Morawski Stanisław / Моравский Станислав Иванович (1802–1853), h. Dąbrowa, lekarz, pisarz, pamiętnikarz, pseud. Patrokl i Pustelnik.

Urodził się 22 lipca 1802 r. w Mickunach pod Wilnem (gub. wileńska) jako jedyny syn Marianny (ok. 1770–1813) z Siemaszków i Apolinarego (zm. 1838), szambelana Stanisława Augusta (1732–1798). Był dzieckiem niechcianym, „owocem przypadku”, co zaciążyło na całym jego życiu. Rodzice szybko się rozwiedli, a matka w 1813 r. zmarła na gruźlicę. Pozostał przy ojcu, który niebawem ożenił się powtórnie z Józefą (ok. 1780–1842) z Chrapowickich; macocha wychowała go i otoczyła miłością. Ojciec – człowiek bardzo lubiany i szanowany – postępował wobec niego według, jak to określał sam Morawski, „staropolskich uprzedzeń” (Kilka lat młodości mojej w Wilnie, s. 238). Był dla niego bardzo surowy i wymagający („traktował mię też zawsze jak rzecz, a nie jak człowieka”, tamże), dbał jednak o jego wykształcenie i wprowadzał w stosunki towarzyskie, poświęcał mu sporo uwagi i często z nim rozmawiał.

Pierwsze, niezbyt dobrze wspominane, nauki domowe odbierał pod opieką dwóch guwernerów: Michała Konarskiego (1784–1866) i Zachariasza Niemczewskiego (1766–1820), przyszłego profesora matematyki na Uniwersytecie Wileńskim. Później uczęszczał do cieszącej się doskonałą renomą podległej wileńskiemu uniwersytetowi szkoły powiatowej w Kownie, ale tam również nie znalazł zrozumienia i serdecznej troski. Mieszkał na pensji cenionego nauczyciela Stanisława Kostki Dobrowolskiego (1775–1857), którego autorytet i osobowość wywarły na niego silny wpływ. Na życzenie ojca w 1818 r. wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Wileńskiego. Wybór był sprzeczny z jego zainteresowaniami i dość zaskakujący, ponadto na Litwie uważano nadal, że zawód lekarza nie przystoi szlachcicowi. Na studiach cieszył się opinią zdolnego i świetnie rokującego studenta. Naukę ukończył 24 czerwca 1823 r. rozprawą doktorską pt. Dissertatio inauguralis medico-practica casum diabettis melliti cum episcrisi exhibens. Podczas studiów brał żywy udział w życiu towarzyskim Wilna, także w związkach studenckich. Pod pseud. Patrokl wstąpił do Towarzystwa Myślącej Młodzieży (1819), od 24 kwietnia 1820 r. był członkiem Związku Przyjaciół, a od maja 1820 r. Towarzystwa Przyjaciół Pożytecznej Zabawy tzw. Promienistych, gdzie był wojewodą. Jego nazwisko figuruje także na liście Związku Granatowego Zgromadzenia Filaretów (od czerwca 1820 r. przewodnik grona) oraz Filadelfistów Błękitnych. W 1821 r. z ramienia Związku Przyjaciół wszedł do zorganizowanego przez filomatów Komitetu Statystycznego. Wówczas też miał być przyjęty do loży wolnomularskiej „Gorliwy Litwin” (w jej spisie jednak nie figuruje). W śledztwie w sprawie filomatów i filaretów zaledwie raz przesłuchany (1823), nie został oskarżony dzięki protekcji prefekta gimnazjum w Kownie Szymona Ławrynowicza (1766–1839). Po studiach mimo wsparcia prof. Józefa Franka (1772–1842), syna rektora petersburskiej Cesarskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej [Императорская медико-хирургическая академия], nie uzyskał posady uniwersyteckiej (1824). Ojciec pragnął wysłać go za granicę, aby dokończył edukację. Kłopoty z wyrobieniem paszportu (ojciec jeździł w tej sprawie m.in. do Warszawy) przedłużyły oczekiwanie na wyjazd. Do 1825 r. mieszkał w Wilnie, później w majątku Ustronie w pow. trockim na Litwie (obecnie Jundzieliszki, lit. Jundiliskes). W 1827 r. spędził kilka miesięcy w Petersburgu. Na żądanie ojca nie podjął praktyki lekarskiej, leczył tylko okolicznych chłopów i znajomych. W ten sposób w grudniu 1823 r. w Wilnie poznał Marię (Masię) z Zakrzewskich Müllerową, lecząc jej dzieci z ciężkiej choroby. Maria stała się największą, nieszczęśliwą miłością jego życia.

Przedłużający się stan nieczynności i męczące towarzystwo ojca doprowadziły Morawskiego na skraj załamania nerwowego. Bliski samobójstwa, ostatecznie wobec rosnących kłopotów finansowych zyskał zgodę ojca, na wyjazd w roku 1829 do Petersburga, gdzie miał się sam utrzymywać. W stolicy Imperium rozwinął praktykę lekarską; przystojny i towarzyski był ceniony i rozchwytywany. Leczył m.in. Adama Mickiewicza (1798–1855), zaprzyjaźnił się z malarzami Aleksandrem Orłowskim (1777–1832) i Józefem Oleszkiewiczem (1777–1830), poznał Aleksandra S. Puszkina (1799–1837). Bywał stałym gościem w salonie pianistki i kompozytorki Marii Szymanowskiej (1789–1831), przy której łożu czuwał przed jej śmiercią i z której córką Heleną (1811–1861), późniejszą żoną Franciszka Malewskiego (1800–1870), kolegi z uniwersytetu, połączyła go dozgonna przyjaźń. Zyskał też protekcję cesarskiego lekarza dr. Nikołaja F. Arendta (1786–1859). Być może to zaniepokojeni jego zawodowym sukcesem koledzy wpłynęli na nominowanie go członkiem rządowej komisji do zwalczania epidemii cholery na terenach nadwołżańskich. We wrześniu 1830 r. opuścił Petersburg i udał się do Saratowa. Czynny, oddany pracy w komisji, zyskał uznanie i protekcję jej przewodniczącego – ministra spraw wewnętrznych hr. Arsenija A. Zakriewskiego (1783–1865). Po powrocie do Petersburga latem 1831 r. otrzymał dzięki jego pomocy stanowisko urzędnika do specjalnych poleceń przy dyrektorze departamentu medycznego. Nad Newą opublikował kilka rozprawek naukowych oraz napisał oparte na materiale autobiograficznym opowiadanie Pierwsze półrocze lekarskiego życia (1831). 

W styczniu 1833 r. awansował na lekarza Sekretariatu Stanu dla Królestwa Polskiego. Za specjalną zgodą cara Mikołaja I (1796–1855) wyjechał do Paryża (listopad–grudzień 1833) w celu załatwienia trudnych spraw spadkowych po zmarłej małoletniej córce wuja, Fatymie Siemaszkównie. Wcześniej sprzedał mieszkanie i część ruchomości. W trakcie pobytu we Francji zbliżył się do polskiej emigracji; miał być swatem małżeństwa Celiny Szymanowskiej (1812–1855) z A. Mickiewiczem. W 1835 r. bezskutecznie starał się o kolejną zgodę na wyjazd do Francji. W 1835 r. porzucił praktykę lekarską i objął stanowisko urzędnicze w Komisji Prawodawczej przy przekładzie na polski rosyjskiego „Zbioru praw” [Свод законов Российской империи]. Na wiadomość o ciężkiej chorobie ojca wyjechał w styczniu 1838 r. do rodzinnego Ustronia. Po śmierci ojca, w kwietniu 1838 r., złożył w czerwcu tego roku dymisję z urzędu. Osiadł w modrzewiowym dworku w Ustroniu, poświęcając się opiece nad chorą macochą, która zmarła w połowie 1842 r. i była jego „jedynym prawdziwym przyjacielem”. Od maja 1845 r. bawił przez rok w Warszawie; później w rodowym majątku, który obok Ustronia obejmował sześć okolicznych wiosek. Pędził samotnie życie, lecząc chłopów, korespondując, głównie z H. Malewską, oraz poświęcając się twórczości literackiej. Nękany kłopotami finansowymi i zdrowotnymi bardzo zmienił się fizycznie i – jak sam pisał – był „rozszerzony pod względem peryferii”. Mimo upływu lat, choć trochę zdziwaczały i zgorzkniały, zachował poczucie humoru i dystans do własnej osoby.

Za życia Morawskiego ukazały się drukiem rozprawa doktorska i dwa jego artykuły: Wyjątki ze słownika lekarskiego. Magnetyzm. Wody mineralne („Tygodnik Petersburski” 1830, nr 30, s. 240–245) oraz O wodach mineralnych sztucznych w Petersburgu („Biblioteka dla Czytienija” [Библиотека для чтения] 1834). Jego spuścizna rękopiśmienna była imponująca i obejmowała różne gatunkowo teksty – od utworów scenicznych przez pisma polityczne i filozoficzne po pamiętnikarskie (pełny spis w Nowy Korbut, t. 8). Szczególnie wspomnienia zainteresowały historyków i przyniosły Morawskiemu późne uznanie (Kilka lat młodości mojej w Wilnie 1818–1825, oprac. A. Czartkowski i H. Mościcki, wyd. 1 – 1929, wyd. 2 – Warszawa 1959, oprac. M. Dernałowicz; W Peterburku 1827–1838. Wspomnienia Pustelnika i Koszałki-kobiałki, oprac. A. Czartkowski i H. Mościcki, Poznań 1927 oraz Szlachta-bracia. Wspomnienia, gawędy, dialogi 1802–1850, oprac. A. Czartkowski i H. Mościcki, Poznań 1929). Jego wspomnienia petersburskie stanowią nieocenione źródło do dziejów polskiej kolonii nad Newą i jej kontaktów ze środowiskiem rosyjskim, zwłaszcza arystokratycznym, kulturalnym i naukowym. Szczególne miejsce zajmuje w nich opis salonu artystycznego M. Szymanowskiej. Drukiem ukazały się jeszcze: Od Merecza do Kowna. Gawęda Pustelnika, „Teka Wileńska” 1858, nr 4–6, Z wiejskiej samotni. Listy do Heleny i Franciszka Malewskich, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1981 oraz Moterų fizionomika / Fizyognomistyka kobiet, oprac. S. Špokevicius, R. Šalna, V. Piotrovičius, Vilnius 2010. Nieomal całość jego spuścizny rękopiśmiennej umieszczono przed II wojną światową w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie, gdzie spłonęła w 1944 r. Morawski przywiązywał jednak wielką wagę do swych rękopisów i przechowywał je w kilku kopiach. Dzięki staraniom R. Griškaitė udało się odnaleźć je m.in. w Litewskiej Bibliotece Narodowej im. M. Mażwidasa w Wilnie, w Katedrze Rękopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, w Zakładzie Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego oraz w Fundacji na rzecz Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego. Ponadto w Bibliotece Polskiej w Paryżu znajdują się jego listy do H. Malewskiej i tekst o M. Szymanowskiej.

Nie założył rodziny.

Zmarł 6 października 1853 r. w Ustroniu. Pochowany został w kaplicy cmentarnej w w Niemoniunach w pow. trockim.

Odznaczony był Orderem św. Włodzimierza IV kl. (1838).



Bibliografia:
J. Šostakovski, Morawski, Stanisław, w: Visuotinė lietuvių enciklopedija, Vilnius 2009, t. 15, s. 475–476; M. Stolzman, Morawski Stanisław, w: Polski słownik biograficzny, 1976 t. 21, s. 743–744 (bibliografia); D. Danek, Ponowne odkrycie nieznanego wielkiego pisarza. O Stanisławie Morawskim, „Nauka” 2013, nr 3, s. 17–33; Л. Д. Эттингер, Станислав Моравский о Пушкине (Из записок польского современника поэта), w: Московский пушкинист. Статьи и материалы, Москва 1930, t. 2, s. 241–266; R. Griškaitė, Stanislovo Moravskio rankraštinis palikimas Vilniaus bibliotekose, „Lietuvos istorijos metraštis” 2001, z. 1; R. I. Jurontyté, Stanislovas Moravskis ir lietuvybė, „Naujasis Gėupis” 2004, nr 7; M. Karpińska, „Przy świetle dziennym obnażanie kobiety”. Kobieta w oczach polskiego XIX wiecznego fizjonomisty, w: Kobieta i mężczyzna – dwa światy, jedna przestrzeń, Kraków 2015 [w druku]; S. Kramsztyk, Dr Stanisław Morawski i jego poglądy na wody mineralne, naturalne i sztuczne, „Czasopismo Lekarskie” 1932, nr 20–39; W. Lutosławski, Nieznany wielki pisarz, „Tygodnik Wileński” 1925, nr 14; G. Subačius, Stanislovo Moravskio lietuvi kalba: 1850–1852, „Archivum Lithuanicum” 2005, nr 7; Archiwum Filomatów. Listy z więzienia, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 2000.; Поляки в Петербурге в первой половине XIX века. „Россия в мемуарах”. Серия под ред. А. И. Рейнблата, Москва 2010 (tu wspomnienia S. Morawskiego); H. Szymanowska-Malewska, Dziennik, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999; Rękopis znaleziony w Paryżu. Traktat Stanisława Morawskiego o muzyce w jego wspomnieniach o Marii Szymanowskiej, wstęp i opr. D. Danek, Warszawa 2013; „Kurjer Warszawski” 1854, 20 lutego/4 marca, nr 60, s. 324 (nekrolog).