Moniuszko Stanisław / Монюшко Станислав (1819–1872), h. Krzywda, kompozytor, dyrygent, pedagog, organista, ojciec-założyciel polskiej opery narodowej, w Petersburgu przebywał gościnnie w latach 1842, 1849, 1856 i 1870.

Urodził się 23 kwietnia/5 maja 1819 r. w majątku Ubiel koło Śmiłowicz w gub. mińskiej (obecnie Białoruś) jako syn Czesława (1790–1870), kapitana armii napoleońskiej, uczestnika kampanii rosyjskiej 1812 r., i Elżbiety Madżarskiej (zm. 1850). Ojciec wywodził się ze szlachty podlaskiej, rodzina matki – z przybyłych z Węgier Ormian, trudniących się produkcją pasów słuckich (kontuszowych). W pierwszych latach życia przyszły kompozytor uczył się w domu, pod opieką ojca oraz wykształconych stryjów: Dominika (1788–1848), Józefa (1789–1840), Aleksandra (1801–1836) i Kazimierza (1795–1836), posiadających duże rozeznanie w sprawach społeczno-politycznych i kulturalnych. Podstaw muzyki uczyła go matka. W 1827 r. rodzina wyjechała do Warszawy, by rozpocząć edukację syna. Młody Moniuszko pobierał prywatne lekcje muzyki u protestanckiego organisty Carla Augusta Freyera (1801–1883). Równolegle podjął naukę w gimnazjum pijarów. W 1830 r., wskutek kłopotów materialnych, Moniuszkowie powrócili na Litwę. Zamieszkali w Mińsku, gdzie przyszły kompozytor i dyrygent kontynuował naukę w miejscowym gimnazjum rządowym, ukończywszy do roku 1834 sześć klas. Równocześnie uczył się dalej muzyki pod kierunkiem nauczyciela fortepianu Dominika Stefanowicza.

W 1836 r. Moniuszko udał się ze stryjem Aleksandrem na kilkumiesięczny pobyt do Wilna. Tam uczęszczał na amatorskie spektakle operowe trupy Wilhelma Szmidkoffa, poznał też swą przyszłą żonę Aleksandrę z Müllerów (ur. 1821), córkę pułkownika armii rosyjskiej. W sierpniu 1837 r. przybył do Berlina i podjął prywatne studia kompozytorskie u Carla Rungenhagena (1778–1851), zakończone otrzymaniem w czerwcu 1839 r. świadectwa potwierdzającego osiągnięcie dobrych wyników w nauce. W tym czasie powstały utwory religijne, dwa kwartety smyczkowe, pierwsze dzieło sceniczne – Noc w Apeninach oraz pieśni, spośród których wyszły drukiem w firmie Bote&Bock dwa zeszyty do słów Adama Mickiewicza (1798–1855) w tłumaczeniu na jęz. niemiecki (1838–1839). Wkrótce potem Moniuszko powrócił w rodzinne strony. 25 sierpnia 1840 r. zawarł w Wilnie małżeństwo z A. Müllerówną i osiadł w tym mieście; od jesieni podjął pracę jako organista w kościele św. Jana. Udzielał także prywatnych lekcji muzyki, urządzał koncerty muzyki religijnej i świeckiej, a przede wszystkim komponował. W Wilnie powstały jego utwory sceniczne o lżejszym charakterze: Ideał, Karmaniol, Nowy Don Kichot, Loteria i in. oraz kolejne pieśni. W celu opublikowania tych ostatnich powziął zamiar wyjazdu do stolicy Imperium Rosyjskiego.

W sierpniu 1842 r. Moniuszko udał się więc w swoją pierwszą podróż do Petersburga. Architektura miasta dostarczyła mu silnych wrażeń estetycznych. Korzystał z gościny absolwenta Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych architekta Antoniego Klewszczyńskiego (1844–1902), a czas, jak świadczy zachowana korespondencja, wypełniały mu spotkania z miejscowymi Polakami. Byli wśród nich pisarz Stanisław August Lachowicz (zm. 1882), profesor historii zatrudniony w Muzeum Rumiancewa, Ignacy Żegota Onacewicz (1780 lub 1781–1840), utożsamiający się z polskością pianista Anton A. Gerke (1812–1870), udzielający lekcji muzyki dzieciom rodziny cesarskiej, cenzor druków polskich Bazyli Anastasewicz (1775–1845), a także redaktor „Tygodnika Petersburskiego” (TP) i wysoki urzędnik Józef Emanuel Przecławski (1799–1879). Nie spełniła się nadzieja Moniuszki uzyskania stanowiska muzyka dworskiego. Negatywnie wypadła jego audiencja u dyrektora kapeli chóru śpiewaków dworu cesarskiego księcia gen. Aleksieja F. Lwowa (1798–1870), skrzypka i kompozytora amatora, autora muzyki do hymnu rosyjskiego Боже, Царя храни! [Boże, chroń cara!] – kompozytor, niezaopatrzony w żadne listy polecające czy ustne rekomendacje, nie otrzymał wymarzonej posady. „O moim powodzeniu w Petersburgu nic pociesznego donieść nie mogę” – pisał 5 września 1842 r. w liście do teściowej (S. Moniuszko, Listy zebrane, Kraków 1969, s. 73), by w kolejnym stwierdzić „najmniejszej ochoty i projektu już nie mam zostania w Petersburgu” (tamże, s. 77). Sukcesem natomiast zakończyły się jego starania w Petersburskim Komitecie Cenzury o zezwolenie na publikację zbioru pieśni, zatytułowanego Śpiewnik domowy (pierwszy tom ukazał się z końcem 1843 r., drugi – w 1845 r.). Nad Newą przebywał do połowy października 1842 r.
W 1846 r. wyszło drukiem dziewięć pieśni Moniuszki jako dodatek nutowy do poematu Witolorauda Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887). W lipcu tegoż roku kompozytor wyjechał do Warszawy w związku z planowanym wystawieniem Loterii w Teatrze Wielkim. Premiera utworu 12 września 1846 r. nie była wielkim sukcesem, jednak pobyt w Warszawie okazał się bardzo owocny – Moniuszko nawiązał wtedy kontakt z tamtejszymi muzykami i literatami, m.in. z Włodzimierzem Wolskim (1824–1882), który przekazał mu tekst swego niepublikowanego poematu Halszka z przeznaczeniem na libretto poważnej opery. Pierwszą, dwuaktową wersję dzieła (zwaną dziś „Halką wileńską”) Moniuszko ukończył rok później. Starania o jego wykonanie na scenie warszawskiej nie powiodły się. Do premiery w wersji koncertowej kompozytorowi udało się doprowadzić 1 stycznia 1848 r. w Wilnie w wykonaniu śpiewaków amatorów. W latach 40. XIX w. dorobek kompozytorski Moniuszki powiększył się m.in. o operetkę Żółta szlafmyca (1841, tekst Franciszek Zabłocki [1752–1821]) oraz cztery dalsze dzieła tego gatunku – wszystkie do tekstów Wincentego Dunin-Marcinkiewicza (1808–1884): Pobór rekrutów (wystawiony w Mińsku w 1841 r.), Cudowna woda (1843), Sielanka (1848), Walka muzyków (zaginiona) oraz dwie kantaty o tematyce zaczerpniętej z podań litewskich (Milda i Nijoła, ok. 1848 r.), uwerturę koncertową Bajka (1848), dwie pierwsze Litanie ostrobramskie (1843, 1849), a także wiele drobnych utworów fortepianowych.

W lutym 1849 r. Moniuszko udał się ponownie do Petersburga, tym razem wraz z żoną i przyjacielem – wileńskim śpiewakiem Achillesem Bonoldim (1821–1871). Celem wizyty było zaprezentowanie dorobku artystycznego, nie zaś – jak za pierwszym razem – zdobycie zatrudnienia. Sfinansowany z pieniędzy pożyczonych pod zastaw fortepianu pobyt trwał kilka miesięcy. Moniuszkowie mieszkali w skromnych warunkach w suterenie przy ul. Millionnej [Миллионная ул.]. Kompozytor zawarł wówczas przyjaźń z przedstawicielem młodszego pokolenia rosyjskich kompozytorów Aleksandrem S. Dargomyżskim (1813–1869). Podczas urządzanych u niego wieczorów muzycznych niejednokrotnie wykonywano pieśni, ballady i romanse Moniuszki. Poza gospodarzem zagorzałym wielbicielem twórczości Polaka stali się m.in. César Cui (1835–1918), w niedalekiej przyszłości uczeń kompozytora, oraz Aleksander N. Sierow (1820–1871), kompozytor, dyrygent i znany krytyk muzyczny. Ten ostatni, komentując wokalistykę Moniuszki, stwierdził, że „nie waha się postawić jej obok tego, co najlepsze w gatunku pieśni lirycznej” (cyt. za: И. В. Уварова, Станислав Монюшко и русская музыкальная культура, „Царскосельские чтения” 2014, nr XVIII, s. 249). Brak jest natomiast informacji źródłowych, które by potwierdzały kontakty Moniuszki z Michaiłem I. Glinką (1804–1857), uważanym za ojca rosyjskiej opery narodowej. Dzięki pomocy Dargomyżskiego, Władimira G. Bienediktowa (1807–1873), tłumacza poezji Mickiewicza, a także Wiktora Każyńskiego (1812–1867), który w tym czasie piastował stanowisko kapelmistrza w Teatrze Aleksandryjskim, udało się zorganizować dwa koncerty utworów Moniuszki (26 marca/7 kwietnia i 9/21 kwietnia). Publiczność petersburska wysłuchała fragmentów Mildy (zadedykowanej następcy tronu i przyszłemu carowi – Aleksandrowi II [1818–1881]) oraz uwertury koncertowej Bajka (dedykowanej z kolei Dargomyżskiemu). Partię solową w Mildzie wykonał A. Bonoldi; wynajęto włoski chór operowy oraz amatorską orkiestrę, którą zorganizował Każyński. Koncerty doczekały się pochlebnej recenzji Tadeusza Bułharyna (1789–1859) w „Siewiernoj Pczole” [Северная пчела] – krytyk poświadczył m.in., że Milda spotkała się z aprobatą „utalentowanych rosyjskich kompozytorów i wirtuozów-amatorów”, a umiejętność połączenia głębokiego uczucia z duchową prostotą nosi znamiona geniuszu (Пчелка. Заметки, выписки и корреспонденция Ф. Б., tamże, 1849, nr 79, s. 313).

Po powrocie do Wilna Moniuszko wrócił do działalności pedagogicznej i organizatorskiej. Podjął się m.in. dyrygowania miejscową orkiestrą teatralną. Udało mu się również nawiązać stosunki z polskimi wydawcami: Józefem Zawadzkim (1781–1838) w Wilnie, Janem Konstantym Żupańskim (1803 lub 1806 – 1883) w Poznaniu i Robertem Friedlandem w Warszawie; dzięki temu wyszły drukiem kolejne tomy Śpiewników domowych (III i IV – 1851, 1855). W 1852 r. kompozytor doczekał się pierwszej publikacji rosyjskiej – fortepianowy Polonez d-moll ukazał się w Petersburgu w Albumie muzycznym (Album musical) pianistki Łucji Rucińskiej (ok. 1820–1882). Z nowych utworów powstały w 1. poł. lat 50. XIX w. m.in. kantata Widma do tekstu drugiej części Dziadów Mickiewicza (1852), sielanka Cyganie (późniejszy tytuł Jawnuta, wystawiona w Wilnie w 1852 r.), operetka Bettly (wystawiona w Wilnie w 1852 r.). Najważniejszym wydarzeniem tego okresu było wszakże wystawienie w Wilnie dwuaktowej wersji Halki. Miało ono miejsce 16/28 lutego 1854 r. Wkrótce potem kompozytor podjął starania o wystawienie dzieła w Warszawie, na razie nieskuteczne.

W 1856 r. Moniuszko zjawił się po raz trzeci w Petersburgu. Gościny udzielił mu najpierw szwagier Jan Müller, a następnie kanonik wileński Adam Stanisław Krasiński (1810–1891) w swoim mieszkaniu przy siedzibie Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego na nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 118, przy moście Izmaiłowskim [Измаиловский мост]. Podczas tego pobytu wśród petersburskich Polaków, z którymi utrzymywał kontakty, znaleźli się: Klewszczyńscy, Wiepryccy, Malewscy, pianista i kompozytor Antoni Kątski (1817–1889), żona Apolinarego Kątskiego (1825–1879) – Olga (1830–1885) oraz Bułharyn. Koncert kompozytorski Moniuszki odbył się 20 marca/2 kwietnia w pałacu Jusupowów . Również tym razem z pomocą przyszedł W. Każyński, który zaangażował do występu swoją orkiestrę, a także przyciągnął chór opery włoskiej oraz słynnych solistów sceny rosyjskiej: sopran Anisję A. Bułachową (1831/1832 – 1920) i basa Osipa A. Pietrowa (1806–1878). Na tę okazję Moniuszko zawarł rozejm z muzykiem, z którym poróżniła go w 1849 r. sprawa plagiatu (w albumie Bukiet kwiatów północnych wydanym przez pianistę i pedagoga Abramowicza znalazła się pieśń Kozak Moniuszki, figurująca w opracowaniu na fortepian pt. Dumka. Pieśń ukraińska, podpisanym nazwiskiem Każyńskiego). Koncert Moniuszki obejmował uwerturę Bajka, dwa fragmenty z Mildy (Chór wieśniaków i Modlitwa), zadedykowaną wielkiemu księciu Konstantemu Mikołajewiczowi (1827–1892) kantatę Nijoła (w programie widniała pod pierwotnym tytułem Wundyny) oraz specjalnie skomponowane na petersburską prezentację i wówczas prawykonane: kantatę Madonna do słów Francesca Petrarki (1304–1374) na bas, chór i orkiestrę (w programie zapowiedziana jako Hymn Petrarki) i uwerturę Kain. TP napisał o koncercie: „Powodzenie znakomitego Mistrza jako kompozytora było zupełne. Sala mieściła w sobie wszystko, co składa tu, w Petersburgu, sąd muzykalny najwyższej instancyi i werdykt tego trybunału był jednomyślny […] genialne utwory p. Moniuszko sprawiły tu najgłębsze wrażenie i były przyjęte z zachwytem” (1856, nr 23 z 27 marca/8 kwietnia, s. 175).

Wizyta w Petersburgu była dla Moniuszki okazją do zacieśnienia i rozszerzenia stosunków z petersburskimi kompozytorami i krytykami, którzy byli zajęci budowaniem rosyjskiej i – szerzej – słowiańskiej muzyki narodowej jako nowej propozycji dla Zachodu. Poza Dargomyżskim i Cui byli to m.in. Milij A. Bałakiriew (1837–1910) i Aleksandr N. Sierow (1820–1871). Ten ostatni ogłosił w petersburskim tygodniku „Muzykalnyj i Tieatralnyj Wiestnik” [Музыкальный и театральный вестник] (1856 nr 14) obszerny artykuł o dotychczas wydanych tomach Śpiewnika domowego, podkreślając mistrzostwo pieśni Moniuszki, niesłusznie – jak pisał – ocenianych jako proste i naiwne. W 1857 r. dziesięć pieśni Moniuszki ukazało się w przekładzie na jęz. rosyjski pt. Албом романсов [Album romansów] w firmie A. Büttner. Dwie pozycje z tego zbioru przedrukowano w 1863 r. w popularnej serii Russische Romanzen und Volkslieder (F. Schuberth, Hamburg).

Lata po koncercie petersburskim wypełniły kompozytorowi troski materialne, związane z koniecznością utrzymania licznej rodziny oraz ponowne starania o podbicie Warszawy, zakończone – po przełamaniu niechęci tamtejszego oberpolicmajstra i dyrektora teatrów rządowych Siergieja S. Muchanowa (1833–1897) – premierą nowej, 4-aktowej wersji Halki w Teatrze Wielkim 20 grudnia 1857/1 stycznia 1858 r. Premiera, do której doszło dzięki pomocy wychowanej w Petersburgu, a mieszkającej od 1857 r. w Warszawie arystokratki i mecenaski muzyki Marii Kalergis (1822–1874), była wielkim sukcesem kompozytora. Do końca sezonu 1858/1859 doliczono się ok. 60 spektakli utworu. Powodzenie Halki odnotowały również renomowane zagraniczne czasopisma muzyczne. Rezultatem sukcesu było zamówienie na jednoaktową operę, otrzymane od Dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych, a następnie – powierzenie kompozytorowi przez tąż, z dniem 15 sierpnia 1858 r., stanowiska dyrektora (tj. naczelnego dyrygenta) opery w Teatrze Wielkim (tak nazwano jego funkcję w oficjalnym dokumencie; w prasie Moniuszko był określany jako dyrektor Opery Polskiej w Teatrze Wielkim).

Zanim Moniuszko rozpoczął pracę w Warszawie, dokąd przeprowadził się wraz z rodziną w listopadzie 1858 r., odbył podróż do Paryża w nadziei nawiązania kontaktów z tamtejszym środowiskiem muzycznym. Sfinansowano ją z funduszy pozyskanych w czasie koncertu na rzecz Moniuszki, który Kalergis zorganizowała w Teatrze Wielkim 25 marca 1858 r.; dochód z koncertu zamknął się sumą 3 tys. rub. Wyprawa Moniuszki do Paryża rozpoczęła się 15 maja 1858 r. i trwała blisko miesiąc. W jej trakcie kompozytor odwiedził m.in. Pragę i Weimar, gdzie złożył wizytę Franzowi Lisztowi (1811–1886). Pobyt nad Sekwaną podczas miesięcy wakacyjnych nie przyniósł spodziewanych rezultatów. W tym czasie ukończona została jednak zamówiona przez Dyrekcję Teatrów Rządowych jednoaktówka Flis. Jej premiera odbyła się 12/24 września 1858 r.

Lata 1859–1860 to okres codziennej pracy Moniuszki w teatrze. Mimo że kompozytor wybrał do swego repertuaru kilka oper francuskich (m.in. Roberta diabła Giacoma Meyerbeera [1791–1864] i Raymonda Ambroise’a Thomasa [1811–1896]), to ostatecznie dyrygował jedynie wznowieniami dwóch oper Daniela Aubera (1782–1871), a poza tym własnymi dziełami: Halką, Flisem, Mildą oraz wprowadzoną na scenę 5 czerwca 1860 r. sielanką Jawnuta (prapremiera pierwszej wersji utworu pt. Cyganie miała miejsce w Wilnie w 1852 r.). Poprowadził też 2 marca 1859 r. prapremierę opery Król Pasterzy Oskara Kolberga (1814–1890). Na początku pracy w teatrze powstały w zawrotnym tempie dwie kolejne opery Moniuszki: Hrabina (do libretta Włodzimierza Wolskiego [1824–1882], premiera 26 stycznia/7 lutego 1859 r.) i Verbum nobile (do libretta Jana Chęcińskiego [1826–1874], premiera 20 grudnia 1859/1 stycznia 1860 r.). Dobra passa skończyła się wraz z nastaniem niepokojów poprzedzających powstanie styczniowe 1863 r. Patriotyczne podziemie zarządziło bojkot teatru, skutkiem czego Dyrekcja Teatrów Rządowych zamknęła go na kilka miesięcy (od 3 kwietnia 1861 do 7 stycznia 1862 r.). W tym okresie Moniuszko odbył, dzięki pomocy przyjaciół, drugą podróż do Paryża. Zaowocowała ona wydaniem ponad 20 pieśni w oficynie G. Flaxland, w zbiorze Echoes de Pologne. W tym samym wydawnictwie ukazała się też jedna z Litanii Ostrobramskich.

Początek lat 60. XIX w. to okres pierwszych wykonań kolejnych ważnych dzieł kompozytora: opery Verbum nobile (1 stycznia 1861 r., libretto J. Chęciński), kantaty Widma do tekstu drugiej części Dziadów Mickiewicza (22 stycznia 1865 r. w Warszawie), wreszcie opery Straszny dwór (28 września 1865 r., tamże); na tym ostatnim przedstawieniu obecny był Grigorij A. Demidow (1837–1870), opiniotwórczy kompozytor amator i teoretyk muzyki, wywodzący się z Petersburga. Wyszedł także – nieco wcześniej – piąty tom Śpiewnika domowego (1858) oraz zbiór utworów religijnych pt. Śpiewnik kościelny (późniejszy tytuł – Muzyka kościelna Stanisława Moniuszki; wyd. Gebethner i Wolff, 1860–1862). Nowym polem aktywności Moniuszki stała się działalność pedagogiczna w otwartym pod koniec 1860 r. Warszawskim Instytucie Muzycznym. W latach 1864–1865 artysta prowadził tam klasę chóru, a od 1866 r. nauczał harmonii. 16 lutego 1868 r. odbyła się w Warszawie premiera Sonetów krymskich do słów Mickiewicza. 11 grudnia 1869 r. miała tam miejsce prapremiera ostatniej poważnej opery Moniuszki Paria (libretto J. Chęcińskiego). Ostatnim dziełem scenicznym, które wystawiono za życia kompozytora, była jednoaktówka Beata do libretta Chęcińskiego, której premiera odbyła się w Warszawie 2 lutego 1872 r.

Równocześnie z podjęciem pracy w konserwatorium Moniuszko podjął kolejne próby wypromowania własnej twórczości za granicą. Z licznych wzmianek prasowych wiadomo o planach kolejnego wyjazdu do Petersburga, gdzie miała się odbyć premiera jego nowej uwertury. Projekt ten nie został jednak zrealizowany. Natomiast w lutym 1865 r. dwukrotnie wykonano w dwóch stołecznych instytucjach fragmenty Nijoły: w Rosyjskim Towarzystwie Muzycznym (RTM, Pусское музыкальное общество) oraz w Bezpłatnej Szkole Muzycznej [Бесплатная музыкальная школа], prowadzonej przez M. A. Bałakiriewa. 28 lutego 1868 r. w Pradze miało miejsce pierwsze zagraniczne wykonanie Halki pod dyrekcją Bedřicha Smetany (1824–1884). Kolejne odbyło się 20 lutego/4 marca 1869 r. w Teatrze Wielkim w Moskwie. Realizacji podjęła się trupa rosyjska pod dyrekcją Czecha Jana Szramka. Na przełomie lat 60. i 70 XIX w. ukazały się w Rosji kolejne publikacje pieśni Moniuszki (z tekstami w jęz. rosyjskim). W 1868 r. petersburski nakładca Matwiej I. Bernard (1794–1871) wydał zbiór Romansy i piesni, a w 1870 r. nakładem A. Büttnera wyszedł, także w Petersburgu, Второй альбoм романсов [Drugi album romansów]. Najpiękniejsze pieśni z tych zbiorów przedrukował F. Schuberth w Hamburgu w ramach wspomnianej wyżej serii Russische Romanzen und Volkslieder (1868, 1871). W planie na kolejne lata kompozytor miał dalsze publikacje i wykonania w Rosji, m.in. Widm i Sonetów krymskich. Już wiosną 1870 r. W. G. Bienediktow sporządził rosyjski przekład Sonetów..., na początku zaś czerwca tegoż roku Moniuszko przesłał partyturę Parii dyrektorowi Teatrów Cesarskich w Petersburgu Stiepanowi A. Giedeonowowi (1816–1878).

Wymienione wyżej petersburskie publikacje były pokłosiem czwartego, a zarazem ostatniego pobytu Moniuszki nad Newą. Przybył tam 23 stycznia/4 lutego 1870 r., by uczestniczyć w premierze swojego opus magnum. Przygotowania do wystawienia Halki w Teatrze Maryjskim trwały już od wiosny lub lata 1869 r. Oprawę muzyczną wziął na siebie kapelmistrz Eduard Nápravnik (1839–1916), reżyserię – Josif Ja. Sietow (1826–1893/1894), scenografię m.in. Michaił I. Boczarow (1831–1895), układ taneczny – Aleksiej N. Bogdanow (1830–1907). Skorzystano z przekładu libretta na jęz. rosyjski autorstwa Nikołaja I. Kulikowa (1812–1891). Petersburska premiera Halki miała miejsce w 4/16 lutego 1870 r. Na potrzeby przedstawienia akcja opery została przeniesiona do XVII w., a zakończenie zmienione. W obsadzie znaleźli się wybitni rosyjscy artyści sceny operowej: Halkę kreowała Julia F. Płatonowa (1841–1892), Jontka – Fiodor P. Komissarżewski (1838–1905), Janusza – Iwan A. Mielnikow (1832–1906), Stolnika – Giennadij P. Kondratiew (1834–1905). Wśród tancerzy występował Feliks Krzesiński (1823–1905), który wyróżnił się znakomitym wykonaniem mazura i poloneza. Halka wzbudziła rezonans wśród rosyjskich krytyków muzycznych, co znalazło swój wyraz w licznych recenzjach prasowych, m.in. autorstwa Mawrikija Ja. Rappaporta (1824–1884) („Syn Otieczestwa” [Сын отечества] z 8 lutego), C. Cui („Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti” [Санкт-Петербургские ведомости] z 13 lutego), Sierowa („Journal de Saint-Pétersbourg”, 1870, nr 56), Hermana Laroche’a (1845–1905), Fieofiła M. Tołstoja (pseud. Rostisław, 1809–1881) („Gołos” [Голос] z 8/20 lutego).

W premierze wziął udział wielki książę Konstanty Mikołajewicz (1827–1892), brat Aleksandra II, były namiestnik Królestwa Polskiego. O entuzjastycznym odbiorze utworu przez niego świadczył jego udział w kolejnych spektaklach Halki, a także zaproszenie Moniuszki do swojej rezydencji – Pałacu Marmurowego . Opinia wielkiego księcia miała przełożenie na stołeczne środowisko muzyczne, gdyż piastował on funkcję prezesa RTM. Utwór spotkał się również z aprobatą małżonki cara. Halka przypadła także do gustu szerszej publiczności: w sumie wystawiono ją w tej inscenizacji w Teatrze Maryjskim 31 razy, po raz ostatni w 1873 r. Nie udało się natomiast podczas tego pobytu zorganizować Moniuszce koncertu kompozytorskiego. Spośród Polaków przebywających w Petersburgu jego rozmówcami byli m.in.: skrzypek i kompozytor Henryk Wieniawski (1835–1880) oraz wydawca gazety „Nowoje Wriemia” [Новое время] Adam Honory Kirkor (1818–1886). W trakcie tego pobytu Moniuszko wynajmował kwaterę przy ul. Torgowej [Торговая ул.] (obecnie ul. Sojuza Pieczatnikow [Союза печатников ул.]) 3 w domu Wagenheila [дом Вагенгейля], m. 21. Stolicę Rosji opuścił na początku marca 1870 r.

Moniuszko zmarł nagle Warszawie 4 czerwca 1872 r. Kondukt żałobny liczyć miał kilkadziesiąt tysięcy osób. Doczesne szczątki kompozytora złożono najpierw w podziemiach kościoła św. Karola Boromeusza na Powązkach, następnie przeniesiono do tymczasowego grobu. Powtórny, uroczysty pogrzeb Moniuszki i jego żony miał miejsce w listopadzie 1908 r. Obecnie spoczywa na cmentarzu Powązkowskim (kw. 180, rz. 4, m. 26, 27, 28).

Moniuszkowie mieli dziesięcioro dzieci. Córki: Elżbietę (1841–1891), graficzkę, żonę Władysława Nawroczyńskiego, Marię, Jadwigę (ur. 1848) zamężną Skrobańską, Zofię (1849–1924), żonę Aleksandra Wyhowskiego, Aleksandrę i Cecylię, oraz synów: Kazimierza, Stanisława (1844–1905), kolejarza, Bolesława (1845–1902), wiolonczelistę, Jana (1853–1909), malarza, profesora petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. Aleksander, Maria i Kazimierz zmarli we wczesnym dzieciństwie.

Uchodzący za ojca polskiej opery narodowej Moniuszko był wielokrotnie upamiętniany. Stawiano mu pomniki (m.in. kilkukrotnie w Warszawie, a także w Katowicach, Częstochowie, Raciborzu i Bydgoszczy) i popiersia (w Wilnie, Toruniu, Gdańsku i Łodzi), jego imieniem nazywano ulice i parki różnych miast, a wizerunek wykorzystano m.in. w projekcie banknotu 100 tys. zł, emitowanego w latach 1990–1994. W 1969 r. otwarto muzeum Moniuszkowskie, które do dziś znajduje się w wydzielonej części szkoły w miejscowości Aziorny [Азёрны] na Białorusi. O wkładzie Moniuszki w kulturę muzyczną przypominają tablice pamiątkowe na budynku gimnazjum mińskiego, do którego uczęszczał, a także w wileńskiej kamienicy, gdzie przez lata zamieszkiwał. Jego imię nosi utworzone w 1871 r., propagujące kulturę muzyczną Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. Od 1992 r. co trzy lata w Warszawie odbywa się Międzynarodowy Konkurs Wokalny im. Stanisława Moniuszki. Brak natomiast poświęconych mu miejsc pamięci w Petersburgu. Świadectwem pamięci o wybitnym kompozytorze wśród przedrewolucyjnej petersburskiej Polonii było wydanie nakładem Księgarni Polskiej monografii Stanisław Moniuszko. Dziedzictwo, życiorys i muzyka pióra Bolesława Wilczyńskiego (Petersburg, 1900, seria Życiorysy Sławnych Polaków). W związku z przypadającym na 2019 r. jubileuszem 200-lecia urodzin kompozytora wiele inicjatyw kulturalnych, naukowych, popularyzatorskich planuje Społeczny Komitet Obchodów 200. rocznicy urodzin Stanisława Moniuszki.


Bibliografia:
E. Dziębowska, K. Duszyk, Moniuszko Stanisław, w: Encyklopedia muzyczna PWM. Część biograficzna m., Kraków 2000, s. 303–335 (bibliografia); W. Rudziński, Moniuszko Stanisław, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, t. 21, s. 655–658 (bibliografia); А. Алексеев-Борецкий, К истории одного матинэ в Мраморном дворце (по письмам С. Монюшко к жене), „Musicus” 2016, nr 3, s. 40–44, http://docplayer.ru/52035569-Studia-stanislav-monyushko-do-1870-goda-pobyval-v-peterburge.html [dostęp: 16 IV 2018]; I. Bełza, Moniuszko w Rosji, „Muzyka” 1952, nr 9–10, s. 30–41; J. Kopecký, „Halka” Stanisława Moniuszki w teatrze Tymczasowym i Narodowym w Pradze, w: Teatr muzyczny Stanisława Moniuszki, red. M. Dziadek, E. Nowicka, Poznań 2014, s. 307–318; B. Mucha, Artyści polscy w nowożytnej Rosji, Łódź 1994, s. 45–60; W. Rudziński, Moniuszko, wyd. 4, Kraków 1972; E. Szczepańska-Lange, Życie muzyczne w Warszawie, w: Historia muzyki polskiej. T. 5: Romantyzm, część druga B, 1850–1900, Warsaw 2010; A. Topolska, Zupełnie inna książka o Stanisławie Moniuszce, Warszawa 2016; И. В. Уварова, Станислав Монюшко и русская музыкальная культура, „Царскосельские чтения” 2014, nr XVIII, s. 247–251; G. Wiśniewski, Od Szalapina do Kozłowskiego. Opery Moniuszki w Rosji, b.m. i r. w.; tenże, Stanisław Moniuszko i jego opery w Petersburgu, seria „Polonica Petropolitana”, t. 4, Petersburg 2004; A. Wypych-Gawrońska, Lwowski teatr operowy i operetkowy w latach 1872–1918, Kraków 1999; S. Moniuszko, Listy zebrane, przyg. do druku W. Rudziński, współpraca M. Stokowska, Kraków 1969; Społeczny Komitet Obchodów 200 rocznicy urodzin Stanisława Moniuszki, http://www.fundacjapolcanart.org/moniuszko2019/index.html [dostęp: 20 X 2017].