Krzesiński Feliks Adam Walerian / Кшесинский Феликс Иванович (1823–1905), h. Nieczuja, sławny tancerz, choreograf i pedagog, „król mazura”, związany z Petersburgiem przez 52 lata, honorowy obywatel tego miasta (1895).

Urodził się 5/17 lutego 1823 r. w Warszawie w wywodzącej się z Krzesina zubożałej rodzinie szlacheckiej. Był najmłodszym synem Jana Krzesińskiego (1770–1847), wybitnego warszawskiego skrzypka wirtuoza, śpiewaka operowego i aktora dramatycznego, oraz Felicji z Deręgowskich (zm. 1870), bratem Stanisława Krzesińskiego (1810–1902), aktora, reżysera, i tancerki Matyldy Krzesińskiej (1820–1900).

Krzesiński od ósmego roku życia kształcił się w Warszawskiej Szkole Baletowej u kierownika szkoły, a zarazem dyrektora baletu warszawskiego, Maurice Piona (1801–1869). Jeszcze jako uczeń brał udział w przedstawieniach szkolnych w Teatrze Rozmaitości. We wrześniu 1835 r. w Kaliszu wystąpił razem z siostrą Matyldą w pas de trois podczas imprez artystycznych towarzyszących zjazdowi monarchów Rosji Mikołaja I (1796–1855) i Prus Fryderyka Wilhelma III (1770–1840). Młodziutki tancerz został zauważony przez cara – miłośnika polskich tańców narodowych, zwłaszcza mazura. Ten epizod, a także późniejsze występy podczas wizyt cesarza w Warszawie miały decydujący wpływ na jego dalszą karierę artystyczną. Od 3 grudnia 1838 r. występował w balecie Warszawskich Teatrów Rządowych. Ulubieniec publiczności, w partii solowej zadebiutował w czerwcu 1844 r. w roli Roberta w balecie komicznym Robert i Bertrand, czyli dwaj złodzieje warszawskiego dyrygenta i kompozytora Józefa Stefaniego (1800–1876). Wkrótce został pierwszym tancerzem charakterystycznym baletu warszawskiego. Zasłynął z ról w baletach m.in. Hrabia i wieśniaczka i Giselle Francuza Adolphe’a Adama (1803–1856) oraz Katarzyna, córka bandyty i Esmeralda włoskiego kompozytora Cesare Pugniego (1802–1870), a także w pierwszym polskim balecie narodowym Wesele w Ojcowie Karola Kurpińskiego (1785–1857).

W Petersburgu Krzesiński wystąpił po raz pierwszy w 1851 r. z warszawskim zespołem baletowym pod dyrekcją Romana Turczynowicza (1813–1882) w Weselu w Ojcowie (Wesele na wsi) w Teatrze Maryjskim [Мариинский театр]. Połączenie w jego wykonaniu polskich tańców ludowych z elementami baletu klasycznego zostało bardzo dobrze przyjęte przez publiczność, krytyków i dyrekcję teatrów cesarskich. Zbiegło się to z zamiarem Mikołaja I, by do rosyjskiej stolicy sprowadzić z Warszawy pięć par tancerzy. W tym gronie miał być Krzesiński, który jednak za względu na problemy zdrowotne dopiero w grudniu 1852 r. zrezygnował z pracy w balecie teatrów warszawskich i do Petersburga przyjechał w początkach następnego roku. Do teatrów cesarskich zaangażowany został 15/27 stycznia 1853 r. jako tancerz – solista charakterystyczny. Trzy dni później zadebiutował na scenie Teatru Aleksandryjskiego [Александринский театр]. Ponownie tańczył krakowiaka, mazura i pas de trois w Weselu na wsi. Będąc znakomitym wykonawcą mazura, stał się w Rosji niezastąpionym popularyzatorem polskich tańców narodowych, które wprowadził do sal baletowych i na petersburskie salony.

W mieście nad Newą pozostał do końca życia. Stał się nie tylko wziętym tancerzem, solistą teatrów cesarskich, gwiazdą Teatru Maryjskiego, lecz także popularnym w rosyjskich sferach arystokratycznych nauczycielem polskich tańców narodowych. W ciągu trwającej pół wieku kariery artystycznej partnerowało mu ponad 30 balerin, tańczył m.in. z Włoszkami primabaleriną romantyczną Marią Taglioni (1804–1884) i primabaleriną assolutą Pieriną Legnani (1863–1930). Tworzył wspaniałe kreacje w niezliczonych baletach. Były to m.in.: Konik garbusek [Конёк-Горбунок, или Царь-девица] C. Pugniego, Bajadera austriackiego kompozytora baletowego Ludwiga Minkusa (1826–1917), Najada i rybak C. Pugniego, Hrabina i wieśniaczka J. Stefaniego i Giselle A. Adama. Miał na swoim koncie też opracowania choreograficzne: fragmenty taneczne do opery Halka  Stanisława Moniuszki (1819–1872), baletów Wesele w Ojcowie K. Kurpińskiego, Robert i Bertrand czy Tańce perskie Jana Stefaniego (1746–1829). W lutym 1870 r. znalazł się w obsadzie rosyjskiej premiery Halki, w obecności autora brawurowo wykonując poloneza i mazura z I aktu. Występował także z córką Matyldą w baletach: Paquita Edme-Marie-Ernesta Deldeveza (1817–1897) oraz Córka faraona i Esmeralda C. Pugniego. Do historii przeszły również w wykonaniu tego duetu tańce polskie z opery Michaiła I. Glinki (1804–1857) Iwan Susanin lub Życie za cara (operę tę wystawiano pod tym drugim tytułem w związku z zadedykowaniem jej Mikołajowi I, w czasach radzieckich powrócono do pierwotnego tytułu) oraz w balecie Pan Twardowski skrzypka i kompozytora Adolfa Sonnenfelda (1837–1914).

Krzesiński był niezrównanym wykonawcą tańców charakterystycznych, genialnym mazurzystą. Jego wielki talent taneczny i aktorski, niezwykły temperament, dynamizm i żywiołowość sprawiły, że święcił triumfy na najlepszych scenach rosyjskich. Czy to w 1854 r. występując gościnnie w Moskwie, czy w 1862 r. w Paryżu z Marie Petipą (1857–1930), córką sławnego petersburskiego choreografa Mariusa Petipy (1818–1910) – wszędzie wywoływał aplauz. Krytycy nazwali go „królem mazura”. Ponadto przypisuje mu się nowatorskie rozwiązania w charakteryzacji, w przeciwieństwie do tradycji romantycznych zmierzające do realizmu, zachowania większej naturalności.

15/27 maja 1895 r. Krzesińskiemu przyznano honorowe obywatelstwo miasta Petersburga. Nad Newą hucznie obchodzono kolejne jubileusze jego pracy scenicznej, w styczniu 1873 r. 35-lecie, a 15 lat później 50-lecie, kiedy to wystąpił w roli Cześnika w Zemście, wystawionej przez działającą w Petersburgu polską trupę baletową pod kierunkiem Aleksandra Łukowicza (1848–1900). Z okazji półwiecza wystawiono też rosyjski spektakl w Teatrze Maryjskim – Życie za cara. Publiczność przyjęła Krzesińskiego niezwykle entuzjastycznie, owacją na stojąco, został uhonorowany przez Aleksandra III (1845–1894) dyplomem cesarskim, złotym medalem i wieńcem laurowym. W lutym 1898 r. odbył się kolejny benefis tancerza, tym razem z okazji 60-lecia, połączony z oficjalnym przejściem na emeryturę. Wystąpił wtedy w roli pułkownika ułanów w balecie Postój kawalerii w choreografii M. Petipy, na muzycznych motywach Piotra I. Czajkowskiego (1840–1893). Zyskał wówczas tytuł honorowego artysty Jego Cesarskiej Mości. Z kolei w styczniu 1903 r. na scenie Teatru Maryjskiego odbył się jubileuszowy benefis z okazji półwiecza jego pracy artystycznej na stołecznych scenach i jednocześnie 80. urodzin, który i tym razem wywołał entuzjazm publiczności. Podziw budziły umiejętności taneczne mistrza i jego żywotność w tak zaawansowanym wieku. Występował do ostatnich miesięcy swego długiego życia.

Rodzina Krzesińskich wynajmowała kolejne mieszkania w centrum miasta, zawsze na tyle obszerne, by w salonie można było udzielać lekcji tańca. Wakacje początkowo spędzali w wynajętej daczy w Ligowie (ros. Лигово, obecnie w granicach Petersburga jako południowo-zachodnia dzielnica), z czasem we własnym letnim domu w leżącym przy linii kolei Petersbursko-Warszawskiej w Krasnowie [Красново] (ok. 70 km od miasta), który tancerz zakupił od dymisjonowanego gen. Josifa K. Gausmana (ur. 1852).

Krzesiński, mimo że ponad pół wieku przeżył w stolicy Rosji, nie zrusyfikował się, czuł się Polakiem, kultywował tradycje religijne i narodowe, tańczył, a nawet chodził często w kontuszu, regularnie korespondował z rodziną, m.in. z bratem Stanisławem. Podczas urlopów odwiedzał Warszawę, Częstochowę i inne miasta, pokazywał je dzieciom. Jako solista teatrów carskich tylko trzy razy gościnnie wystąpił w teatrach warszawskich, w 1880 r. w Weselu w Ojcowie, i dwukrotnie w 1895 r. z córką Matyldą w pas de deux mazurowym z II aktu baletu Pan Twardowski. Był postacią popularną wśród zamieszkałych nad Newą rodaków. Według członka petersburskiej Rady Towarzystwa Fabrykantów, działacza gospodarczego Andrzeja Wierzbickiego (1877–1961) uczył tańca polonijną młodzież, która gromadziła się w tym celu w domu znanego prawnika i publicysty Włodzimierza Spasowicza (1829–1906) (Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001, s. 326).

24 maja/5 czerwca 1872 r. ożenił się z wdową Julią z domu Domińską, 1. v. Ledais (z ros. Леде), także tancerką, absolwentką Cesarskiej Szkoły Teatralnej, która z pierwszego małżeństwa miała pięcioro dzieci. Oprócz zmarłego w niemowlęctwie Stanisława (ur. 1864) mieli troje dzieci, także tancerzy, którzy bez wątpienia wrodzone predyspozycje zawdzięczali rodzicom: Julię, zwaną Krzesińską I (5 maja 1866 – 1969), żonę pułkownika Prieobrażeńskiego Pułku Lejbgwardii i adiutanta cara Mikołaja II (1868–1918) Aleksandra L. Seddelera [Zeddlera] (1868–1924), dwukrotnie żonatego z tancerkami najpierw Serafiną A. Astafiewą (1876–1934), a potem Polką Celiną W. Spryszyńską (1882–1930); Józefa (1868–1942) i najmłodszą Matyldę (1872–1971), w odróżnieniu od siostry określaną jako Krzesińska II, legendę baletu rosyjskiego. Józef, który zmarł podczas blokady Leningradu, prowadził dom „polski” i udzielał się charytatywnie na rzecz stołecznych Polaków.

Krzesiński zmarł 3/16 lipca 1905 r. na zawał serca w Krasnowie pod Petersburgiem. Hołd na łamach prasy oddał mu m.in. dramaturg, krytyk teatralny i historyk baletu Aleksandr A. Pleszczejew (1858–1944), który napisał: „Obdarz[ony] temperamentem i talentem dramatycznym […] nadawa[ł] on baletowi sens, czyni[ł] go zrozumiałym dla mas. […] Żył na scenie i wzbudzał zachwyt publiczności. […] Jego imię, podtrzymywane obecnie [tj. w pierwszej dekadzie XX w. – EZ] na scenie przez córkę i syna, zajmie niejedną stronicę w historii baletu.” (A. Плещеев, Памяти Ф. И. Кшесинскаго, „Театр и искусство” 1905, nr 28, s. 446–447). Przed śmiercią Krzesiński wyraził życzenie, by pochowano go w rodzinnej Warszawie. Ze względu na wydarzenia rewolucji 1905 r. córka Matylda nie mogła od razu uczynić zadość ostatniej woli ojca. Jego ciało zostało więc zabalsamowane i czasowo złożone w petersburskim kościele parafialnym pw. św. Stanisława. Gdy sytuacja się uspokoiła, tancerka przewiozła zwłoki do Warszawy i urządziła ukochanemu ojcu uroczysty pogrzeb. Spoczął na cmentarzu Powązkowskim w rodzinnym grobowcu (kw. 11, rz. III, m. 30) obok ojca i matki, Felicji z Deręgowskich, której prochy sprowadzono równocześnie z rzymskokatolickiego cmentarza Wyborskiego w Petersburgu. W 1909 r. Krzesińska postawiła na Powązkach rodzinny pomnik nagrobny.


Bibliografia:
Krzesiński Feliks, w: Encyklopedia muzyki, Warszawa 2006, s. 469; Krzesiński Feliks, w: Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, s. 393; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 179 (bibliografia); J. Pudełek, Krzesiński Feliks, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, t. 15, s. 533 (bibliografia); Krzesiński Feliks, w: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973, s. 344; L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 596, 712; tenże, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 209–210, 344 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; В. Красовская, Русский балетный театр второй половины XIX века, Ленинград–Мocква 1963, s. 433–435; A. Kулегин, Матильда Кшесинская: фуэте судьбы, Сaнкт-Пeтербург 2013, s. 3; M. Lewańska, Balet rosyjski i polski. Sceny petersburska i warszawska na przełomie wieków, w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 306–331; B. Mucha, Artyści polscy w nowożytnej Rosji, Łódź 1994, s. 110–122; J. Pudełek, Warszawski balet romantyczny, Kraków 1981; S. Szenic, Cmentarz Powązkowski 1891–1918, Warszawa 1983, s. 155; J. Tokarczyk, Balet. Kryształowy łabędź carskiego Petersburga, Łódź 2013, s. 95–98; I. Turska, Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 2010, s. 312–313; G. Wiśniewski, Stanisław Moniuszko i jego opery w Petersburgu, seria „Polonica Petropolitana”, t. 4, Petersburg 2004, s. 39, 53; „Nasz Kraj” 2009, nr 32–33, s. 55; M. Krzesińska, Wspomnienia. Romans z carem Mikołajem i lata następne…, przeł. D. Kułakowska, Warszawa 1996; St. Krzesiński, Koleje życia, czyli materiały do historii teatrów prowincjonalnych, Warszawa 1957, s. 456–457, 487; „Kraj” 1898, nr 6, 7/19 lutego, s. 19 (benefis), 1905, nr 27, 8/21 lipca, s. 16 (informacja o zgonie); A. Плещеев, Памяти Ф. И. Кшесинскаго, „Театр и искусство” 1905, nr 28, 10 lipca, s. 446–447 (wspomnienie pośmiertne).