Maliszewski Witold / Малишевский Витольд Осипович (1873–1939), kompozytor, pedagog.

Urodził się 20 sierpnia 1873 r. w Mohylowie Podolskim nad Dniestrem (obecnie Могилів-Подільський w obw. winnickim na Ukrainie). Był synem Józefa, urzędnika oraz kaukaskiego zesłańca za udział w powstaniu styczniowym 1863 r., i Leoni z Kryńskich. Od najmłodszych lat uczył się muzyki, najpierw pod opieką matki, uzdolnionej pianistki. Ojciec zmarł, gdy Witold miał sześć lat. Rodzina mieszkała wówczas w Tyflisie (obecnie Tbilisi w Gruzji), gdzie Maliszewski ukończył gimnazjum i szkołę muzyczną przy Cesarskim Towarzystwie Muzycznym. Jego nauczycielem fortepianu był kompozytor i dyrygent Michaił M. Ippolitow-Iwanow (1859–1935). Uczył się też gry na skrzypcach i altówce, grał w lokalnych zespołach kameralnych i szkolnej orkiestrze. Za wysokie wyniki w nauce uzyskał stypendium. Zaraz po maturze w 1891 r. wyjechał do Petersburga. Przez rok studiował matematykę na Uniwersytecie Petersburskim, a w 1892 r. rozpoczął studia w Wojskowej Akademii Medycznej [Военно-медицинская академия], gdzie w 1897 r. uzyskał dyplom. Równolegle rozwijał swoje pasje muzyczne. Występował jako skrzypek i altowiolista w różnych zespołach, chodził na koncerty i do opery, interesował się muzycznymi nowościami. Jednakże dopiero w roku 1898 rozpoczął regularną naukę w Konserwatorium, decydując się tym samym na całkowitą zmianę drogi zawodowej. Już na studiach pokazał, że była to dobra decyzja. Po rocznym kursie przygotowawczym pod kierunkiem Auguste’a Bernharda (1852–1908) trafił do klasy Nikołaja A. Rimskiego-Korsakowa (1844–1908), który od razu dostrzegł w nim duży potencjał i umiejętnie pokierował jego rozwojem. Form muzycznych uczył go Aleksandr K. Głazunow (1865–1936). Obaj profesorowie chwalili jego pracowitość i systematyczność, wysoko oceniali postępy w nauce.

Pierwsze sukcesy kompozytorskie Maliszewski zaczął odnosić już na studiach. Jego Sonata na skrzypce i fortepian op. 1 ukazała się drukiem w lipskim wydawnictwie rosyjskiego przemysłowca, mecenasa i wydawcy muzycznego Mitrofana P. Bielajewa (1836–1904). Pierwsza kompozycja orkiestrowa I Symfonia op. 8 została wykonana w 1902 r. na słynnych koncertach w carskiej rezydencji w Pawłowsku, a kilka miesięcy później zaprezentowana polskiej publiczności w Filharmonii Warszawskiej. Sukcesy te zostały dostrzeżone i nagrodzone przez dyrekcję uczelni. W klasie dyplomowej Maliszewski uzyskał stypendium im. A. Rubinsteina. Niemal jednocześnie otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie kompozytorskim im. ks. K. Lubomirskiego w Warszawie za dwa zbiory utworów fortepianowych op. 4 i op. 5. Konserwatorium ukończył w 1902 r. Na koncercie dyplomowym wykonano jego Wielką kantatę biblijną. W tym okresie napisał wiele utworów kameralnych, m.in. dwa kwartety i kwintet smyczkowy, które zostały nagrodzone przez Cesarskie Towarzystwo Kameralne w latach 1903, 1904 i 1905. Jako student dorabiał korepetycjami z matematyki i był wychowawcą w instytucie dla sierot w Gatczynie, pomagając finansowo matce i młodszemu bratu. Założył też własną rodzinę, w 1901 r. ożenił się z Natalią Makarewicz (1882–1974). Mieli trzy córki: Helenę, Marię Magdalenę i Walerię. Druga z nich, Maria Magdalena Maliszewska-Halfterowa (1907–1984), wybrała karierę muzyczną.

Po ukończeniu Konserwatorium Maliszewski nadal pracował w Gatczynie, ale przede wszystkim poświęcił się komponowaniu. Powstały wtedy kwartety smyczkowe, wydane przez Bielajewa, a także dzieła orkiestrowe, jak I Symfonia op. 8, Uwertura radosna op. 11, II Symfonia op. 12, III Symfonia op. 14. Tworzą one fundament dorobku orkiestrowego artysty i stanowią jego ważny wkład do rozwoju polskiej muzyki symfonicznej. Sytuują się w kręgu muzyki późnoromantycznej, zaznaczają się w nich wpływy zarówno Brahmsa, jak i kompozytorów rosyjskich, zwłaszcza N. Rimskiego-Korsakowa i A. Głazunowa. Młody kompozytor był pod silnym wrażeniem VIII Symfonii Głazunowa, którą nazwał swoim „najgłębszym wrażeniem muzycznym”. Jak pisał: „dzieło to słyszałem wielokrotnie, studiowałem bardzo skrupulatnie partyturę i uważam, że jest ono szczytem osiągnięć ludzkich naszej epoki w dziedzinie muzyki” („Muzyka” 1935, nr 1–4, s. 77). Jego stosunek do rosyjskich mistrzów polegał jednak nie na prostym naśladownictwie, lecz na głębokim przywiązaniu do wyznawanych przez nich wartości artystycznych. Swoim nauczycielom zawdzięczał doskonały warsztat kompozytorski, szeroką kulturę muzyczną i szacunek dla tradycji.

Maliszewski współpracował z najwybitniejszymi artystami ówczesnej epoki. Był ściśle związany z tzw. Kółkiem Bielajewa, nieformalną organizacją muzyczną, mającą na celu propagowanie wykonawstwa kameralnego i twórczości kompozytorów rosyjskich. Na słynnych „piątkach u Bielajewa” spotykała się elita intelektualna i artystyczna miasta. Bywali tam m.in.: muzycy i kompozytorzy A. Głazunow, Anatolij K. Ljadow (1855–1914), Aleksandr P. Borodin (1833–1887), Joseph Wihtol [Jāzeps Vītols] (1863–1948), bracia Feliks M. (1863–1931) i Zygmunt M. (1852–1920) Blumenfeldowie, Nikołaj N. Czeriepin (1873–1945), Nikołaj S. Ławrow (1861–1927), krytyk muzyczny i historyk sztuki Władimir W. Stasow (1824–1906) i malarz Ilia J. Riepin (1844–1930). Talent młodego twórcy został dostrzeżony i doceniony przez petersburskie środowisko. Bielajew przyczynił się do wypromowania jego utworów, drukując je w swoim lipskim wydawnictwie. Obracając się w tym muzycznym kręgu, Maliszewski chłonął atmosferę twórczej ekscytacji i głębokiego oddania się sztuce. Pobyt w Petersburgu miał decydujące znaczenie dla rozwoju jego talentu kompozytorskiego. Ukształtował też jego postawę ideową, opartą na przekonaniu o wysokim posłannictwie sztuki muzycznej i odpowiedzialności artysty wobec społeczeństwa. Maliszewski podtrzymywał związki z Polską, śledził wydarzenia muzyczne, interesował się osiągnięciami Mieczysława Karłowicza (1876–1909) i Karola Szymanowskiego (1882–1937). Jednakże jego własne dzieła były wtedy rzadko wykonywane w kraju.

Podczas pobytu w Rosji mieszkał w Gatczynie kolejno pod następującymi adresami: w latach 1899–1901 przy ul. Konstantynowskiej [Константиновская ул.] (obecnie ul. Radiszczewa [Радищева ул.]) 6, w latach 1901–1902 i 1905–1906 w Gatczyńskim Instytucie dla Sierot im. Mikołaja I [Гатчинский сиротский институт императора Николая I] przy prosp. Pawła I [Павла I пр.] (obecnie prosp. [25 Октября пр.]) 65, w 1903 r. przy ul. Bombardijskiej [Бомбардирская ул.] (obecnie ul. M. Gorkiego [М. Горького ул.]) 12, w 1904 r. przy ul. Ljucewskiej [Люцевская ул.] (obecnie ul. Czkałowa [Чкалова ул.]) 20.

W 1908 r. Maliszewski dostał posadę dyrektora Cesarskiej Szkoły Muzycznej w Odessie. W jej uzyskaniu pomogło gorące poparcie Rimskiego-Korsakowa, wzmocnione dobrą opinią Głazunowa i Siergieja W. Rachmaninowa (1873–1943). Po przyjeździe do Odessy od razu rzucił się w wir spraw dydaktycznych i administracyjnych. Wykładał teorię i kompozycję, prowadził orkiestrę, zarządzał szkołą. W 1909 r. dołączyły do tego jeszcze nowe obowiązki. Został dyrektorem odeskiego oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, zajmował się programowaniem i organizacją koncertów, a także nadzorował szkołę działającą przy Towarzystwie. W 1913 r. otwarto Konserwatorium w Odessie, którego dyrekcję objął polski kompozytor. Była to czwarta uczelnia muzyczna na terenie Imperium Rosyjskiego, po Petersburgu, Moskwie i Saratowie. Kilka miesięcy później otwarto też Konserwatorium w Kijowie. Za czasów Maliszewskiego instytucja ta rozkwitła i zdobyła renomę. Dyrektor dbał o wysoki poziom nauczania, ściągał do Odessy wybitnych pedagogów, animował życie muzyczne miasta. Uczniowie Konserwatorium brali udział w przedstawieniach operowych, szkolna orkiestra odnosiła sukcesy. Maliszewski bardzo angażował się w sprawy uczelni, był zwolennikiem reform programowych, opracował system stypendialny. Jego wkład do rozwoju tej placówki był ogromny, nie bez powodu okres ten nazywa się „epoką Maliszewskiego”. Nadmiar obowiązków odbił się jednak negatywnie na twórczości, niewiele wówczas komponował.

W 1921 r. Maliszewski wrócił do odrodzonej Polski. Dostał posadę profesorską w Konserwatorium warszawskim, prowadził klasę teorii i kompozycji. Jednym z jego uczniów był Witold Lutosławski (1913–1994), który wysoko cenił rzetelność i uczciwość profesora, choć nie podzielał jego gustów i przywiązania do tradycji. Maliszewski był kompozytorem akademickim, skupionym na precyzji warsztatowej, unikającym zbyt radykalnych i nowatorskich rozwiązań. Do modernistycznych trendów w sztuce odnosił się z dystansem, ale potrafił docenić wartość artystyczną niektórych dzieł. Jak pisał: „W muzyce szukam wyłącznie treści, ujętej w wyraźną, jasną i zwartą formę. Dlatego zawsze pozostaję zwolennikiem form klasycznych i uważałbym za zaszczyt dla siebie, gdyby muzykę moją własną uznano za neoklasyczną, to znaczy, za muzykę opartą na zasadach klasycznych, ale posiadającą mimo to związek z dobą dzisiejszą z jej najnowszymi prądami” („Muzyka” 1928, nr 4–5, s. 181).

W okresie warszawskim znowu intensywnie komponował. Symbolicznym powrotem do wielkich form orkiestrowych było ukończenie IV Symfonii op. 21, zatytułowanej Odrodzonej i odnalezionej Ojczyźnie. Powstała też Fantazja kujawska op. 25, Koncert fortepianowy op. 27, Bajka op. 30 i Legenda op. 31. Sięgnął po raz pierwszy po gatunki sceniczne, komponując dwie opery-balety Syrena i Boruta oparte na baśniowej tematyce. Pisał pieśni solowe i chóralne, utwory fortepianowe i wokalno-instrumentalne, m.in. Missa Pontificalis op. 28 i Requiem op. 29. Maliszewski aktywnie włączył się w odbudowę życia muzycznego w odrodzonej Polsce. Był dyrektorem Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, współorganizatorem i jurorem I Konkursu Chopinowskiego (1927), współzałożycielem Instytutu im. Fryderyka Chopina, kierownikiem wydziału muzycznego w Departamencie Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Za swoją działalność na rzecz rozwoju polskiej kultury muzycznej otrzymał w 1931 r. Państwową Nagrodę Muzyczną.

Zmarł 18 lipca 1939 r. w Zalesiu pod Warszawą. Został pochowany wraz z żoną na cmentarzu parafialnym w Piasecznie.



Bibliografia:
K. Baculewski, Maliszewski Witold, w: Kompozytorzy polscy 1918–2000, t. 2, Biogramy, red. M. Podhajski, Warszawa–Gdańsk 2005, s. 583; M. Gliński, Witold Maliszewski z okazji odznaczenia Państwową Nagrodą Muzyczną, „Muzyka” 1931, nr 2; L. Korabielnikowa, Polacy w pierwszych konserwatoriach rosyjskich, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967, s. 421–427; Leksykon polskich muzyków pedagogów urodzonych po 31 grudnia 1870 roku, red. Katarzyna Janczewska-Sołomko, Kraków 2008; Z. Lissa, Maliszewski Witold, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1974, t. 19, s. 376–377 (bibliografia); J. Paja-Stach, Maliszewski Witold, w: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, Kraków 2000, t. 6, s. 56–57 (bibliografia); L. Stawowy, Wczesna twórczość symfoniczna Witolda Maliszewskiego, w: Muzyka polska a modernizm, Kraków 1981, s. 177–180; E. Wrocki, Witold Maliszewski, „Orkiestra” 1932, nr 2 (17), dostępny na: Dowgiałło Family, http://www.dowgwillo.nl/Muzyka%20Polska/Maliszewski%20Witold.html [dostęp: 29 I 2019]; „Зеркало недели. Украина” http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/yubiley_odesskoy_konservatorii_v_semeynom_razreze_izvestnoe_muzykalnoe_zavedenie_otmetilo_svoe_90-le.html [dostęp: 22 IX 2015]; T. de Laveaux, Witold Maliszewski – w setną rocznicę urodzin, „Ruch Muzyczny” 1973, nr 19; wypowiedzi i artykuły W. Maliszewskiego na łamach czasopisma „Muzyka”: Na marginesie opery-baletu „Syrena”, „Muzyka” 1928, nr 4–5; Reorganizacja Państwowego Konserwatorium Muzycznego, „Muzyka” 1931, nr 11–12; Ku czemu idzie muzyka dzisiejsza?, „Muzyka” 1934, nr 4; Muzyka polska w niebezpieczeństwie, „Muzyka” 1934, nr 7; Moje najgłębsze wzruszenia muzyczne, „Muzyka” 1935, nr 1–4; „Gazeta Lwowska” 1939, nr 163 (nekrolog).

Nuty do utworów Witolda Maliszewskiego z zasobów © Federacji Bibliotek Cyfrowych