Łukasiński Walerian / Лукасиньский Валериан (1786–1868), h. Przyjaciel, major Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, współzałożyciel Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego (TP), więzień polityczny, w twierdzy Szlisselburskiej spędził 38 lat (1830–1868).

Urodził się 14 kwietnia 1786 r. w Warszawie jako najstarszy syn Józefa i Marianny z Rudzińskich. Ród Łukasińskich wywodził się ze schrystianizowanej szlachty tatarskiej, osiadłej na Mińszczyźnie (obecnie Białoruś). Ojciec dzierżawił przynoszący skromny dochód folwark Pawłowo w pobliżu Płocka, stąd też dzieciństwo i młodość spędził Łukasiński w zaborze pruskim, w którego skład po trzecim rozbiorze (1795) weszła ta część Mazowsza wraz z Warszawą, gdzie przemieszkiwali rodzice. Miał dwóch braci: Antoniego, podporucznika artylerii Wojska Polskiego, i kalekiego Juliana, oraz dwie siostry: Józefę, od 1820 r. żonę Karola Wierzbołowicza (ok. 1777–1851), szefa Wydziału Centralnego TP, i Teklę, żonę Jana Łempickiego.

Jak wiele osób o zbliżonej kondycji majątkowej Łukasiński obrał wojskową ścieżkę kariery. W kwietniu 1807 r. jako ochotnik wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego, biorąc udział w II Legii gen. Józefa Zajączka (1752–1826) w kampaniach napoleońskich przeciw Prusom (1807) i Austrii (1809). Początkowo służył w 5. pułku piechoty, gdzie 1 lutego 1808 r. uzyskał awans na podporucznika; następnie przeszedł do 6. pułku piechoty, gdzie wyróżniwszy się w bitwie pod Raszynem, uzyskał 7 maja 1809 stopień porucznika, a 5 lipca tego roku – kapitana. Później został przeniesiony do 13. pułku piechoty Księstwa Warszawskiego, gdzie służył w dziale finansowo-administracyjnym jednostki. W 1813 r. odbył kampanię saską, uczestniczył w bitwie pod Lipskiem (16–19 października) i w obronie Drezna, gdzie w listopadzie 1813 r. został wzięty do niewoli austriackiej i wysłany na Węgry. Wypuszczony z niewoli latem 1814 r. po powrocie do Warszawy wstąpił 2 lutego 1815 r. w randze kapitana do Wojska Polskiego, gdzie został przydzielony do 4. pułku piechoty liniowej stacjonującego w Warszawie. W pułku tym otrzymał 18/30 marca 1817 r. awans do stopnia majora.

Łukasiński był czynnym obserwatorem życia społecznego w pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego. Echem odbiła się jego polemika z broszurą Aperçu sur les Juifs de Pologne autorstwa gen. Wincentego Krasińskiego (1782–1858) („Rozmaitości Warszawskie” 1818, nr 26–28), traktującą o kwestii żydowskiej. Poglądy na tę sprawę zaprezentował w anonimowej broszurze z tego samego roku pt. Uwagi pewnego oficera nad uznaną potrzebą urządzenia Żydów w naszym kraju i nad niektórymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku wyszłymi. Krytykował w niej eksploatację przez W. Krasińskiego przestarzałego ujęcia i promocję nietolerancji, stanowiącej przeszkodę dla polepszenia doli ludności żydowskiej.

Jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego zbliżył się do wolnomularstwa. W 1811 r. towarzysz broni Kazimierz Machnicki (1780–1844) wprowadził go do nowo otwartej masońskiej loży „Wolność Odzyskana” z siedzibą w Lublinie. Członkiem tej loży miał być do jej rozwiązania w 1821 r. Uznaje się, że należał także do powstałej w 1812 r. zamojskiej loży „Jedność”, co trudno jednoznacznie interpretować, zważywszy na zakaz jednoczesnego udziału w dwóch zrzeszeniach masońskich. W strukturach masonerii nie uzyskał jednak wysokiej pozycji z powodu braku zaangażowania w czynną pracę tego ruchu. Dojrzała w nim natomiast myśl wykorzystania legalnego wówczas wolnomularstwa do celów odbudowy Polski. Wyrazem tego dążenia było powołanie do życia 3 maja 1819 r. Wolnomularstwa Narodowego (WN). Wśród jego założycieli znaleźli się także: K. Machnicki, ppłk Franciszek Kozakowski (1786–1846), adwokat Jakub Szreder (1778 lub 1785–1853) i ppor. Tomasz Skrobecki (1787–1876). Zadaniem tajnego związku miała być ochrona narodowości polskiej (w tamtym czasie nowy termin „narodowość” wiązano z niepodległością) oraz wspomaganie polskich wojskowych, zwłaszcza represjonowanych przez naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza (1779–1831). Jak sam deklarował po latach, chodziło o to, by „podnieść ducha narodowego, skierować umysły do jednego celu, zbliżyć osoby między sobą i natchnąć ich wzajemne zaufanie, na koniec nadzieje lepszej przyszłości” (W. Łukasiński, Pamiętnik, Warszawa 1986, s. 50). Oficjalnie głosił, iż związek jest lojalny wobec rządu, choć nie zdołał go zalegalizować poprzez przyjęcie do przedstawicielstwa polskiego wolnomularstwa – Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego. Struktura organizacyjna WN została ukształtowana na wzór masoński: podstawowymi ogniwami były loże kierowane przez kapitułę, a pozycja członków przekładała się na poszczególne stopnie wtajemniczenia. Rytuały wzbogacono o elementy patriotyczne, odwołujące się do miłości ojczyzny i cnót obywatelskich. Ugrupowanie Łukasińskiego rozrosło się do ok. 200 osób (przeważnie oficerów niższych stopni), zgrupowanych w lożach warszawskiej, kaliskiej, wileńskiej i poznańskiej. Ta ostatnia dokonała secesji, co w połączeniu z konfliktami w kierownictwie i częściowym ujawnieniem zakonspirowanej działalności doprowadziło do samorozwiązania związku pod koniec 1820 r. Mimo ukierunkowania WN na działalność stricte polityczną i instrumentalnego wykorzystania rekwizytów wolnomularstwa jest ono uznawane przez historiografię za składową tradycji masońskiej.

Niepowodzenie WN nie zniechęciło Łukasińskiego do działalności konspiracyjnej. W wyniku rozmów z gen. Janem Nepomucenem Umińskim (1778–1851), przywódcą wielkopolskiego Związku Kosynierów, 1 maja 1821 r. wspólnymi siłami zawiązano konspiracyjną organizację stawiającą sobie za cel odbudowę niepodległej Polski pod warunkiem zaistnienia odpowiedniej koniunktury międzynarodowej; nazwa „Towarzystwo Patriotyczne” przylgnęła do zrzeszenia dopiero po kilku latach. Jego założyciele czuli się ideowymi kontynuatorami dzieła Tadeusza Kościuszki (1746–1817), o czym świadczy medalion z wizerunkiem Naczelnika zawieszony na rękojeści szpady „towarzyszącej” zbiorowej przysiędze złożonej na warszawskich Bielanach. Organizacja nie dążyła do zmiany stosunków społecznych, nie miała też charakteru spiskowego, gdyż wybuch powstania odkładano na nieokreśloną przyszłość. Jej struktura nawiązywała do trójstopniowego systemu karbonaryzmu włoskiego z rozdziałem na: gminy (3–10 osób), okręgi (3–9 gmin) i prowincje (co najmniej 3 okręgi). Na początku kraj został podzielony na 7 prowincji: warszawską, poznańską, litewską, wołyńską, krakowską, lwowską i wojskową; tą ostatnią kierował Łukasiński. Ściśle zhierarchizowana struktura miała zapewnić maksymalną konspiracyjność. Wszystkich członków obowiązywał ten sam tekst przysięgi; wszyscy też byli zobowiązani opłacić wpisowe i uiszczać regularne składki. Różnica wizji funkcjonowania tajnego związku, a także animozje personalne doprowadziły do wycofania się zeń grupy poznańskiej, a w dalszej kolejności do objęcia jednoosobowego kierownictwa przez Łukasińskiego. Liczebność zrzeszenia prawdopodobnie nie przekroczyła 300 osób.

Zaalarmowany wiadomością o istnieniu w łonie wojska tajnego związku wielki książę Konstanty Pawłowicz zażądał od Łukasińskiego wyjaśnień. Zarówno w specjalnie napisanym szkicu Esquisse sur la Maçonnerie Nationale, jak i w osobistej rozmowie Łukasiński nie wydał TP i utrzymywał, że enuncjacje dotyczą nieistniejącego już WN. W obawie przed ujawnieniem sprawy carowi Konstanty zadowolił się tłumaczeniami i pod nadarzającym się pretekstem zdecydował o przeniesieniu 8 grudnia 1821 r. podkomendnego na tzw. reformę do Krasnegostawu, a następnie do Siedlec. Zatuszowaniu skandalu przeszkodził prowadzący intensywne śledztwo twórca Wyższej Wojskowej Tajnej Policji Nikołaj N. Nowosilcow (1761–1838). Gdy jego Komisja Śledcza dotarła do napisanego własnoręcznie przez Łukasińskiego opisu Obrzędu Loży II stopnia Wolnomularstwa Narodowego, w którym była mowa o odbudowie niepodległego państwa polskiego, wielki książę Konstanty zdecydował o aresztowaniu Łukasińskiego.

Łukasiński przebywał w warszawskim więzieniu od 25 października 1822 r. W składanych zeznaniach starał się nadać działalności WN pozory legalności i sprzyjania dążeniom władz. Brał na siebie winę utworzenia tego związku, bagatelizując udział w nim innych osób. Przyjęta linia obrony nie mogła przynieść sukcesu, ponieważ Komisja Śledcza dysponowała zeznaniami niektórych jego towarzyszy. O winie Łukasińskiego i jego współpracowników rozstrzygał w zastępstwie Sądu Sejmowego niekonstytucyjny Sąd Wojenny Najwyższy, w którego składzie znaleźli się byli oficerowie Księstwa Warszawskiego: gen. Maurycy Hauke (1775–1830), gen. Zygmunt Kurnatowski (1778–1858), gen. Ignacy Blumer (1773–1830), płk Ludwik Bogusławski (1773–1840) i płk Jan Skrzynecki (1787–1860). 14 czerwca 1824 r. uznali go oni winnym zarzutu „odległego usiłowania zbrodni stanu” i skazali na 9 lat twierdzy. Car Aleksander I (1777–1825) skrócił odbywanie kary o 2 lata. Publiczne wykonanie wyroku nastąpiło 2 października 1824 r. Podobnie jak innych skazanych, Łukasińskiego zdegradowano (zdarcie szlifów oficerskich i złamanie szpady nad głową), odziano w ubrania więzienne, zakuto w kajdany i przewieziono taczkami przed frontem zgromadzonego wojska. Następnie przetransportowano ich do Zamościa.

Pod koniec sierpnia 1825 r. w zamojskiej twierdzy więzień Tadeusz Sumiński wszczął bunt, który jednak został stłumiony. Oskarżony o współudział w zdarzeniach Łukasiński został skazany 10 września 1825 r. na śmierć przez rozstrzelanie. Korekty wyroku skazanego dokonał naczelny wódz wielki książę Konstanty, wydłużając okres więzienia do 14 lat i nakazując odbywanie go w kajdanach. Najprawdopodobniej nie wymierzono Łukasińskiemu kary chłosty w obecności współwięźniów, co pierwotnie polecił Konstanty. Odosobnienie nie uchroniło bynajmniej więźnia przed dalszym śledztwem w sprawie nielegalnej działalności tajnych towarzystw. Zeznając przed gen. Józefem Rautenstrauchem (1873–1842), ujawnił istnienie TP. Dalsze zeznania składał w Górze Kalwarii i Warszawie, dokąd go przewożono w celu przesłuchań przed Delegacją Sądu Sejmowego. Trafił do koszar stacjonującego w stolicy wołyńskiego pułku lejbgwardii. Jego los nie był obojętny rodakom. Podczas sejmu 1830 r. poseł powiatu szydłowieckiego Gustaw Małachowski (1797–1835) wniósł do cara Mikołaja I (1796–1855) petycję o jego ułaskawienie. Pozostała ona jednak bez odpowiedzi.

Po wybuchu powstania listopadowego w 1830 r. Łukasiński został wywieziony przez Włodawę, gdzie widziano go po raz ostatni, do Bobrujska, a stamtąd na osobisty rozkaz Mikołaja I (1796–1855) dostarczony do twierdzy Szlisselburskiej [Шлиссельбургская kрепость], znajdującej się ok. 70 km od Petersburga na wyspie na Newie u ujścia do jeziora Ładoga. Podróż tę odbył pod eskortą ppor. Jefima J. Gutorkina z Korpusu Kurierskiego (Feldjegrów). Do miejsca przeznaczenia przybył 28 grudnia 1830/ 10 stycznia 1831 r. Był przetrzymywany w odosobnionej celi, mieszczącej się w Baszcie Świetlikowej zbudowanego w 1798 r. tzw. sekretnego domu [Секретный дом], do którego w 1826 r. trafili przywódcy powstania dekabrystów z grudnia 1825 r. Został pozbawiony prawa do kontaktu z kimkolwiek; odmówiono mu też posługi kapłańskiej. Sam fakt jego przebywania w Szlisselburgu stanowił tajemnicę. Ujawnił ją dopiero po swej ucieczce z Syberii do Ameryki, a potem na zachód Europy więziony w Szlisselburgu w latach 1854–1857 anarchista Michaił A. Bakunin (1814–1876), który spotkał chorego majora w twierdzy w 1854 r. na wyjątkowym spacerze. O zdarzeniu tym miał poinformować byłego dowódcę Łukasińskiego z 4. pułku piechoty ppłk. Wita Czajkowskiego (1790–1854). Nazwisko więźnia znał tylko komendant twierdzy. Uważany za głównego sprawcę powstania listopadowego, był traktowany jako najcięższy przestępca stanu i nie został zakwalifikowany do wielkiej amnestii towarzyszącej koronacji Aleksandra II (1818–1881) w 1856 r. Prośbę siostry Tekli z 29 czerwca tegoż roku o informację o losie brata pozostawiono bez odpowiedzi. Jeszcze w styczniu 1831 r. brat Łukasińskiego Antoni skierował w imieniu rodziny petycję do powstańczego Rządu Narodowego, sugerując możliwość wymiany brata na któregoś z ważnych jeńców. Pomimo interpelacji na sejmie w maju tego roku posła warszawskiego Walentego Zwierkowskiego (1788–1859) władze powstańcze nie podjęły starań w kierunku uwolnienia majora.

Ulżenie doli Łukasińskiego nastąpiło dopiero w 1862 r., gdy car przychylił się do wniosku ówczesnego komendanta twierdzy, Polaka z pochodzenia, gen. Józefa (Osipa) A. Leparskiego (zm. 1876), który sugerował złagodzenie warunków, w jakich przetrzymywano więźnia. W rezultacie trafił wówczas do zwykłej celi na niższym piętrze tzw. numerowanych koszar [Нумерные казармы], otrzymał przybory piśmiennicze i uzyskał w więziennej bibliotece ograniczony dostęp do prasy i literatury. Odtąd miał także prawo do spacerów po twierdzy w asyście wartownika. Niekiedy wizytowały go znaczniejsze osobistości świata petersburskiego. O spotkaniu z nim wspomina też inny polski więzień twierdzy Bronisław Szwarce (1834–1904). Od września 1863 do początków 1864 r. Łukasiński napisał rzucający nieco światła na jego działalność konspiracyjną i dający zarys sytuacji ziem polskich w początkach XIX wieku Pamiętnik. Zawiera on m.in. następujące stwierdzenie: „oni [tj. ciemięzcy Polaków] ubijając ludzi myślą, że zniszczą zaród rewolucji, i zapominają lub też nie chcą znać, że idea, będąc nieśmiertelną, i zabita być nie może” (Pamiętnik, jw., s. 77). Konflikt polsko-rosyjski uzasadniał w nim różnicami drogi dziejowej i przywiązaniem do innych wartości. Jego zdaniem Polacy – w przeciwieństwie do Rosjan – najwyżej cenią wolność (tamże, s. 107–108). Nagłe przywrócenie kontaktu z ludźmi po wielu latach izolacji odbiło się negatywnie na stanie umysłowym Łukasińskiego, który utracił zdolność do samodzielnego życia. Miał tego świadomość, o czym świadczy odrzucenie uczynionej przez gen. Leparskiego propozycji przenosin do Petersburga. W pisemnej odmowie napisał: „Co mnie obchodzi Petersburg, Paryż, Londyn, a nawet świat cały, jeśli nie mogę na nim znaleźć Ojczyzny i grobu?” (cyt. za: W. Śliwowska, Przedmowa, w: Wolnomularstwo Narodowe, Warszawa 2014, s. 28).

Zmarł 27 lutego 1868 r. w wieku 82 lat. Rodziny nie założył. Został pochowany w nieoznaczonym grobie na terenie twierdzy. O losie Łukasińskiego nie wiedziano nic w kraju ani za granicą. Bezskutecznie upominała się o niego rodzina. Zaświadczenie o jego śmierci wydano dopiero w 1876 r. ciotecznej wnuczce Łukasińskiego – Julii Wierzbołowiczównie.

Jako pierwszy sylwetkę Łukasińskiego przedstawił emigracyjny historyk Joachim Lelewel (1786–1861). Pomnikowym dziełem historycznym napisanym na podstawie rosyjskich archiwaliów była jego dwutomowa biografia autorstwa Szymona Askenazego (1865–1935); jej wyd. 2., wolne od ingerencji cenzury, ukazało się w 1929 r. Postać szlisselburskiego więźnia niejednokrotnie przywoływała także literatura piękna. Pojawia się w scenie 10. Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907), a także w 2. tomie powieści historycznej Królestwo bez ziemi (1960) Tadeusza Hołuja (1916–1985), w powieści Wyspa kata (1999) Władysława Terleckiego (1933–1999), w której o jego ideowych wyborach dyskutuje sam z sobą uwięziony główny bohater, wreszcie w dramacie Sekretny więzień (1966, wyd. 2007) Jana Marszałka (ur. 1942). W 1908 r. ukazała się powieść historyczna Księżna Łowicka Wacława Gąsiorowskiego (1869–1939), lansująca tezę o zauroczeniu Łukasińskiego rzekomą kuzynką Joanną Grudzińską (1795–1831), morganatyczną żoną wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza. Na kanwie tej książki w 1932 r. powstał film kostiumowy pod tym samym tytułem w reżyserii Mieczysława Krawicza (1893–1944) i Janusza Warneckiego (1895–1970) z Józefem Węgrzynem (1884–1952) w głównej roli. Nie doczekał się realizacji projekt sztuki, poświęconej szlisselburskiemu okresowi życia Łukasińskiego, którą przez wiele lat planował Tadeusz Różewicz (1921–2014).

Od czasów II RP do jego osoby nawiązuje też polski ruch wolnomularski. Nazwisko Łukasińskiego nosiła od 1930 r. warszawska „Loża nr 2”, odrodzona w 1991 r. na wschodzie Warszawy i wchodząca w skład Wielkiej Loży Narodowej Polski.

Najsłynniejszy polski więzień Szlisselburga zajmuje ważne miejsce w pamięci zbiorowej Polaków, stał się bowiem ikoną polskiego spiskowca i męczennika. Jego imię nadano działającej w konspiracji Pierwszej Drużynie Harcerskiej, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. wielu innym drużynom. II RP dbała o upamiętnienie narodowego bohatera. W Zgierzu postawiono mu pomnik (odbudowany po II wojnie światowej). W Warszawie i Lublinie nazwano ulice na jego cześć, natomiast w Zamościu ufundowano popiersie i tablicę z brązu. Do Łukasińskiego odwoływał się Związek Walki Zbrojnej (Armia Krajowa), o czym świadczy nadanie w listopadzie 1941 r. jednemu ze stołecznych batalionów jego imienia; formacja ta wyróżniła się w powstaniu warszawskim 1944 r. W PRL i III RP został on patronem szkół i wielu ulic, m.in. w Białymstoku, Chorzowie, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Przemyślu, Siemianowicach Śląskich, Sosnowcu, Szczecinie i Zamościu. W Alei Chwały na Grochowie poświęcono mu tablicę. Łukasiński został w końcu uwieczniony na umieszczonej na wprost „sekretnego domu” dwujęzycznej tablicy pamiątkowej Polaków – więźniów Szlisselburga, ufundowanej w 1998 r. przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Zawarte tam przesłanie zostało zaczerpnięte z jego testamentu: „Przed tronem Wszechmogącego prosić będę nie kary, nie zemsty tylko poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpiących i zgody i pokoju i błogosławieństwa dla obydwóch narodów”.

Bibliografia:
Sz. Askenazy, Łukasiński, t. 1–2, wyd. 2 zmienione, Warszawa 1929; H. Dylągowa, Walerian Łukasiński, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1973, t. 17, s. (toż w IPSB: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/walerian-lukasinski [dostęp: 23 V 2017]); taż, Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821–1829, Warszawa 1970; W. Śliwowska, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998, s. 350–353 (bibliografia); A. Bołdyrew, Rzeczywistość czy imaginacja? „Biografia legendy” Waleriana Łukasińskiego w pamiętnikach i historiografii doby romantyzmu, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2011, t. 12, cz. 2, s. 27–60; Ю. Р. Дьякова, Узник Шлиссельбурга Валериан Лукасинский, w: Труды Государственного музея истории Санкт-Петербурга, Санкт-Петербург 2006, t. 12, s. 82–85; М. Н. Гернет, История царской тюрьмы: в 5 т. 3-е изд., Мocква 1961, t. 2, s. 437–440; L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982, s. 287–289; Л. Я. Круковская, Шлиссельбургский узник Валериан Лукасиньский, Петербург 1920; А. Ф. Смирнов, Секретный узник, w: Узники Шлиссельбургской крепости, Ленинград 1978, s. 118–127; W. Zawadzki, Walerian Łukasiński i jego pamiętnik, „Twórczość” 1961, nr 3, s. 79–88 i wersja ros. В. Завадский, Валериан Лукасинский и его записки, „Новая Польша” 2007, nr 2 (83), s. 32–39; W. Łukasiński, Pamiętnik, oprac. i wstęp R. Gerber, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1986; Wolnomularstwo Narodowe. Walerian Łukasiński, przedmowa i red. W. Śliwowska, Warszawa 2014.