Oleszkiewicz Józef / Олешкевич Иосиф Иванович (1777–1830), h. Korab (?), malarz, uczeń Jacques’a Louisa Davida (1748–1825), członek Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Petersburgu, wolnomularz.

Przyszedł na świat w 1777 r. we wsi w okolicach Rossienia [lit. Raseiniai] (w parafii Szydłów) na Kowieńszczyźnie (obecnie Litwa), w pochodzącej ze Żmudzi pozbawionej ziemi rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec, Jan, utrzymywał się z pracy kapelmistrza kościelnego w miasteczku Radoszkowice koło Mińska Litewskiego (Białoruskiego). Oleszkiewicz miał młodszego brata, Mikołaja, rysownika i litografia, który jak on sam był podopiecznym Aleksandra F. Chodkiewicza (1776–1838) i przebywał przez pewien czas w Paryżu. Po powrocie Mikołaj był związany z Wilnem, a w 1816 r. osiadł w Warszawie, gdzie został zatrudniony w pracowni litograficznej, stanowiącej własność swojego protektora. Znany jest jeden jego rysunek z 1808 r., ukazujący pierwszą żonę Chodkiewicza, Karolinę z Walewskich (1788–1846) (zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie [MNK]) oraz miniaturowy portret Marie Sophie Demory z 1816 r.

Talent artystyczny Oleszkiewicza objawił się wcześnie. Znajdując protektorów wśród bogatych ziemian litewskich: Prozorów z Siehniewicz w gub. grodzieńskiej – „gdzie bogaty zbiór pięknych malowideł naprowadził młodego artystę na drogę prawideł sztuki” (cyt. za: J. A. Rolle, Opowiadania historyczne, s. 18) – oraz powieściopisarki Anny Barbary z Radziwiłłów Mostowskiej 1. v. Przezdzieckiej (1762–1810), Oleszkiewicz mógł dzięki nim kształcić się w Wilnie w tym kierunku. Po ukończeniu dwóch klas szkolnych studiował w latach 1797–1799 na tamtejszym Uniwersytecie, najpierw anatomię i fizjologię, a następnie, pod kierunkiem Franciszka Smuglewicza (1745–1807), któremu miał być zarekomendowany przez Mostowską, rysunek i malarstwo. Po 1799 r. początkowo pracował w Wilnie oraz w innych miejscach na terenie Litwy (m.in. w Grodnie) jako prywatny nauczyciel rysunków i portrecista, do czasu kiedy w 1801 r. został polecony przez księdza Józefa Rinwida Mickiewicza (1744–1817) bogatemu właścicielowi ziemskiemu, starościcowi żmudzkiemu A. F. Chodkiewiczowi, który po zakupieniu jego wielkoformatowego płótna Olimp zatrudnił Oleszkiewicza w charakterze swojego malarza nadwornego. Przez następne dwa lata mieszkał w majątku Chodkiewiczów w Pekałowie na Wołyniu, gdzie malował na zlecenie patrona i jego najbliższych (np. jego teścia, wojewody sieradzkiego Michała Walewskiego z Tuczyna [ur. 1808]) zarówno portrety, jak i obrazy o tematyce zaczerpniętej z historii i mitologii: Śmierć Katona, Obrona Trembowli, dwie sceny z życia Harmodiosa i Aristogejtona.

Chodkiewicz wiązał z talentem Oleszkiewicza duże nadzieje, dlatego też w 1803 r. wysłał go na swój koszt przez Drezno do Paryża. Tam został przyjęty w październiku tegoż roku na studia w Akademii Sztuk Pięknych, gdzie jego nauczycielami byli Jean Simon Berthélemy (1743–1811) i J. L. David. Był jedynym wśród polskich malarzy bezpośrednim uczniem tego drugiego. Nad Sekwaną spędził trzy lata. Obrazy, które namalował w tym czasie, przekazał na własność Chodkiewiczowi (co zapewne wynikało z wcześniejszej umowy). Były wśród nich kopie obrazów dawnych mistrzów, takie jak Porwanie Dejaniry według płótna Guida Reniego (1575–1642) oraz Przemienienie Pańskie według Rafaela Santiego (1483–1520) (ze zbiorów watykańskich, ale w tym czasie zarekwirowane przez Napoleona I [1769–1821] i eksponowane w Luwrze), które zostało w przyszłości zakupione do kościoła Franciszkanów w Warszawie (zniszczone w 1944 r.). Po powrocie mieszkał znowu w Pekałowie, pracując również na zlecenie okolicznych ziemian, w tym ponownie Walewskich z Tuczyna. W 1807 r. powstało jego oryginalne dzieło: Tetyda przynosząca zbroję Achillesowi opłakującemu Patroklesa, które najprawdopodobniej zaczął malować jeszcze w Paryżu.

Zapewne zachęcony przez samego Chodkiewicza, na przełomie lat 1807 i 1808 Oleszkiewicz czynił starania o pozostawioną przez niedawno zmarłego Smuglewicza katedrę malarstwa na Uniwersytecie Wileńskim. Rektor Jan Śniadecki (1756–1830) nie chciał jednak zatrudniać nikogo na tym stanowisku, uważając, że nie ma takiej potrzeby, gdyż wystarcza nauczyciel rysunków Jan Rustem (1762–1835). Po nieudanym pierwszym podejściu Oleszkiewicz skupił się na pracy nad dużym historycznym płótnem Pożegnanie Jana Karola Chodkiewicza z żoną Anną Ostrogską przed wyprawą chocimską (obecnie w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce), które zamówił u niego Chodkiewicz, dając mu okazję do stworzenia ambitnej kompozycji akademickiej. Obraz był popisem wyjątkowych umiejętności artysty i został zaprezentowany na pierwszej na ziemiach polsko-litewskich nowoczesnej ekspozycji publicznej w Wilnie w 1809 r. Miała ona pozyskać dla niego poparcie publiczności w staraniach o przekonanie do siebie władz uczelni i powierzenie mu profesury malarstwa. Pokaz ściągnął co prawda tłumy zainteresowanych, ale Oleszkiewicz profesorem nie został. Zdaniem Andrzeja Ryszkiewicza namalowane w 1810 r. dwa portrety ks. Adama Jerzego Czartoryskiego (1770–1861), kuratora wileńskiego okręgu naukowego (jeden, pierwotnie malowany dla obserwatorium astronomicznego w Wilnie, teraz w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie, drugi w zbiorach prywatnych), również miały na celu wzmocnić pozycję malarza jako odpowiedniego kandydata na następcę Smuglewicza. Być może taką samą genezę ma płótno Antioch i Stratonika (obecnie Litewskie Muzeum Sztuki w Wilnie [LMSz]) z 1810 r., kiedy powstały także portrety byłych rektorów wileńskiej uczelni: matematyka i astronoma Marcina Poczobutt-Odlanickiego (1728–1810) oraz prawnika i ekonomisty Hieronima Stroynowskiego (1752–1815), późniejszego biskupa wileńskiego (oba w zbiorach LMSz). W 1811 r. rzeczoną katedrę objął jednak J. Rustem. Oleszkiewicz zdecydował się więc na wyjazd do Petersburga, gdzie, jak się później okazało, spędził resztę swojego życia.

Nad Newą jego kariera rozwijała się błyskawicznie. Już w 1812 r. został zaliczony w poczet członków Cesarskiej ASP po przedłożeniu do oceny monumentalnego płótna Samarytańska opieka i troskliwość cesarzowej-matki Marii Fiodorowny nad biednymi (obecnie Muzeum Rosyjskie w Petersburgu). W kolejnym roku namalował obraz o podobnym temacie, ale tym razem uwieczniając cesarzową Jelizwietę Aleksiejewną (1779–1826), żonę Aleksandra I (1777–1825) – na obrazie została również uwieczniona kochanka tego ostatniego, Maria ze Światopełk Czetwertyńskich Naryszkina (1779–1854), żona Dmitrija Lwowicza (1764–1838) (obecnie Muzeum Narodowe w Warszawie) – był on eksponowany na wystawie akademii petersburskiej w 1815 r. W tym okresie Oleszkiewicz namalował też wielkoformatowy obraz Śmierć Klitajmestry, jak również kilka scen religijnych, w tym w latach 1829–1830 Chrystusa na krzyżu oraz Madonnę z Dzieciątkiem, przeznaczone dla nowego (wzniesionego w r. 1825) kościoła stoposlkiłecznej parafii rzymskokatolickiej pw. św. Stanisława. Jedna z Madonn Oleszkiewicza (inspirowana twórczością Rafaela) znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie – był to temat często przez niego podejmowany, „w Petersburgu dla miejscowych miłośników” (wg Rastawieckiego).

Artysta był jednak przede wszystkim bardzo wziętym portrecistą, docenianym za umiejętność subtelnej idealizacji rysów osób portretowanych. Zamówienia składali u niego rozliczni przedstawiciele ówczesnej elity blisko związanej z dworem i centralnymi instytucjami państwa, jak np. książę Michaił I. Goleniszczew-Kutuzow (1745–1813), jego córka Jelizawieta Chitrowo (1783–1839), żona generała majora Nikołaja Fiodorowicza (1771–1819), kompozytor książę Aleksiej F. Lwow (1798–1870), książę Aleksandr M. Gorczakow (1798–1883) czy cesarski lekarz Nikołaj F. Arendt (1786–1859), nie mówiąc o wielu mieszkających w tym czasie w Petersburgu Polakach, takich jak Mikołaj Grocholski (1781–1864), hr. Stanisław Hutten-Czapski (1779–1844), kawaler maltański Antoni Burba, Franciszka Ksaweryna ze Szczeniowskich Aleksandrowa Chodkiewiczowa (1806–1855), pianistka Maria Szymanowska (1789–1831), Olga z Potockich Naryszkina (1803–1861), żona Lwa Aleksandrowicza (1785–1846), Ludwik Plater (1775–1846), książę Leon Sapieha (1803–1878), adwokat i plenipotent Kasper (Gaspar) Żelwietr (ok. 1780–1856), który był w posiadaniu kilku obrazów Oleszkiewicza, poeta Adam Mickiewicz (1798–1855), książę Mikołaj Radziwiłł (1801–1853), Aleftyna z Jaroszewiczów Gościmska (zm. 1895), pisarz Henryk Rzewuski (1791–1866), lekarz i pamiętnikarz Stanisław Morawski (1802–1853), małżeństwo Kellerów czy członkowie rodziny plenipotenta Ogińskich Erazma Tyszyńskiego. Jak dotąd historycy sztuki odnotowali łącznie ok. 100 jego prac portretowych, z których niektóre jednak zaginęły. Oleszkiewicz przyjaźnił się z Aleksandrem Orłowskim (1777–1832), którego sportretował w 1820 r., oraz Walentym Wańkowiczem (1799–1842), polskimi malarzami mieszkającymi w Rosji. Brał udział w co najmniej trzech wystawach Petersburskiej ASP: w 1815, 1824 oraz 1830 r. W roku 1828 wysłał również jeden ze swoich obrazów – portret M. Szymanowskiej – na wystawę w Warszawie, który zgodnie z opinią ówczesnej krytyki, bardzo się podobał lokalnej publiczności: „doskonałość podobieństwa jej w młodszym wieku, delikatność rysunku, miękkość pędzla, mierność [tj. odpowiedniość] i naturalność kolorytu, a nade wszystko gust rozlany w całym układzie i wydaniu niezaprzeczone nadają mu zalety” (cyt. za: „Gazeta Polska” 1828, nr 213).

Poza twórczością artystyczną w Petersburgu Oleszkiewicz aktywnie udzielał się na polu wolnomularstwa, w którego strukturach doszedł do najwyższych stopni wtajemniczenia. W roku 1820 (wg S. Małachowskiego-Łempickiego) lub 1822 (wg J. Przecławskiego) przejął po byłym kasztelanie witebskim Adamie Wawrzyńcu Rzewuskim (1670–1825) godność mistrza katedry loży „Orzeł Biały”, która zrzeszała wielu tamtejszych Polaków. Zasiadał na tym stanowisku do wprowadzenia w sierpniu 1822 r. zakazu działalności organizacji tajnych w Rosji. Szczycił się też honorowym członkostwem w lożach „Przyjaciele Ludzkości” w Grodnie i „Dobry Pasterz” („Zum guten Hirten”) w Wilnie. Wolnomularskie koneksje z pewnością miały wpływ na rozwój jego kariery (poszerzały grono klientów, którzy byli zainteresowani jego usługami), choć Oleszkiewicz był popularną postacią w Petersburgu lat 20. XIX w. także ze względu na swoje specyficzne usposobienie. Uchodził, pozostając pod wpływem idei czynnego w Petersburgu do 1807 r. Tadeusza Grabianki (1740–1807), za prawdziwego mistyka, człowieka głębokiej chrześcijańskiej wiary: „Pismo święte było dla niego przedmiotem najgłębszych i najmilszych rozmyślań, z niego czerpać umiał przepisy cnotliwego życia, wzniosłe pomysły artystycznego zawodu” (cyt. za: E. Rastawiecki, Słownik malarzów polskich, s. 70), chętnie oddającego się aktom dobroczynności, nie tylko zresztą wobec ludzi, ale i innych stworzeń, czyli zwierząt i roślin, oraz dzielącego się z innymi swoimi przemyśleniami na tematy społeczno-religijne. Według pisarza i publicysty Józefa Przecławskiego (1799–1879) miał przepowiedzieć wylew Newy w listopadzie 1824 r. oraz powstanie dekabrystów w grudniu 1825 r. Był aktywnym uczestnikiem życia towarzyskiego rosyjskiej stolicy, biorąc udział w licznych salonowych spotkaniach, gdzie głosił swoje idee, które miały wyraźny związek z myślą francuskiego filozofa-mistyka Louisa Claude’a de Saint Martina (1743–1803), który z kolei czerpał inspirację z dorobku Emanuela Swedenborga (1688–1772).

Oleszkiewicz mieszkał samotnie i skromnie w otoczeniu licznych kotów („To pewna, że Oleszkiewicz bez kotów żyć nie mógł” – S. Morawski, W Peterburku…, s. 135) w kamienicy Kawelina [Дом Kaвелина] na rogu prosp. Wozniesienskiego [Вознесенский пр.] 38 i Jekatierinhofskiego [Екатерингофский пр.] (obecnie prosp. Rimskiego-Korsakowa [Римского-Корсакова пр.]) 4, gdzie miał również pracownię; dom ten się nie zachował, obecnie stoi tam szkoła nr 241. Pisał raczej mało, z tytułu znany jest tylko jeden jego utwór literacki: L’automne du monde de l’humanite [Jesień świata ludzkości]. Język francuski opanował zresztą – podobnie jak rosyjski – w stopniu porównywalnym do ojczystego. Myśli głoszone przez Oleszkiewicza wywarły wielki wpływ na A. Mickiewicza, który miał zainspirować sposób myślenia poety wyrażony w III części Dziadów, w której poświęcił malarzowi ostatnią część „Ustępu”: „Polak, jest malarzem, lecz go właściwej nazywać guślarzem, bo dawno od farb i pędzla odwyknął, Biblią tylko i kabałę bada, i mówią nawet, że z duchami gada”.

W 1806 r. ożenił się w Pekałowie z Karoliną Andrzejowską, córką Łukasza, marszałka dworu Walewskich, i Katarzyny z Sobińskich, siostrą Antoniego (1785–1868), przyrodnika i pamiętnikarza, późniejszego wykładowcy Liceum Krzemienieckiego, którego nauczał rysunku przed swoją podróżą do Francji; żyli osobno. Gospodarstwo prowadziła Oleszkiewiczowi Czuchonka Fiokła.

Oleszkiewicz zmagał się z postępującą chorobą stawów, która pod koniec życia zaczynała być niebezpieczna dla jego artystycznej aktywności – jak pisał S. Morawski: „nogi w kolanach z trudnością prostował, pieszcząc i hodując w nich artretyzm, nabyty w klimacie bezsłonecznym, a który już był raz zaczął i do rąk wędrować i tą podróżą wiele człowieka z pracy rąk żyjącego zatrwożył o dalszą przyszłość”. Zmarł 5 października 1830 r. w Petersburgu, pochowany został na cmentarzu innowierców, tzw. smoleńskim; mogiła się nie zachowała. W testamencie, którego egzekutorem był prawnik i przyjaciel Mickiewicza Franciszek Malewski (1800–1870), majątek ruchomy, w tym obrazy, zapisał ubogim. Według J. Przecławskiego uroczystości pogrzebowe w petersburskim kościele św. Katarzyny zgromadziły tłumy żałobników.

Mikołaj Getka-Kenig

Bibliografia:
Аляшкевіч Іосіф Іванавіч, w: Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік, red. Б. I. Сачанка, Мінск 1995, s. 171, 172; J. Białynicka-Birula, Oleszkiewicz Józef, w: Słownik artystów polskich, Warszawa 1998, t. 6, s. 259–263 (bibliografia); E. Rastawiecki, Oleszkiewicz Józef, w: Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. 2, Warszawa 1851, s. 70–72; A. Ryszkiewicz, Oleszkiewicz Józef, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk 1978, t. 23, s. 756–758 (bibliografia); L. Janowski, Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1939, s. 308; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 243, 244 (bibliografia); K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX w., 1764–1831, Wrocław 1971, s. 72, 116; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 103, 104, 106–112, 125, 134–136, 138, 143, 146, 150, 333, 339 i wersja ros. Sankt Petersburg 2003; A. Lewicka-Morawska, Między klasycznością a tradycjonalizmem: narodziny nowoczesnej kultury artystycznej a malarstwo polskie końca XVIII i początków XIX wieku, Warszawa 2005, s. 158, 161–163, 178, 209, 211, 218; J. Miziołek, Historia Antiocha i Stratoniki: uwagi o obrazie Józefa Oleszkiewicza w Muzeum Litewskim w Wilnie, „Światowit” 2000, nr 2 (43), Fasc. A, s. 130–142; A. Ryszkiewicz, Francusko-polskie związki artystyczne w kręgu J. L. Davida, Warszawa 1967, s. 30, 154–159, 209, 210; tenże, Polski portret zbiorowy, Wrocław 1961, s. 158, 159; И. И. Свирида, Между Петербургом, Варшавой и Вильно: художник в культурном пространстве, XVIII – середина XIX в. Очерки, Moсква 1999; S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, Kraków 1929, s. 47, 161; A. Andrzejowski, Ramoty Starego Detiuka o Wołyniu, Wilno 1861, t. 2, s. 15–18; S. Morawski, W Peterburku 1827–1838. Wspomnienia pustelnika i koszałki kobiałki z 18 miedziodrukami, wyd. A. Czartkowski, H. Mościcki, Poznań [b. d.], s. 109–151 („Józef Oleszkiewicz”); J. Przecławski, Józef Oleszkiewicz (Ze wspomnień Petersburga), oprac. A. Drogoszewski, „Prace Komisji do Badań nad Historią Literatury i Oświaty”, Warszawa 1914, t. 1, s. 65–92; О. А. Пржецлавский, Иосиф Олешкевич, „Русская старина” 1876, t. 16, nr 7, s. 559–566 ; tenże, Воспоминания, tamże 1874, t. 11, s. 451–477, 665–698 i toż, w: Поляки в Петербурге в первой половине XIX века, red. А. И. Федута, Москва 2010, s. 304–311 („Иосиф Олешкевич”);H. Szymanowska-Malewska, Dziennik (1827–1857), oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999, s. 11, 53, 57–60, 62, 65, 67, 69–74, 76, 79–82, 84, 86–88, 91, 92, 94, 101–104, 124, 125, 132, 141, 142, 149, 153, 158, 167, 191, 192; „Gazeta Polska” 1828, nr 213, 6 sierpnia; „Tygodnik Petersburski” 1830, nr 41, 15/27 października, s. 341, 342 (F. M. [Franciszek Malewski], Nekrolog).