Lalewicz Marian / Лалевич [Лялевич] Мариан Станиславович (1876–1944), h. Woroniec, inżynier architekt, czynny w Petersburgu przedstawiciel akademickiego klasycyzmu, rektor Politechniki Warszawskiej (PW).

Urodzony 9/21 listopada 1876 r. w Wyłkowyszkach (gub. suwalska; do 1920 r. w Polsce, w okręgu nowogródzkim, obecnie Vilkaviškis na Litwie), był synem Stanisława (1850–1902), lekarza pow. suwalskiego, oraz Marii Ludwiki z domu Rode (1851–1915). Miał trzech braci: Jerzego (21 sierpnia 1875 – 1 grudnia 1951), pianistę i kompozytora, absolwenta petersburskich Uniwersytetu (1897, Wydz. Prawny) i Konserwatorium (1900), oraz Zygmunta (1879– 8 sierpnia 1920) i Kazimierza (8 marca 1878 – 25 maja 1947).

W 1885 r. rodzina przeniosła się do Suwałk, gdzie Lalewicz podjął naukę w gimnazjum. Ukończył je w 1895 r. i w tym samym roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Petersburskim, a następnie przeniósł się na Wydz. Architektury petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP). W uznaniu wyników w nauce otrzymał stypendium przyznawane przez władze Królestwa Polskiego. W roku akademickim 1896/1897 praktykował na budowie Państwowego Suwalskiego Składu Win jako pomocnik architekta pow. suwalskiego Edwarda Ciechanowskiego. Sprawował tam nadzór budowlany i sporządzał rysunki robocze. 1 maja 1899 r. zgodnie z obowiązującymi w ASP zasadami został przeniesiony z klasy ogólnej do mistrzowskiej, kierowanej przez prof. Leontija N. Benois (1856–1928). Po złożeniu projektu neogotyckiego budynku Dumy Miejskiej (tytuł pracy dyplomowej Гоpoдская дума) otrzymał 1 listopada 1901 r. tytuł artysty-architekta ze złotym medalem oraz z rocznym stypendium zagranicznym. W 1902 r. wyruszył w podróż po krajach skandynawskich oraz do Austrii, Niemiec i Włoch. W 1903 r. rozpoczął działalność dydaktyczną i projektową w Petersburgu. Zaprojektował tam kilkadziesiąt budynków, w tym wiele wspólnie z Marianem Peretriatkowiczem (1872–1916). Od 1906 r. prowadził zajęcia z rysunku w petersburskich Instytucie Technologicznym, następnie w Instytucie Inżynierów Komunikacji. W Instytucie Archeologii ASP, Szkole Zdobnictwa im. Stieglitza oraz na Żeńskich Kursach Budowlanych i w Szkole Tieniszewskiej wykładał historię sztuki. Był także w latach 1907–1917 wykładowcą na otwartych w 1906 r. Wyższych Żeńskich Studiach Politechnicznych, przekształconych w 1915 r. w żeński Instytut Politechniczny. W trakcie pracy akademickiej przywiązywał dużą wagę do przekazania studentom zasad i ducha klasycyzmu. W 1912 r. otrzymał tytuł akademika architektury. Rozkwit jego działalności zawodowej nastąpił w latach 1910–1913.

W petersburskiej twórczości Lalewicza można wyróżnić dwa okresy; pierwszy obejmujący lata 1901–1909 oraz drugi rozpoczynający się w roku 1910, a zakończony jego powrotem do odrodzonej Polski w 1918 r. Pierwszy okres charakteryzuje ogromna różnorodność form i stylów architektonicznych oraz skłonność do eksperymentowania. W projektach widoczne są wpływy secesyjnej architektury petersburskiej, przy jednoczesnym stosowaniu uproszczonych form zmodernizowanych oraz motywów historyzujących. Wśród zachowanych rysunków Lalewicza z tego okresu znajdują się projekty dwóch kościołów w formie gotyckiej. Pierwszy, oznaczony hasłem „rodakom”, sporządzony został przy udziale Henryka Paprockiego na konkurs ogłoszony w 1901 r. w Warszawie. Drugi to projekt „kościoła rzymsko-katolickiego dla miasta S” (Suwałk?) z 1906 r., w znacznej mierze powielający rozwiązania zastosowane w projekcie warszawskim. W projekcie klubu kupieckiego w Rostowie nad Donem architekt zastosował formy renesansu florenckiego (1907), z kolei opracowując dokumentację petersburskiego meczetu (1908), swobodnie posługiwał się formami architektury islamu. Inspirował się także sztuką egipską, a motywy wczesnego baroku zastosował w rysunkach projektu pawilonu wystawowego fabryki szkła M. Franka z 1908 r. oraz w projekcie domu zdrojowego dla dzielnicy miasta Hungerburgu (Ust’-Narowy, obecnie estońska Narva-Jõesuu) z roku 1910.

Większość projektów Lalewicza powstających w petersburskim okresie twórczości stanowiła wypadkową kompilacji elementów secesji i modernizmu, m.in. kamienica czynszowa Abrama Ju. Ennenberga przy ul. Rozensztejna [Розенштейна ул.] 39 (1903–1904), niezrealizowany nagrodzony projekt konkursowy kamienicy czynszowej E. G. Rastieriajewoj i T. G. Kriwcowoj (1904, przy współpracy Dymitra A. Krzyżanowskiego [1871–1942]) przy prosp. Kałasznikowskim [Калашниковский пр.] (obecnie prosp. Bakunina [Бакунина пр.]), a także stworzony przy współudziale M. Peretiatkowicza, oznaczony godłem „Gruba Kaśka” projekt oprawy „Trzeciego Mostu” (później im. ks. J. Poniatowskiego) w Warszawie z 1905 r., czy pochodzący z tego samego roku, wyróżniony pierwszą nagrodą ich wspólny projekt budynku Moskiewskiego Zgromadzenia Kupieckiego [Московскоe Купеческоe собраниe]. Ważnym projektem Lalewicza był również projekt z 1907 r. stołecznego gmachu Drugiego Towarzystwa Kredytu Wzajemnego przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 34, za który otrzymał pierwszą nagrodę, oraz zrealizowany w latach 1908–1910 pod kierunkiem Borysa I. Girszowicza (1858–1911) projekt gmachu Syberyjskiego Banku Handlowego [Сибирский торговый банк] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 44. Ostatnim nawiązującym do stylu secesyjnego projektem był sporządzony wspólnie z Peretiatkowiczem w 1910 r. (budowa 1912–1913) plan petersburskiej hali targowej, tzw. Targu Sytnego [Сытный рынок], przy pl. Sytninskim [Сытнинскaя пл.]. Pośród projektów niezachowanych, a sporządzonych nad Newą, są m.in. projekty tanich domów im. Solodownikowa w Moskwie (1906, wspólnie z Peretiatkowiczem), projekty żeńskiej szkoły diecezjalnej w Kursku (1907), projekt konkursowy zabudowy parceli należącej do kościoła św. Katarzyny w Petersburgu (1908). Do form rosyjskiego empire nawiązywały także niezrealizowane rozwiązania architektoniczne mostu Pałacowego na Newie i mostu Egipskiego na Fontance (1909).

Lata 1910–1911 to okres przejściowy w twórczości Lalewicza. Wówczas, zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych, projektowano w formach klasycystycznych, przy jednoczesnym wykorzystywaniu form modernistycznych. Była to pochodna prób stworzenia nowego XX-wiecznego stylu, który w przeciwieństwie do XIX-wiecznego historyzmu nie odwoływałby się głównie do form dawnych. Tendencja ta zarysowała się silnie na terenie Imperium Rosyjskiego, gdzie – szczególnie w Petersburgu – tradycja klasycystyczna była niezwykle żywa. Jedną z zasadniczych cech rosyjskiego klasycyzmu było wykorzystywanie motywów palladiańskich, które były charakterystyczne także dla petersburskiej twórczości Lalewicza po 1910 r. Powstały wówczas jego projekty, m.in. neorenesansowej willi Marii K. Pokotiłowej (projekt 1909, realizacja 1910) przy prosp. Kamiennoostrowskim [Каменноострoвский пр.] 48, kamienicy kupca D. W. Bychowskiego (1912), tenże prosp. nr 9, domu Towarzystwa Rosyjsko-Amerykańskiej Manufaktury „Trieugol’nik” [Треугольник] w Moskwie (1915), kamienicy czynszowej Marii K. Pokotiłowej (1912) w zaułku Karpowskim [Карповский пер.] 2 oraz najsłynniejszego petersburskiego dzieła Lalewicza – domu towarowego firmy futrzarskiej F. L. Mertensa przy prosp. Newskim 21 (projekt 1912, realizacja 1913). Nawiązującymi do palladianizmu były także projekty kamienicy czynszowej M. A. Sołowiejczika (1911–1913) przy ul. Pantelejmonowskiej (obecnie ul. Pestela [Пестеля ул.]) 7 oraz projekt gmachu Petersburskiego Gubernialnego Towarzystwa Kredytowego (1913).

W latach 1913–1916 Lalewicz zaczął w swoich projektach w coraz bardziej tradycyjny, dosłowny sposób traktować motywy klasycystyczne. Widoczne to było w petersburskich projektach m.in. wzniesionej na zamówienie Mertensa willi na Wyspie Kamiennej [Каменный остров] w delcie Newy przy al. Zachodniej [Западная аллея] 1 (1913), kinoteatrze „Parisiana” przy prosp. Newskim 80 (1913–1914) oraz w gmachach Banku Syberyjskiego w Moskwie (1916) i 2. Domu Miejskiego przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 49 (1916, współprojektował Peretiatkowicz) czy wreszcie kompleksie robotniczych budynków mieszkalnych wzniesionych w latach 1914–1916 w dzielnicy Wyborskiej przy ul. Diagonalnej [Диагональная ул.] 8 i 10 na zlecenie stołecznego Towarzystwa Walki z Potrzebami Mieszkaniowymi [Товарищества борьбы с жилой нуждой], w którym się udzielał. Poza twórczością architektoniczną publikował artykuły i rozprawy, m.in. polemikę Ещё о стиле [Jeszcze o stylu] („Zodczij” [Зодчий] 1908, R. 37, nr 13, s. 133–134) napisaną w odpowiedzi na tekst Wasilija Kurbatowa. Poruszał w niej zagadnienie ewolucji stylów i kształtowania się nowych form w architekturze, przy czym wyrażał pogląd o pewnej nieuchronności odchodzenia jednych i następowania kolejnych stylów w architekturze, przy braku możliwości teoretycznego kreowania stylów przyszłości.

Od 1909 r. do 1917 r. Lalewicz był członkiem warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, pełniąc jednocześnie obowiązki prezesa Petersburskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, funkcjonującego jako jego nieformalne przedstawicielstwo, a mającego na celu inwentaryzację i ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego w Rosji. Udzielał się także w powołanym do życia w 1909 r. petersburskim Kole Architektów, zrzeszającym jako sekcja Zachęty Sztuk Pięknych działających nad Newą architektów Polaków, oraz wspierał powołane do życia na przełomie lat 1915 i 1916 Kółko Architektoniczne Studentów Polaków w Piotrogrodzie. Od 1910 r. wchodził w skład stałego komitetu zjazdów budowniczych rosyjskich. W tym samym roku został członkiem zarządu, a w latach 1917–1918 kierował założonym w 1862 r. Petersburskim/Piotrogrodzkim Stowarzyszeniem Architektów [Петербургское общество архитекторов]. Był też przewodniczącym powstałego w 1903 r. Towarzystwa Artystów Architektów [Общество архитекторов-художников] oraz członkiem komitetów redakcyjnych „Tygodnika Architektoniczno-Artystycznego” [Архитектурно-Художественный Еженедельник] i „Rocznika Towarzystwa Artystów-Architektów” [Ежегодник Общества архитекторов-художников]. W tym pierwszym opublikował w 1917 r. krótkie teksty По вопросу издания городских обязательных постановлений по строительной части [W sprawie publikacji miejskich przepisów miejskich dotyczących zabudowy] oraz Художественный и исторический облик города [Artystyczny i historyczny wygląd miasta] (oba w nr. 25, 29, s. 129–130 i 135–136). W Rosji spędził 23 lata, podczas których zaprojektował przeszło 60 gmachów. Około 50 razy uczestniczył też jako juror w konkursach architektonicznych. Wraz z M. Peretiatkiewiczem byli jedynymi Polakami, którzy w tak znacznym stopniu ukształtowali architektoniczny obraz Petersburga. Z drugiej strony klasycystyczny Petersburg wywarł decydujący wpływ na jego styl architektoniczny w okresie polskim. Wiadomo, że w rosyjskiej stolicy mieszkał (1917) w zaprojektowanej przez siebie kamienicy czynszowej radcy M. A. Sołowiejczika przy ul. Pantielejmonowskiej [Пантелеймоновская ул.] (obecnie ul. Pestela [Пестеля ул.]) 7, m. 26.

W 1918 r. wyjechał Lalewicz do Warszawy, gdzie w tym samym roku objął stanowisko profesora nadzwyczajnego na Wydz. Architektury PW, a w roku 1920 już jako profesor zwyczajny został kierownikiem Katedry Historii Architektury i Sztuki Starożytnej tego wydziału. Aktywnie uczestniczył w rewindykacji polskich dóbr kultury na mocy traktatu ryskiego (1921), wykorzystując swoje prywatne znajomości oraz wiedzę z okresu pobytu nad Newą zdobytą m.in. w toku prac inwentaryzacyjnych w ramach wspomnianych wyżej polskich stowarzyszeń. Od 1920 r. wykładał historię sztuki na Uniwersytecie Katolickim w Lublinie, którego gmach przebudował z tzw. koszar świętokrzyskich, a w latach 1923–1924 w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. W latach 1925–1927 był dziekanem Wydz. Architektury PW, w latach 1929–1933 prowadził zajęcia z rzeźby, w latach 1935–1938 pełnił zaś obowiązki prorektora PW. Od 1930 r. był prezesem Wydz. Konserwatorskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Powołany został w skład Rady Muzeum Narodowego w Warszawie oraz na członka Komitetu Odbudowy Zamku Warszawskiego, a także na członka Rady Konserwatorskiej przy Wojewodzie Warszawskim. Opublikował m.in. prace Polityka budowlana Warszawy – stolicy państwa (1934) oraz Opieka nad zabytkami (1935).

W Polsce zaprojektował i zrealizował wiele gmachów, m.in. Instytutu Geologicznego przy ul. Rakowieckiej 4 w Warszawie (1920) czy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul. Wileńskiej (obecnie ul. Targowa 74, 1927–1928). Wedle jego projektu z lat 1924–1926 przywrócona została pierwotna, klasycystyczna forma pałacu Staszica, zgodna z projektami Antonia Corazziego (1792–1877), sprzed przebudowy na cerkiew św. Tatiany Rzymianki dokonanej w latach 1892–1895 przez Władimira A. Pokrowskiego (1871–1931) w stylu bizantyjsko-ruskim. W swych polskich projektach kontynuował akademicką tradycję klasycyzmu, zabarwioną niekiedy elementami dawnej architektury polskiej. Tuż przed wybuchem II wojny światowej (1939) przedstawił niezrealizowany projekt rekonstrukcji zniszczonej w 2. poł. XIX w. warszawskiej Kaplicy Moskiewskiej – wzniesionego ok. 1620 r. przez Zygmunta III Wazę (1566–1632) mauzoleum zmarłych w Polsce kn. Szujskich – cara Wasyla IV Szujskiego (1552–1612), jego brata Dymitra i żony tegoż Jekateriny Grigoriewny. W trakcie oblężenia Warszawy w 1939 r. pełnił funkcję komendanta Pogotowia Technicznego. W czasie okupacji prowadził tajne nauczanie na Wydz. Architektury PW. Pracował również nad czterojęzycznym słownikiem terminów architektonicznych.

Był żonaty z Marią Radlińską, z którą miał dwóch synów.

Podczas powstania warszawskiego został rozstrzelany przez Niemców 21 sierpnia 1944 r. w masowej egzekucji przy ul. Dzikiej 17. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kw. 244, rz. I, m. 29).

Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1923) i Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury (1936). Jego imieniem nazwano w r. 1986 ulicę w warszawskiej dzielnicy Ursynów.


Bibliografia:

A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 187–188 (bibliografia); H. Krzyżanowska, Lalewicz Marian, w: Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, Poznań 2000, z. 1; J. Zachwatowicz, Lalewicz Marian, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971, t. 16. s. 413–414 (bibliografia); M. Omilanowska, Działalność architektoniczna Mariana Lalewicza w Petersburgu, „Przegląd Wschodni” 1991, nr 1, s. 113–132; taż, Polscy architekci w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1814–1918, „Biuletyn Historii Sztuki” 2004, nr 3–4, s. 35–173; Зодчие Санкт-Петербурга. XIX – начало XX века, tu: Б. М. Кириков, Мариан Лялевич, Санкт Петербург 1998, s. 912–924; A. Zwoliński, Marian Lalewicz (1876–1944), „Prace Historyczne Politechniki Warszawskiej”, Marian Lalewicz (1876–1944), oprac. A. Zwoliński, 1984 nr 15, http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/pubindex?startint=1140&attId=${stringAtt}&dirids=1 [dostęp: 21 IV 2015]; S. Pichor, Lalewicz, „Świat” [Warszawa] 1908, nr 38; J. Pruszyński, Profesor Marian Lalewicz i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, „Spotkania z zabytkami” 2006, nr 6, s. 12–14; L. Niemojewski, Wspomnienia pośmiertne: Marian Lalewicz (1876–1944), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1938–1945, nr 31–38, s. 212–214; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 789 (ASP), op. 12, d. I-28-1895 (akta osobowe M. Lalewicza).