszar Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) mniejszościom narodowym...

Jedna z masowych kampanii represyjnych wielkiego terroru przeprowadzona w latach 1937–1938, a wymierzona przeciwko zamieszkującym obszar Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) mniejszościom narodowym. W tzw. operacjach narodowościowych nie stosowano kryterium klasowego, a wyłącznie narodowościowe. „Operacja Polska” (OP) była szeroko zakrojoną „czystką” etnicznych Polaków – obywateli ZSRR oraz osób w jakikolwiek sposób związanych z Polską, bez względu na ich pochodzenie etniczne. Spośród innych „operacji narodowych” NKWD tego okresu polska była największa. Od sierpnia 1937 r. do listopada 1938 r. aresztowano 143 850 osób, z czego 111 071 rozstrzelano, ponadto wysłano do łagrów ponad 28 tys. ludzi. OP została uruchomiona rozkazem nr 00485 z 11 sierpnia 1937 r., wydanym przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Nikołaja I. Jeżowa (1895–1940), który wcześniej zatwierdziło Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (KC WKP(b)). Wspomniany rozkaz stał się wzorcem, na którego podstawie realizowano masowe operacje represyjne wobec innych narodowości, tj. niemieckiej, rumuńskiej, łotewskiej, fińskiej, greckiej. OP NKWD rozpoczęła się 20 sierpnia 1937 r. i trwała 15 miesięcy, do 17 listopada 1938 r.

W tajnych dokumentach regulujących przeprowadzenie OP jako przyczynę jej wszczęcia podaje się konieczność stłumienia aktywności polskiego wywiadu na terytorium ZSRR. W szczególności chodziło o eliminację polskich elit pod zarzutem przynależności do fikcyjnej sieci „dywersyjno-powstańczych jednostek” tzw. Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), podczas gdy prawdziwa POW została rozwiązana już 11 listopada 1918 r. Określono docelową grupę ludzi, którą należało poddać „czystce”. W pierwszej kolejności byli to polityczni emigranci i uciekinierzy z Polski, etniczni Polacy – obywatele ZSRR, pracujący w przemyśle obronnym i komunikacji, wojskowi, pracownicy samego NKWD, uchodźcy z czasów I wojny światowej i byli żołnierze Wojska Polskiego, którzy trafili do niewoli po wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1921, a nie wrócili do Polski na początku lat 20. XX w., wreszcie tzw. nacjonalistyczne elementy w miejscach gęsto zaludnionych przez Polaków. W rzeczywistości operacja sprowadziła się do masowych aresztów wśród całej polskiej ludności ZSRR, w niewielkim stopniu pozostających w związku z biografią lub działalnością aresztowanych. Ponadto czystce poddawana była ludność urodzona w Królestwie Polskim lub na ziemiach przyłączonych do Polski na mocy traktatu ryskiego z 1921 r. oraz osoby mające tam krewnych i znajomych, bez względu na ich pochodzenie etniczne, byli żołnierze Armii Czerwonej, którzy trafili do polskiej niewoli w latach 1920–1921, katolickie duchowieństwo i parafianie. W ciągu 40 dni – od 2 października do 22 listopada 1937 r. – na rozkaz Jeżowa aresztowano również żony „polskich więźniów”; z biegiem czasu zaprzestano tej praktyki.

OP, podobnie jak i inne „operacje narodowe” w latach 1937–1938 miała specjalny porządek rozpatrywania spraw aresztantów i wydawania wyroków. Do 1 sierpnia 1938 r. był to tzw. porządek albumowy: sprawy były zaocznie rozpatrywane przez „dwójki” w składzie szef obwodowego Zarządu NKWD oraz prokurator danego obwodu (w praktyce „dwójka” najczęściej przeglądała tylko krótki opis sprawy opracowany przez śledczego), a następnie dzielono na dwie kategorie: I – rozstrzelanie, II – od 5 do 10 lat więzienia lub łagru. Później posegregowane opisy spraw zszywano według kategorii w tzw. albumy. Raz na 10 dni wysyłano je do Moskwy, gdzie zatwierdzane były przez Komisję Specjalną, w której skład wchodzili ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR (8 grudnia 1938 r. na stanowisku szefa NKWD N. I. Jeżowa zastąpił Ławrientij P. Beria [1899–1953]) i prokurator generalny ZSRR Andriej J. Wyszynski (1883–1954) – tzw. centralna dwójka. O zatwierdzeniu kolejnego albumu informowano obwodową dwójkę telegrafem lub pocztą. Po otrzymaniu tej decyzji wyroki były natychmiast wykonywane.

W Leningradzie „dwójka”, reprezentowana przez Leonida M. Zakowskiego (1894–1938), szefa Zarządu NKWD obwodu leningradzkiego – w styczniu 1938 r. zastąpił go Michaił J. Litwin (1892–1938) oraz Borisa P. Pozerna (1882–1939), prokuratora tegoż obwodu – w ciągu niecałych 12 miesięcy swojego funkcjonowania wysłała do Moskwy 82 „polskie” albumy. W każdym z nich było powyżej 5 tys. spraw skazanych (z czego ok. 4,5 tys. na rozstrzelanie). W środowisku naukowym nie ma zgodności co do głównego miejsca kaźni Polaków z Leningradu i obwodu leningradzkiego. W powszechnej świadomości było nim Lewaszowo [Левашово] w dzielnicy Wyborskiej.

W ostatnim etapie operacji, od 17 września do 17 listopada 1938 r., decyzją Biura Politycznego „dwójki” zastąpiono „specjalnymi trójkami”, w których skład poza szefem Zarządu NKWD i prokuratorem danego obwodu wchodził jeszcze sekretarz obwodowego komitetu WKP(b). Wyroki „specjalnych trójek” nie musiały być zatwierdzane w Moskwie i były wykonywane natychmiast po wydaniu. W skład leningradzkiej „specjalnej trójki” wchodzili M. I. Litwin, prokurator M. D. Baliasnikow, który zastąpił Pozerna, aresztowanego w lipcu 1938 r., oraz drugi sekretarz Leningradzkiego Komitetu Obwodowego Tierientij F. Sztykow (1907–1964), reprezentujący w „trójce” pierwszego sekretarza Andrieja A. Żdanowa (1896–1948), członka Biura Politycznego. W ramach OP „trójka” ta w ciągu dwóch miesięcy skazała co najmniej kolejne 2,5 tys. osób.

Masowe areszty i wyroki na Polakach skończyły się 17 listopada 1938 r., gdy Rada Komisarzy Ludowych ZSRR i Centralny Komitet WKP(b) wydały wspólnie postanowienie „O aresztach, nadzorze prokuratury i prowadzeniu śledztw” [Об арестах, прокурорском надзоре и ведении следствия], w którym deklarowano zakończenie wszystkich masowych operacji NKWD, likwidację pozasądowych organów oraz powrót do regularnych procedur postępowania sądowego.

OP nie ograniczała się wyłącznie do aresztów i rozstrzelań. W jej trakcie masowo zwalniano etnicznych Polaków, zatrudnionych w armii, flocie oraz przedsiębiorstwach i instytucjach przemysłu obronnego (dotyczyło to wielu leningradzkich fabryk, w szczególności Fabryki Kirowa [Кировский завод], dawne zakłady Putiłowskie, gdzie pracowało ok. 600 Polaków). Zamykano polskie placówki kulturalno-oświatowe, biblioteki, teatry, wydawnictwa i redakcje, organizacje społeczne. Rozwiązano polską sekcję Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej). We wrześniu 1937 r. zamknięto jedyną wówczas w Leningradzie polską placówkę kulturalno-oświatową Dom Polski im. Juliana Marchlewskiego [Польский дом просвещения им. Ю. Мархлевского]. Do wiosny 1938 r. zlikwidowano istniejące jeszcze na początku 1937 r. trzy polskie szkoły, spośród sześciu kościołów w czerwcu 1939 r. pozostał tylko jeden. Zamknięto również kościoły rzymskokatolickie w Gatczynie, Puszkinie, Łudze i Kołpino. Przyczyną zamykania świątyń był często niedobór księży, których brakowało na skutek aresztów wśród katolickiego duchowieństwa oraz rozpad również na skutek aresztów wśród tzw. dwudziestek (minimalna liczba członków wspólnoty parafialnej umożliwiająca jej rejestrację).

W wyniku OP w obwodzie leningradzkim i w samym Leningradzie, od sierpnia 1937 r. do listopada 1938 r. organy Zarządu NKWD obwodu leningradzkiego wszczęły sprawy wobec 7 404 osób, z których 6 597 skazano na rozstrzelanie. Stanowiło to 14% zamieszkującej Leningrad i okolice prawie 50 tys. wówczas polskiej ludności. Liczby te jednak nie są kompletne, ponieważ nie uwzględniają masowych aresztów przeprowadzonych przez Zarząd Budowy Dróg oraz Zarząd Transportu wśród kolejarzy, którzy byli jedną z docelowych grup operacji.

Według powszechnego spisu ludności przeprowadzonego w styczniu 1937 r. w Leningradzie mieszkało 31,2 tys. Polaków, w przeprowadzonym zaś w styczniu 1939 r. spisie ludność polska miasta liczyła 20 405 osób. Różnicę tę, wynoszącą prawie 11 tys. osób, badacze tłumaczą nie tylko aresztami w trakcie OP, lecz również powszechną obawą – w 1939 r. wiele osób wolało wskazać w ankietach bardziej bezpieczną narodowość.


(przekł. Margarita Vladimirova)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
St. Ciesielski, W. Materski, A. Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, wyd. 2 poprawione, Warszawa 2002; B. Garczyk, Radziecka polityka narodowościowa w latach 1917–1941 na przykładzie Piotrogrodu-Leningradu, Poznań 2011; A. Gurjanow, Sowieckie represje wobec Polaków i obywateli polskich w latach 1936–1956 w świetle danych sowieckich, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1882–1999), red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999, s. 972 i nast.; В. Н. Хаустов, Из предистории массовых репрессий против поляков. Середина 1930-х гг., w: Репрессии против поляков и польских граждан. Исторические сборники Мемориала, Москва 1997, Вып. 1; В. Н. Хаустов, Л. Самуэльсон, Сталин, НКВД и репрессии 1936–1938 гг., Москва 2009; M. [N.] Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa 1991; tenże, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. Operacja polska 1937–1938, Kraków 2014; M. Łoziński, Operacja polska. Stalinowska zbrodnia na Polakach w latach 1937–1938, Kłodawa 2008; Н. В. Петров, А. Б. Рогинский, «Польская операция» НКВД 1937–1938 гг., w: Репрессии против поляков и польских граждан, сост. А. Э. Гурьянов, Москва 1997; Т. М. Смирнова, Поляки в советском довоенном Ленинграде, „Петербургская Полоника” Санкт-Петербург 2006, Вып. VII i wersja polska: taż, Polacy w radzieckim przedwojennym Leningradzie, „Polonica Petropolitana”, St. Petersburg 2006, t. 7; T. Sommer, Operacja antypolska NKWD 1937–1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, Warszawa 2014; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт-Петербург 1998; Ленинградский мартиролог 1937–1938 гг., сост. А. Я. Разумов, Санкт-Петербург 1995–2012, Т. 1–12; Pierwszy naród ukarany: świadectwa Polaków z Leningradu, „Arcana” 2005, nr 4–5 [64–65].