Noakowski Stanisław Witold / Ноаковский Станислав Владиславович (1867–1928), rysownik, architekt, wykładowca uczelni artystycznych w Rosji, profesor Politechniki Warszawskiej.

Urodził się 26 marca 1867 r. w Nieszawie koło Aleksandrowa Kujawskiego (gub. warszawska). Był synem Władysława Edwarda (1827–1879), rejenta, i Eleonory z Sandomierskich (1839–1910), miał starszego brata Władysława oraz siostry Zofię i Stefanię. Po ukończeniu sześciu klas szkoły realnej we Włocławku (1884) i siódmej klasy w Łowiczu (1886) wstąpił 29 sierpnia 1886 r. na Wydział Architektury Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Petersburgu. Na czwartym roku studiów trafił do pracowni znanego rosyjskiego architekta prof. Leontija M. Benois (1856–1928); jako student zdobył w 1890 r. mały srebrny medal za projekt pałacu myśliwskiego dla jednego z wielkich książąt, w 1891 r. duży srebrny medal za projekt murowanego teatru letniego na 500 osób, wreszcie w 1893 r. mały złoty medal za projekt hotelu. Mieszkał wówczas na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] w zaułku Akademickim [Академический пер.] 1 m. 20. Od 1895 r. w Petersburgu mieszkały też jego matka oraz siostra Zofia (1869–1954) z trojgiem dzieci i mężem (od 1886 r.) inżynierem technologiem Kazimierzem Balińskim (ur. 1851). 

Wraz z dyplomem i dużym złotym medalem za projekt stajni cesarskich Noakowski otrzymał w 1894 r. stypendium zagraniczne pozwalające na pogłębienie wiedzy architektonicznej; 5 listopada tego roku zyskał tytuł „kłassnogo chudożnika” 1 st. W latach 1895–1897 przebywał w Czechach, Niemczech, we Włoszech i Francji; w tym czasie powstał jeden z nielicznych zrealizowanych projektów – kaplica na urnę z sercem Tadeusza Kościuszki (1746–1817) dla Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria). Po powrocie nad Newę zamieszkał (1898–1899) przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13. 29 marca 1898 r. otrzymał dyplom ukończenia ASP.  Podjął pracę przy budowie Międzynarodowego Banku Handlowego przy prosp. Newskim, później zaś w fabryce stolarskiej Böchtgera. Bywał na zebraniach dyskusyjnych u Siergieja P. Diagilewa (1872–1929), który w 1898 r. powołał do życia Мир Искусства [Świat Sztuki] – stowarzyszenie malarzy, muzyków i teoretyków sztuki, a w 1899 r. zorganizował pierwszą międzynarodową wystawę poświęconą nowym tendencjom artystycznym. W końcu marca 1899 r. Noakowski wyjechał z Petersburga, aby w Moskwie objąć posadę kustosza w założonym w roku 1868 Muzeum Przemysłu Artystycznego im. Cesarza Aleksandra II przy Stroganowowskiej Szkole Sztuk Zdobniczych, obecnie Państwowy Artystyczno-Przemysłowy Uniwersytet im. S[iergieja] G. Stroganowa (1794–1882). Związał się z tą uczelnią na blisko 20 lat (do roku 1918), obejmując od stycznia 1900 r. obowiązki inspektora szkoły (do roku 1907), a potem także bibliotekarza i wykładowcy. Od lipca do sierpnia 1900 r. przebywał w Paryżu na Wystawie Światowej, gdzie za osiągnięcia w dziedzinie szkolnictwa artystycznego został nagrodzony srebrnym medalem. Boże Narodzenie 1900 r. i Wielkanoc 1901 r. spędzał w Petersburgu, w którym pozostawił rodzinę oraz liczne grono przyjaciół. Od 1907 r. wykładał w Moskiewskiej Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury architekturę, a potem również historię sztuki. Od września do listopada 1909 r. wykłady z architektury prowadził także na Kursach Architektoniczno-Budowlanych dla Kobiet w Moskwie.

Z kilkudziesięciu projektów architektonicznych, które wówczas wykonał, zrealizowano zaledwie kilka, m.in. kaplicę grobową dla rodziny Koczubejów (1898) na cmentarzu Nowodziewiczym przy prosp. Moskiewskim [Московский пр.] w Petersburgu (zniszczona w czasie blokady Leningradu 1941–1944), a także płyty nagrobne (1904–1905) rektora Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu bp. Aleksandra Kazimierza Bereśniewicza (1823–1902) i bp. Henryka Piotra Kossowskiego (1828–1903) w katedrze włocławskiej. Zaprojektował też willę dla księcia Piotra P. Wołkońskiego (1872–1957), która mimo drugiej nagrody uzyskanej w konkursie (1903) nie została zrealizowana. Swoje wykłady z architektury i historii sztuki ilustrował rysunkami, początkowo kredą na tablicy, później tuszem na papierze. Pomyślane jako pomoc naukowa, z czasem stały się podstawą całych cykli architektonicznych „portretów budowli”, z których zasłynął w Rosji, a później w Polsce. W ten sposób powstały wartościowe serie: antyczny, starorosyjski (obejmujący pałace i ikony), francuski oraz polski. Ten ostatni zaczął kreślić w 1916 r. („wielka suita polska”) pod wrażeniem zniszczeń wojennych na ziemiach polskich w latach I wojny światowej (1914–1918). W ciągu kilku miesięcy dokonał imponującego dzieła, tworząc z notatek, szkiców i z pamięci rysunki ok. 600 kaplic, kościołów, klasztorów, zamków, dworków, a nawet wiejskich chat. Uprawiał ilustrację książkową, malował pocztówki (seria pocztówek na temat starej Rusi), wykonywał dekoracje teatralne. Te ostatnie na prośbę reżysera i dramaturga Arnolda Szyfmana (1882–1967) do Dam i huzarów Aleksandra Fredry (1793–1876) przygotował dla Teatru Dramatycznego w Moskwie.

Należał do wielu rosyjskich towarzystw naukowych, m.in. Moskiewskiego Towarzystwa Architektonicznego, był członkiem – współpracownikiem, a od 1915 r. członkiem korespondentem Moskiewskiego Instytutu Archeologicznego im. cesarza Mikołaja II. W Akademii Sztuk Pięknych w Piotrogrodzie, do której został przyjęty w 1914 r., a od roku 1915 był jej członkiem rzeczywistym, wygłosił 26 stycznia 1916 r. odczyt Wpływ architektury włoskiego renesansu na budownictwo Rosji i Polski. We wrześniu 1917 r. gościł na moskiewskim Zjeździe Techników Polskich w Rosji, w wyniku którego powołano Koło Inżynierów i Techników Polskich - Polskie Towarzystwo Naukowo-Techniczne.

W czasie pobytu w Rosji utrzymywał kontakty z polskim środowiskiem artystycznym. Był członkiem Krakowskiego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. Swoje prace prezentował na wystawach w Krakowie i Warszawie. Gdy w 1918 r. Wydział Opieki nad Zabytkami przy Polskim Komitecie Opieki nad Uchodźcami w Moskwie przekształcony został w Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami, został wybrany na jego prezesa. W 1918 r. powołano go również do Moskiewskiego Kolegium Artystycznego przy Wydziale Sztuk Wizualnych Ludowego Komisariatu Oświaty. Mimo prób pozyskania dla kultury sowieckiej w październiku 1918 r. za namową siostry Z. Balińskiej zdecydował się na powrót do odrodzonej Polski. Po przejściowej posadzie w Ministerstwie Kultury i Sztuki związał się z Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej. Wykładał również w innych uczelniach i szkołach: na Wyższych Kursach Nauczycielskich oraz w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i Krakowie. W latach 1926–1928 historii sztuki uczył w Żeńskim Liceum Architektury w Warszawie. W latach 1920–1923 pełnił obowiązki dziekana Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.

Noakowski był też szeroko znany z wykładów publicznych, które w różnych okresach życia wygłaszał w Moskwie, Petersburgu – Piotrogrodzie, a po powrocie do Polski w Warszawie, Krakowie, we Lwowie, w Poznaniu, Wilnie i Łowiczu. W okresie polskim odszedł nieco od architektury. Wśród realizacji z lat 20. XX w. wymienia się jedynie pomnik grobowy zmarłego 17 marca 1927 r. pisarza rosyjskiego Michaiła P. Arcybaszewa (1878–1927), wzniesiony na cmentarzu prawosławnym na Woli w Warszawie. Swoje doświadczenia rosyjskie, pobyt w Petersburgu i w Moskwie cenił zawsze bardzo wysoko. W szkicu autobiograficznym wspominał: „Bez pobytu w Rosji nie byłbym sobą dzisiejszym”.

W latach 20. wystawiał w Londynie, Paryżu, Pradze, Wiedniu, Budapeszcie i Amsterdamie. W 1926 r. otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów za całokształt działalności artystycznej. W Polsce znajduje się ok. 1150 jego prac (większość w Muzeum Narodowym w Warszawie), w Rosji ok. 700.
Rodziny nie założył. Zmarł nagle na atak serca 1 października 1928 r. w Warszawie. Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. 233, rz. 1, m.1).

Posiadał odznaczenia zarówno rosyjskie, jak i polskie: Order św. Anny III kl. (1904), Order św. Stanisława II kl. (1907), Order św. Włodzimierza IV kl. (1916), Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta (1923).

W roku 1934 w domu w Nieszawie, w którym mieszkali Noakowscy, otwarto muzeum jego imienia, zaś w 1937 r. na fasadzie łowickiego gimnazjum odsłonięto pamiątkową tablicę. Imię artysty nosi również kilka ulic, m.in. w Warszawie (tu też tablica pamiątkowa), Gdańsku i we Włocławku.

Bibliografia:
L. Lameński, Noakowski Stanisław, w: Encyklopedia kościelna, t. 13, Lublin 2009, s. 1339–1341; S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 216–217; J. Stadnicki, Noakowski Stanisław Witold, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, t. 23, s. 160–162 (bibliografia); J. Polanowska, Noakowski Stanisław Witold, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, red. K. Mikocka-Rachubowa i M. Biernacka, Warszawa 1998, t. 6, s. 100–108 (obszerna bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 233–235; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 338; M. M. Blombergowa, Polscy członkowie rosyjskich towarzystw archeologicznych 1839–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988, s. 79; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, red. J. Waldorff i in., Warszawa 1982, s. 309; П. Эттингер, Станислав Ноаковский – опыт характеристики, Москва 1922; K. Rogalska, Wspomnienia Zygmunta Stępińskiego o Stanisławie Noakowskim: katalog rysunków Stanisława Noakowskiego ze zbioru Muzeum Mazowieckiego w Płocku, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 2011, nr 19, s. 187–215; J. Róziewicz, Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918–1939, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 28, 48; tenże, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 223, 225; M. Wallis, Kraj lat dziecinnych Stanisława Noakowskiego, Warszawa 1960; tenże, Lata nauki i mistrzostwa Stanisława Noakowskiego, Warszawa 1971, s. 17, 23–26, 30–34, 61–72; Stanisław Noakowski 1867–1928. Życie i twórczość. Materiały polsko-radzieckiej sesji naukowej, Warszawa–Łowicz 28–29 czerwca 1976, Moskwa 14–15 października 1976, Warszawa 1977; „Polska Narodowa” 1937, nr 20, 13 czerwca, s. 1-6 (numer okolicznościowy z życiorysem i wspomnieniami o artyście); С. М. Земцов, Станислав Ноаковский, Москва 1980; Российский государственный архив литературы и искусства (RGALiI) w Moskwie: F. 677, op. 1, d. 6286a (teczka S. Noakowskiego), F. 680, op. 1, d. 830 (teczka S. Noakowskiego) i in.%MCEPASTEBIN%