Leśniewska Antonina / Лесневская Антонина Болеславовна (1866–1937), farmaceutka, działaczka społeczna i oświatowa, założycielka pierwszej żeńskiej apteki i szkoły farmaceutycznej w Petersburgu.

Urodziła się w Warszawie w 1866 r. Była córką Bolesława, lekarza, i Michaliny z domu Szeluto (Szalutowicz?). Do 1882 r. uczyła się na pensji Henryki Czarnockiej w Warszawie, gdzie ukończyła sześć klas. Wtedy to jej rodzina zdecydowała się na wyjazd do Petersburga, gdzie ojciec pełnił funkcję wolno praktykującego lekarza. Klasę siódmą zaliczyła już nad Newą w katolickiej szkole średniej przy kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34. Będąc pod wielkim wpływem ojca, zaczęła realizować marzenie o zdobyciu wykształcenia farmaceutycznego. Ukończyła tzw. Kursy Bestużewskie – utworzone w 1878 r. z inicjatywy uczonych skupionych wokół prof. Konstantina N. Bestużewa-Riumina (1829–1897) czteroletnie wyższe kusy żeńskie. W 1889 r. rozpoczęła żmudną, pionierską drogę do zawodu, w którym obowiązywał czterostopniowy, rzemieślniczo-akademicki system kształcenia, a kobiet na praktyki nie przyjmowano. Kandydat na ucznia aptekarskiego musiał mieć ukończone cztery klasy gimnazjum, a po trzech latach nieprzerwanej praktyki mógł przystąpić do egzaminu przed Radą Lekarską (RL), która wydawała patent pomocnika aptekarskiego. Po kolejnych co najmniej dwóch latach mógł rozpocząć kursy uniwersyteckie na stopień prowizora, które kończył egzaminem przed RL. Rozszerzony zakres kursów i dodatkowe praktyczne zadania obowiązywały przy składaniu egzaminu na stopień magistra.

Po uzupełnieniu różnic w programie męskich i żeńskich szkół, zwieńczonym egzaminem z łaciny w męskim gimnazjum, dzięki wstawiennictwu ojca Leśniewska uzyskała zgodę na rozpoczęcie praktyki u jednego z petersburskich aptekarzy. Tak wspominała pierwszą receptę, którą pozwolono jej wykonać: „[…] pierwsza mikstura, którą wykonywałam według recepty mojego ojca, sprawiła mi wielką przyjemność. Pamiętam nawet, że zapisana była pewnej znajomej, chorej kobiecie, która jak się dowiedziałam następnego dnia, wkrótce po zażyciu leku poczuła się lepiej i szybko powróciła do zdrowia. […]. Każdego wieczoru po powrocie do domu dzieliłam się z ojcem moimi nowymi doświadczeniami, a on był pełen radości, że zajmuję się tym, co lubię” (taż, „По непроторенной дороге [Nieprzetartym szlakiem], Санкт Петербург 1914; na wewnętrznej stronie tytułowej widnieje data 1901). W tym samym roku po śmierci ojca matka postanowiła poszukać pomocy u swojej rodziny. Leśniewska zrezygnowała więc z pracy i dopiero po kilku miesiącach rozpoczęła starania o nową praktykę. Zanim ją ukończyła, składając w 1891 r. egzamin przed petersburską RL, wielokrotnie zmieniała apteki. Jak wspominała w 1901 r., praktykowała m.in. jako uczennica w aptece w gub. twerskiej. Dążąc do zdobycia praktycznych umiejętności, godziła się na złe warunki pracy, np. pełniła dodatkowo funkcję guwernantki u jednego z aptekarzy. Kolejne lata praktyk pozwoliły jej na otrzymanie 16 października 1893 r. stopnia pomocnika aptekarskiego oraz dały możliwość ubiegania się o odbycie prowizorskich kursów uniwersyteckich. Wraz z Rosjanką Zinaidą I. Akker początkowo nie zostały dopuszczone do egzaminu prowizorskiego. Ostatecznie obie zostały przyjęte na uruchomiony w 1897 r. dwuletni kurs w Żeńskim Instytucie Medycznym przy stołecznej Wojskowej Akademii Medycznej [Военно-медицинская академия] (AW-M). Zajęcia musiały się jednak odbywać indywidualnie – bez obecności kolegów studentów. Leśniewskiej udało się przekonać dwóch asystentów: „Jeden z tych sympatrycznych, szacownych ludzi przeprowadził z nami cały kurs powtórzeniowy u siebie w domu, drugi wieczorami w audytorium akademickim tylko dla nas dwóch demonstrował doświadczenia z fizyki” (cyt. j.w.). Oficjalnie kursy kobiece na stopień prowizora otwarto przy petersburskim szpitalu im. S. P. Botkina w 1899 r.

Leśniewska jako jedna z pierwszych na świecie i jedna z dwóch kobiet w Rosji uzyskała w kwietniu 1898 r. w AW-M tytuł prowizora, 11 lutego 1900 r. zaś magistra farmacji, ze względu na trudną sytuację materialną zrezygnowała jednak z pisania dysertacji. Dysponując odpowiednim wykształceniem – po dwukrotnych odmowach RL, ale przy wsparciu jednego z profesorów AW-M – otworzyła 5 lipca 1901 r. w domu Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] nr 32 Pierwszą Żeńską Aptekę. Z tej okazji petersburski „Kraj” (nr 27 z 1901 r.) zamieścił rozmowę, w której nakreśliła swoją dotychczasową drogę zawodową. W aptece, której uruchomienie wiązało się z dużymi kosztami (na sam lokal wydała 7 tys. rub.), zatrudniała wyłącznie kobiety w wieku 16–26 lat. Wprowadziła w niej siedmiogodzinny i dwuzmianowy dzień pracy, co wywołało sprzeciw innych aptekarzy. Rozpoczęła również działalność pedagogiczną, tworząc przy aptece „Niższy kurs dokształcający dla dziewcząt”, który przygotowywał do egzaminu na stopień pomocnika aptekarskiego; zanim uruchomiła laboratorium, zajęcia praktyczne odbywały się na kursach Leshafta. Uczyniła tym samym poważny krok w kierunku systematycznego kształcenia farmaceutów i powstania samodzielnego Instytutu Farmaceutycznego. O jego uruchomienie zabiegała m.in. jako delegatka kobiet-farmaceutek na zjeździe farmaceutycznym w Moskwie. W 1902 r. otworzyła pierwszą w Rosji żeńską dwuletnią szkołę z programem przygotowującym do egzaminu na stopień prowizora – Farmaceutyczną Szkołę dla Kobiet. 17 stycznia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało zgodę na otwarcie placówki, program zajęć zaś został zatwierdzony 14 października tego roku. Kandydatki musiały mieć wykształcenie średnie. Pierwsze 11 uczennic Leśniewska przyjęła już w styczniu 1902 r. Obok zajęć praktycznych program szkoły obejmował botanikę i zoologię, przedmioty ścisłe, chemię i farmakologię, higienę oraz podstawy prawa. Oprócz Leśniewskiej i Z. Akker zajęcia prowadzili w niej wykładowcy Żeńskiego Instytutu Medycznego AW-M, kółko kobiet-lekarzy zaś wszczęło starania o uruchomienie obok apteki od października 1902 r. ambulatorium dla kobiet. Uczennicom niedrogie i bezpieczne mieszkanie zapewniał Dom Studentek Farmacji. W 1905 r. szkołę opuściło pierwszych 17 absolwentek. Wedle rosyjskich opracowań do wybuchu I wojny światowej przewinęło się przez nią 387 słuchaczek, z czego 199 przeszło pełny kurs, a 14 zdobyło tytuł prowizora, a 187 – stopień pomocnic aptekarskich. Dane te podał także „Dziennik Petersburski” w związku z jubileuszem dziesięciolecia działalności żeńskiej apteki, uzupełniając je o intersujące zestawienie narodowościowe, według którego szkołę farmaceutyczną ukończyły 22 Polki, 157 Rosjanek, 2 Estonki, 6 Niemek, 4 Bułgarki, 6 Żydówek i 2 Ormianki. Z nich 47 podjęło pracę w aptekach miejskich, 54 w ziemskich, 11 w kolejowych, 6 w społecznych, a 34 w prywatnych. Tylko sześć absolwentek zarządzało aptekami, a trzy były właścicielkami aptek bądź składów aptecznych.

Przemyślenia związane z obecnością kobiet w zawodzie farmaceuty Leśniewska zawarła po raz pierwszy w artykule О фармацевтическом образовании женщин [O farmaceutycznym wykształceniu kobiet], który ukazał się w 1904 r. w branżowym czasopiśmie „Фармацевтический вестник” (nr 4, s. 55–59), a rozwinęła w wydanej w 1908 r. książeczce pt. Новая область работы женщин [Nowa dziedzina pracy kobiet]. Zaprezentowała w niej poglądy na temat nowoczesnej apteki i równouprawnienia. Walczyła ze stereotypowym poglądem właścicieli aptek, którzy odmawiali zatrudniania kobiet w myśl przekonania, że „interes na tym ucierpi, gdyż publiczność może stracić zaufanie do apteki”. Tematykę tę poruszyła również w trakcie zorganizowanego w Petersburgu w grudniu 1908 r. I Wszechrosyjskiego Zjazdu Kobiet. Z czasem dostrzegła konieczność przeprowadzenia systemowych reform w aptekarstwie, polegających na skróceniu dnia pracy, podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, rozszerzeniu praw farmaceutów łącznie z ich zabezpieczeniem emerytalnym. Jej apteka była jedną z pierwszych placówek, w której terminowanie rzemieślnicze zastąpiono szkoleniem zawodowym. Postępowe rozwiązania Leśniewskiej zostały dostrzeżone w prasie światowej – o jej aptece i szkole pisały m.in. nowojorskie gazety i niemiecka „Die Woche”, a na wystawie pracy kobiet w Pradze pojawiły się fotografie ilustrujące jej dokonania.

Po wybuchu I wojny światowej (1914) szkoła farmaceutyczna została przekształcona w 4-letni instytut farmaceutyczny, a apteka, którą Leśniewska przekazała Florentynie Stankiewicz (1860–1930), stała się kryjówką dla uchodźców i jeńców wojennych; w 1916 r. były w niej zatrudnione dwie prowizorki, dziesięć pomocnic i dwie uczennice. W 1918 r. władze bolszewickie najpierw znacjonalizowały, a następnie zamknęły obie placówki. Sama Leśniewska działała w zarządzie Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW); była m.in. animatorką zbiórki odzieży dla przesiedleńców z Królestwa Polskiego. Wspólnie z farmaceutą Leopoldem Próchnickim sprawowała też opiekę farmaceutyczną oraz ofiarowała leki i materiały opatrunkowe otwartemu we wrześniu 1914 r. staraniem stołecznego Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników, do którego sama należała, Szpitalowi Polskiemu. W roku 1915 została członkinią Polskiego Zrzeszenia Niepodległościowego. W roku następnym z jej inicjatywy powstało piotrogrodzkie Towarzystwo „Doraźna Pomoc Kobiety Polskiej”, którego celem było zapewnienie opieki polskim jeńcom w obozach syberyjskich. Współpracowało ono z powołanym we wrześniu 1915 r. przy Komitecie Głównym PTPOW Wydziałem Pomocy Polakom Obcopoddanym. W pomoc jeńcom Leśniewska zaangażowała się też w 1917 r. za pośrednictwem Duńskiego Czerwonego Krzyża.

Jako miejsce zamieszkania Leśniewskiej nad Newą figuruje w latach 1902–1917 adres apteki, tj. prosp. Newski 32. Po rewolucji październikowej 1917 r. wobec groźby aresztowania wyjechała z Rosji przez punkt emigracyjny Czerwonego Krzyża w Witebsku i w 1919 r. przyjechała do Warszawy. Wznowiła tu działalność Towarzystwa „Doraźna Pomoc Kobiety Polskiej”. Zorganizowała też w Ciechocinku schronisko dla repatriantów z Rosji. Z pozyskanych na imprezach charytatywnych składek zakupiła w 1921 r. dom koło Starej Miłosnej pod Warszawą, gdzie przez kilka lat mieściło się schronisko dla dzieci „Nasza Chata”, a następnie prowadzone przez Ligę Szkolną Przeciwgruźliczą dziecięce sanatorium. W 1930 r. uruchomiła w Warszawie przy ul. Mochnackiego 11 społeczną placówkę „Dzielmy się”, zajmującą się dokarmianiem dzieci. Na życzenie żony Marszałka Polski Aleksandry Piłsudskiej (1882–1963) stała się ona sekcją działającego pod jej patronatem Towarzystwa „Opieka”. Leśniewska zrezygnowała z pracy w zarządzie tej placówki w 1932 r., kontynuując działalność społeczną w Lidze Przeciwgruźliczej i Związku Obywatelskiej Pracy Kobiet. W tym samym roku jako pierwsza kobieta w Polsce wygrała konkurs na przyznanie koncesji na nową aptekę. Z powodu braku środków finansowych zawarła notarialną spółkę z Henrykiem Szwarcwaldem [Schwarzwaldem] (1887–1941) pod nazwą „Apteka i Laboratorium Chemiczno–Farmaceutyczne Antonina Leśniewska i ska w Warszawie ul. Marszałkowska 72”. Miała jednak problemy z zaakceptowaniem braku samodzielności i obowiązkiem ustalania działań ze wspólnikiem. W efekcie w 1933 r. odstąpiła 1/6 swoich udziałów Zofii Wolskiej i „Apteka Marszałkowska” została uruchomiona w następnym roku już bez jej udziału.

Leśniewska nie założyła rodziny. Odznaczona była Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta (1930).

Zmarła 12 marca 1937 r. w Warszawie, pochowana została na cmentarzu Powązkowskim (kw. C, rz. 6, m. 8). Jest patronką otwartego w 1985 r. a mieszczącego się od 2006 r. przy ul. Piwnej 31/33 warszawskiego Muzeum Farmacji.


Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 192–193 (bibliografia); Н. П. Аржанов, Г. Харьков, Они были первыми, „Провизор” 2007 nr 5 i 7, http://www.provisor.com.ua/archive/2007/N07/first.php [dostęp: 20 VII 2015]; Первые женщины-фармацевты, https://moidiabet.ru/news/pervie-jenschini-farmacevti [dostęp: 20 VII 2015]; I. Arabas, Apteczki domowe w polskich dworkach szlacheckich, Warszawa 2006, s. 245–258 i 309–336; I. Arabas, A. Chodkowska, Nieprzetartym szlakiem, „Farmacja Polska” 2000, nr 56, s. 573–583; M. Schaeffer Conroy, Women Pharmacists in Nineteenth- and Early Twentieth-Century Russia, „Pharmacy in History”, 1987, vol. 29, nr 4, s. 155–164; В. М. Сало, История фармации в России, Москва 2007; taż, Первые женщины-фармацевты, „Российские аптеки” 2004, nr 3; A. Шабунин, Женская аптека и женская фармацевтическая школа, „Фармацевтический вестник” 1999, nr 31 (147) [listopad]; А. Б. Лесневская, По непроторенной дороге [Nieprzetartym szlakiem], Санкт Петербург 1914; „Dziennik Petersburski” 1912, nr 8553, s. 3 (Różne. Pierwsza apteka żeńska i szkoła…); Pierwsza żeńska apteka. U pani Leśniewskiej, „Kraj” 1901, nr 27, 6/19 lipca, s. 11–12, nr 30; 27 lipca/9 sierpnia, s. 25.