Naczelny Polski Komitet Wojskowy (NPKW, Naczpol) / Главный польский военный комитет (НПКВ, Начполь), organ kierowniczy ruchu wojskowych Polaków w Rosji działający w Piotrogrodzie od czerwca do listopada 1917 r., rozwiązany w lutym 1918 r.

Naczelny Polski Komitet Wojskowy był organem kierowniczym ruchu wojskowych Polaków w Rosji utworzonym na Ogólnym Zjeździe Związków Wojskowych Polaków w Rosji, który odbył się w dniach 26 maja/8 czerwca – 9 /22 czerwca 1917 r. w Piotrogrodzie. Zjazd ten był reprezentatywnym przedstawicielstwem żołnierzy Polaków służących w armii rosyjskiej, gdyż wzięło w nim udział 451 uczestników (223 oficerów i generałów oraz 288 żołnierzy), w tym 374 z prawem głosu i 77 doradców, reprezentujących wiele polskich jednostek. Wbrew intencjom większości jego organizatorów 19 czerwca 1917 r. zdecydowaną większością głosów przyjęto deklarację o tworzeniu armii polskiej w Rosji – Polskiej Siły Zbrojnej. Miała ona funkcjonować na zasadach dobrowolności, z możliwością użycia wyłącznie na froncie przeciwko Niemcom i Austro-Węgrom, a nie do walk wewnętrznych na terenie Rosji. Będąc jednostką nierozdzielną, podlegającą bezpośrednio dowódcy naczelnemu, miała się również składać ze wszystkich rodzajów broni i pozostawać pod rozkazami polskiego korpusu oficerskiego. Podjęte wówczas uchwały znalazły się w sprawozdaniu ze zjazdu, opublikował je też 24 czerwca tygodnik „Rewolucyjna Armia Polska” (1917, nr 1, s. 1–3). Dwa dni później, 21 czerwca, po wcześniejszym opuszczeniu zjazdu przez zwolenników lewicy, pozostała na sali obrad większość delegatów wybrała organ kierowniczy ruchu wojskowych Polaków w Rosji, który składał się w zasadzie z trzech części: Polskiego Wojskowego Komitetu Wykonawczego (PWKW), Zarządu Centralnego Związków Wojkowych Polaków (ZC ZWP) i NPKW.

Zadaniem PWKW, którego siedzibą miał być Piotrogród, było wykonywanie uchwał podjętych na wspomnianym Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków w zakresie organizowania wojska polskiego w Rosji i reprezentowania go na zewnątrz. PWKW miał wyłaniać spośród siebie 6-osobową Komisję Wojskową, która miała kierować sprawami tworzenia polskich formacji wojskowych. Z kolei ZC ZWP miał za zadanie koordynować działalność lokalnych struktur Związków Wojkowych Polaków. NPKW, składający się z członków PWKW i ZC ZWP, stanowił natomiast strukturę nadrzędną i według Statutu miał rozstrzygać kwestie wykraczające poza kompetencje PWKW i ZC ZWP, prowadzić mediacje pomiędzy nimi, reprezentować wojsko polskie na zewnątrz oraz zwoływać co pół roku ogólne zjazdy wojskowych Polaków w Rosji lub zjazdy nadzwyczajne. Statuty wszystkich trzech organów znalazły się w sprawozdaniu ze zjazdu, opublikował je też wspomniany wyżej tygodnik (nr 2, s. 10–11).

Do pierwszego składu NPKW wybrano 18 członków PWKW (15 wybranych przez plenum Ogólnego Zjazdu Wojskowych Polaków i trzech zastępców). Byli to: chor. Władysław Raczkiewicz (1885–1947), przyszły m.in. minister spraw wewnętrznych II Rzeczpospolitej i Prezydent RP na uchodźstwie; pełnomocnik Maciej Jamontt; płk artylerii Roman Jasieński (1873–1937), późniejszy gen. brygady Wojska Polskiego (WP); kpt. Wacław Przeździecki (1883–1964); gen. Jan Jacyna (1861–1930); chor. Kazimierz Bisping (1887–1941), w II RP płk dypl. i senator; kpt. Bolesław Jaźwiński (1882–1935), gen. brygady WP; płk Lucjan Żeligowski (1865–1947), gen. broni WP; chor. Stefan Sołtyk (1880–1945), w II RP senator; chor. Witold Suszyński (1889–1941); szer. Stanisław Brachowski; ppor. Stanisław Jakowicki; szer. Władysław Maliszewski; chor. Władysław Kiedrzyński; szer. Stefan Bieniewski, absolwent Konstantynowskiej Szkoły Artylerii; płk Andrzej Tupalski (1862–1928), w WP tytularny gen. brygady; gen. Konstanty Dowbor-Muśnicki (1857–1931); dr Kazimierz Łubieński – trzej ostatni jako zastępcy, oraz 15 członków ZC ZWP wybranych według klucza terytorialnego (front północny – 2, zachodni – 2, rumuński – 1 i kaukaski – 1, okręgi wojskowe – 4, dywizje – 1 oraz kapelan wojskowy): chor. Zygmunt Borawski (1888–1956), syn malarza i konserwatora zabytków Aleksandra Borawskiego (1861–1942); szer. Wiktor Czajkowski; ppor. Mieczysław Denhoff-Gołogowski; podkapitan Eugeniusz Grabowski (1876–1952), w WP podpułkownik; ppłk Albin Jasiński (1880–1940), w WP gen. brygady; szer. Franciszek Kulikowski; kpt. Julian Koźmiński, absolwent Konstantynowskiej Szkoły Artylerii; kpt. Adolf Małyszko (1886–1963), w WP pułkownik; dr Kazimierz Miszewski (1888–1970); ppor. Adam Piotrowski; kpt. Wacław Rodziewicz (ur. 1886); dr Roman Sobański; szer. Jan Śliwowski; chor. Jerzy Wroncki i przedstawiciel kapelanów wojskowych.

Do formalnego ukonstytuowania się NPKW doszło jednak dopiero 10 lipca 1917 r. Na jego prezesa wybrano W. Raczkiewicza, a wiceprezesami zostali: M. Jamontt, W. Przeździecki i J. Jacyna, jako przewodniczący Komisji Wojskowej. Sekretarzami Naczpola byli zaś kolejno A. Piotrowski i S. Sołtyk. Prezesem ZC ZWP został J. Wroncki.

Praca NPKW odbywała się poprzez wydziały. 12 lipca 1917 r. poinformowano, że wspólnymi dla ZC ZWP i PWKW są wydziały Finansowy (w styczniu 1918 r. kier. Wydz. Aprowizacji i Finansów został ppłk Jan Dybowski) i Prasowy (kierownik K. Bisping) oraz Kancelaria – w 1918 r. p.o. naczelnika był urzędnik Antoni Dziedzicki. Z kolei PWKW posiadał wydziały: Spraw Ogólnych, Informacyjny i Komisję Wojskową, w której skład weszli: absolwent petersburskiej Oficerskiej Szkoły Piechoty gen. major Aleksander Osiński (1870–1956) – kierownik Komisji do formowania oddziałów polskich przy rosyjskim Sztabie Generalnym (w II RP senator i prezes Polskiego Czerwonego Krzyża), R. Jasieński, A. Tupalski, B. Jaźwiński, W. Kiedrzyński i K. Łubieński. W późniejszym okresie powstał jeszcze Wydział Awiacji. Sekretarzem ZC ZWP był M. Gołogowski, PWKW zaś Stanisław Bieniewski. Z kolei ZC ZWP miał sześć wydziałów: Zewnętrzny (kierownik A. Piotrowski); Wewnętrzny i Organizacyjny; Prawny; Kulturalno-Oświatowy (kierownik J. Śliwowski); Rejestracyjny i Jeńców Polaków. W październiku 1917 r. rozpoczął także działalność Wydział Pracy, który pośredniczył w znalezieniu zajęcia dla urlopowanych żołnierzy i inwalidów.

Początkowo NPKW miał problem z uzyskaniem zatwierdzenia przez władze rosyjskie. Ówczesny minister wojny Aleksandr F. Kiereński (1881–1970) był przeciwnikiem tworzenia wojska polskiego w Rosji. Sytuację zmieniła dopiero decyzja rosyjskiego wodza naczelnego Ławra G. Korniłowa (1870–1918), który 26 lipca/8 sierpnia mianował gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (1867–1937) dowódcą I Korpusu Polskiego i zezwolił na wydzielanie żołnierzy Polaków z jednostek rosyjskich. Sam generał wystawił jednak Naczpolowi niepochlebną opinię, pisząc m.in.: „Początkowo wzbudzał wielkie nadzieje, później jako odmiana licznych i niedorzecznych komitetów rosyjskich, w znaczeniu swym spadł do zera” (tenże, Moje wspomnienia, Poznań 2013, s. 244). Za jedyną jego zasługę uważał pomysł Legii Rycerskiej –kursów oficerskich, które pod kierunkiem oficerów Ententy przygotowywać miały polskich junkrów z piotrogrodzkich szkół wojskowych do służby w polskich formacjach. Zajęcia zorganizowano w Konstantynowskiej Szkole Artylerii oraz Polskiej Kuchni Studenckiej przy prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] (obecnie prosp. Moskiewski [Mосковский пр.]) 20, jednak po ich otwarciu nastąpił przewrót bolszewicki (25 października 1917 r.) i kursy zlikwidowano. Gen. J. Jacyna uważał z kolei, że Naczpol mógłby osiągnąć lepsze rezultaty, gdyby nie jego upolitycznienie oraz skład zarządu – „Do tak doniosłej pracy przystąpiło grono ludzi, składających się w większości z dyletantów bez odpowiednich kwalifikacji i fachowej wiedzy” (tenże, Trzydzieści lat w stolicy Rosji, Warszawa 1926, s. 108).

Pierwszym publicznym przejawem działalności NPKW było wydanie w lipcu 1917 r. Komunikatu Polskiego Wojskowego Komitetu Wykonawczego Nr 1 (wydrukowano go w Piotrogrodzie w Drukarni „Sztandar”, M. Głodkowski i S-ka, zaułek Stolarny [Столярный пер.] 8). Potem nastąpiło praktyczne podzielenie się pracą pomiędzy PWKW, który zajął się tworzeniem Polskiej Siły Zbrojnej z ZC ZWP, roztaczającym opiekę nad polskimi żołnierzami (praca kulturalno-oświatowa), nad rannymi i jeńcami, świadczącym pomoc w korespondencji, itp. Pierwszy rozkaz PWKW, dotyczący formowania się polskiej siły zbrojnej, nosił datę 26 lipca 1917 r. W sierpniu 1917 r. w odezwie do rodaków W. Raczkiewicz zwrócił się o ofiary pieniężne na rzecz NKPW, który podjął działalność dzięki kilkunastu tys. rub. ofiarowanym podczas Ogólnego Zjazdu Wojskowych Polaków. 2 sierpnia NPKW podjął uchwałę o organizacji Komitetu obchodów 100-lecia śmierci Tadeusza Kościuszki (1746–1817), zwołując jego pierwsze posiedzenie na 7/20 sierpnia oraz delegując doń ppor. M. Denhoff-Gołogowskiego; Wydział Kulturalno-Oświatowy ZC ZWP opublikował okolicznościową broszurę, z której dochód przeznaczono na szerzenie oświaty wśród żołnierzy. Także w sierpniu NPKW protestował w sprawie aresztowania przez Niemców Józefa Piłsudskiego (1867–1935), a 17/30 tego miesiąca wystosował memoriał do szefa Rządu Tymczasowego w sprawie miesięcznych zapomóg dla rodzin wojskowych Polaków. Jesienią 1917 r. Naczpol przystąpił do formowania II i III korpusu oraz układania dla nich instrukcji i regulaminów. 15 października zorganizował w Piotrogrodzie obchód Kościuszkowski z udziałem Rosjan i korpusu dyplomatycznego Ententy. W uroczystości tej uczestniczyli m.in. biskup sufragan mohylewski Jan Cieplak (1857–1926) i minister spraw zagranicznych Rządu Tymczasowego Michaił I. Tereszczenko (1886–1956).

Z kolei ZC ZWP zainaugurował działalność cyrkularzem nr 1 w sprawie przesyłania do kraju korespondencji i pieniędzy od wojskowych Polaków. Od lata 1917 r. jego Wydział Kulturalno-Oświatowy ZC ZWP prowadził zbiórkę książek, zwłaszcza o tematyce społecznej i politycznej oraz popularnonaukowych, które wysyłano przebywającym na froncie żołnierzom, apelował też o nadsyłanie do piotrogrodzkiej siedziby NPKW uświadamiających politycznie i narodowo broszur według podanej listy tematów. 14 listopada zorganizował w sali Armii i Floty przy pomocy polonijnych działaczek koncert symfoniczny z bufetem i loterią na działania oświatowe wśród żołnierzy.

Praca NPKW w Piotrogrodzie była trudna ze względu na wrogi stosunek do niego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, która popierała Komitet Główny Związku Wojskowych Polaków Lewicy, utworzony przez zwolenników lewicy na ogólnym zjeździe wojskowych Polaków 22 lipca 1917 r. Na jego czele stał chor. Antoni Żaboklicki. Zakończone niepowodzeniem rokowania z tą grupą prowadzili w imieniu NPKW A. Piotrowski i J. Wroncki. Przejawem tego konfliktu była rewizja w lokalu NPKW przeprowadzona w nocy z 30 na 31 sierpnia 1917 r. na jej polecenie wspomnianej Rady Delegatów.

Sytuacja NPKW w Piotrogrodzie uległa dalszemu pogorszeniu w listopadzie 1917 r. po przewrocie bolszewickim. W tej sytuacji Komitet podjął decyzję o przeniesieniu swojej siedziby do Mińska. W Piotrogrodzie pozostała jedynie ekspozytura NPKW. 27 stycznia/7 lutego 1918 r. jej przedstawiciele gen. J. Jacyna i kpt. W. Rodziewicz złożyli Radzie Komisarzy Ludowych (RKL) memoriał w sprawie gwałtów i represji popełnianych przez rosyjskie władze wojskowe na polskich żołnierzach, w którym powoływali się na Orędzie do narodu polskiego Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich z 27 marca 1917 r. Przyjął ich sekretarz RKL Nikołaj P. Gorbunow (1892–1938). Stwierdziwszy, że „Legiony polskie nie są nikomu potrzebne, ani Rosji, ani Polsce”, wysunął zarzuty pod adresem NPKW, na które 28 stycznia udzielono pisemnej odpowiedzi. 17/30 stycznia NPKW przekazał władzę nad polskimi formacjami wojskowymi w Rosji Radzie Naczelnej Polskiej Siły Zbrojnej w składzie: W. Raczkiewicz, M. Jamontt, A. Tupalski, St. Jakowicki, L. Żeligowski i gen. porucznik Eugeniusz de Henning-Michealis (1863–1939). Miała być ona jedyną władzą nad wojskiem do chwili utworzenia rządu odrodzonej Polski. 4 lutego Rada Naczelna wydała odezwę o rozwiązaniu Naczpolu.

W pierwszych dniach działalności siedziba NPKW mieściła się przy ul. Gogola [Гоголя ул.] (obecnie ul. Małaja Morskaja [Малая Морская ул.]) 8 m. 4, potem przeniesiono ją na nab. Mojki [Мойки p. наб.] 20, a na ul. Gogola 8 działała Komendantura Polska z ramienia NPKW, która w listopadzie została przeniesiona do zaułka Demidowa [Демидов пер.] (obecnie zaułek Griwcowa [Гривцова пер.]) 5 m. 21, a z czasem również na nab. Mojki. W końcowym okresie istnienia NPKW, tj. w kwietniu 1918 r. siedziba jego ekspozytury w Piotrogrodzie mieściła się w mieszkaniu J. Jacyny przy nab. Mojki 22.
Organ prasowy NPKW stanowił wychodzący od 17/30 sierpnia 1917 r. redagowany pod kierunkiem chor. K. Bispinga tygodnik „Polskie Siły Zbrojne”, którego redakcja mieściła się przy ul. Gogola 8. Prenumeratę przyjmowały Księgarnia Polska przy prosp. Władymirskim [Владимирский пр.] 13 oraz Księgarnia Katolicka przy kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34.


Bibliografia:
Bagiński H., Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921 i Wojsko Polskie na Wschodzie, cz. XV, https://dzienniknarodowy.pl/plk-dyp-henryk-baginski-wojsko-polskie-na-wschodzie-cz-xv/ [dostęp: 14 sierpnia 2019]; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 429–430, 434, 438 (il.) i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; Kaźmierski I., Wojskowi Polacy w czasie rewolucji (1917–1918), Warszawa 1935; Kwestia wojska polskiego w Rosji w 1917 r. Przyczynek do historii związków i zjazdu Polaków wojskowych z byłej armii rosyjskiej oraz do dziejów ruchu niepodległościowego i polityki polskiej w Rosji, oprac. W. Szczęsny, Warszawa 1936; A. Miodowski, Związki Wojskowych Polaków w Rosji (1917–1918), Białystok 2004; Смирнова Т. М., Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX–начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 237; M. Wrzosek, Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, Warszawa 1969; tenże, Polskie formacje wojskowe w Rosji w latach 1917–1920, „Niepodległość i Pamięć” 1998, nr 11, s. 127–141; J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia, Poznań 2013, s. 244–247, 272–275 i załączniki nr 6–9, s. 526–553, nr 11, s. 535–536 i nr 24, s. 560–561; J. Jacyna, Trzydzieści lat w stolicy Rosji, Warszawa 1926, s. 104–107 (Ogólny Zjazd), s. 107–116, 119–120 (Naczpol); I-szy Ogólny Zjazd Delegatów Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie 25 maja (7 VI) – 9 (22) czerwca 1917 r. Sprawozdanie, Piotrogród 1917 i A. Miodowski, Sprawozdanie z I Ogólnego Zjazdu Delegatów Wojskowych Polaków w Rosji (7.06–22.06.1917 R.), „Studia Podlaskie” 2000 [Białystok], t. 10, s. 233–279; „Dziennik Narodowy” 1918 nr 122, s. 2 (Przedstawiciele NPKW w Smolnym); „Dziennik Polski” 1917, nr 164 z 21 lipca/3 sierpnia, s. 2, nr 176 z 4/17 sierpnia, s. 1, nr 186 z 17/30 sierpnia, s. 1, nr 187 z 18/31 sierpnia, s. 2, nr 255 z 7/21 listopada, s. 2, 1918 nr 3, 5/18 stycznia, s. 2; „Głos Polski” 1917, nr 24, 17/30 czerwca, s. 3–5 (Zjazd Wojskowych Polaków); „Rewolucyjna Armja Polska. Pismo tygodniowe grupy wojskowych Polaków czynnych działaczy rewolucji” 1917, R. 1, nr 1, 11/24 czerwca, s. 2–3 (Uchwały Pierwszego Ogólnego Zjazdu Wojskowych Polaków!. Piotrogród 6 (19) czerwca 1917 roku); nr 2, 1/18 [sic!] czerwca, s. 10–11 (Ze Zjazdu Wojskowych Delegatów Polaków. Statut Naczelnego Komitetu Wojskowego Polskiego); nr 9, 19 sierpnia, s. 1–3, 16; nr 10, 13/26 sierpnia, s. 1, 2 (NPKW Cyrkularz nr 4), s. 2–3 (ZC ZWP Odezwa), s. 3–4 (NPKW Do Wszystkich Związków Wojskowych Polaków), s. 16; nr 11, 20 sierpnia/2 września, s. 3–4 (NPKW Cyrkularz nr 3), s. 11–12; nr 12, 27 sierpnia/9 września, s. 1–2 (Komunikat nr 2 NPKW), s. 10–11 (Memoriał Naczelnego polskiego Komitetu wojskowego do Ministra-Prezydenta Rządu Tymczasowego), s. 11–12 (NPKW Cyrkularz nr 4); nr 13, 29 października/11 listopada, s. 16; „Sprawa Polska” 1917, nr 33, 27 sierpnia/9 września, s. 465 (rokowania NKWP z lewicą), nr 47, 3/16 grudnia, s. 698 (Odezwa NPKW z 16/29 listopada).