Kozłowski Mieczysław / Козловский Мечислав Юльевич (1876–1927), adwokat, działacz polskiego, litewskiego i rosyjskiego ruchu robotniczego, radziecki działacz partyjny i państwowy, pseudonim: Wiktor.

Urodził się 13 maja 1876 r. w Wilnie jako syn Juliusza (zm. 1902), zubożałego szlachcica – nauczyciela. Z działalnością socjalistyczną zetknął się już w gimnazjum wileńskim. W piątej klasie wstąpił do kółka samokształceniowego, zostając jego przywódcą dwa lata później. Był nieomal rówieśnikiem Feliksa Dzierżyńskiego (1877–1926), z którym współpracę nawiązał prawdopodobnie jeszcze w szkole średniej, kontynuowaną po jej ukończeniu. Wydalony z gimnazjum za działalność antyrządową, organizował w Wilnie kółka garbarzy, szewców i metalowców. Uzyskawszy ostatecznie maturę, w 1894 r. podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. W latach 1895–1896 uczestniczył w wystąpieniach studenckich, za co został aresztowany i osadzony na pewien czas w więzieniu butyrskim. Studiując w Moskwie, bywał w Wilnie, gdzie prowadził agitację socjalistyczną. W 1896 r. wstąpił do socjaldemokratycznego Związku Robotników na Litwie; od tej pory aż do 1905 r. posługiwał się pseudonimem Wiktor. Wydawał nielegalny organ prasowy Związku – „Przegląd Robotniczy”. W 1899 r. spędził kilka tygodni w więzieniu wileńskim za działalność wywrotową.

Kozłowski należał do grupy działaczy, którzy opowiadali się za współpracą socjaldemokratów litewskich z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego. Po połączeniu obu partii w 1900 r., będąc członkiem Komitetu Wileńskiego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), prowadził działalność upolityczniającą wśród żołnierzy. Podczas rewolucji 1905 r. wszedł w skład wileńskiego komitetu strajkowego. Jako prawnik występował również przed sądami w Wilnie i Warszawie, broniąc aresztowanych działaczy rewolucyjnych, m.in. Jakuba Haneckiego, pierwotnie Fürstenberga (1879–1937). 28–30 marca/ 10–12 kwietnia 1905 r. uczestniczył w zjeździe adwokatury rosyjskiej w Petersburgu, na którym oprócz decyzji o powołaniu Wszechrosyjskiego Związku Adwokatów [Всероссийский союз адвокатов] opowiedziano się za przekształceniem Rosji w państwo konstytucyjne, oparte na zasadach demokratycznych. Aresztowany w grudniu 1905 r., 2 maja 1906 r. został skazany na pięć lat zesłania do Kraju Turuchańskiego (obecnie północna część Kraju Krasnojarskiego) na Syberii Zachodniej. Nie odbył zasądzonej kary – formalnie ze względu na zły stan zdrowia, a faktycznie być może dzięki finansowemu wsparciu rodziny. Już 3 czerwca 1906 r. otrzymał zezwolenie na wyjazd za granicę. Przebywał w Zakopanem, a w latach 1906–1907 w Paryżu. Działał tam w zagranicznej sekcji SDKPiL. Na początku 1907 r. przez Wileński Komitet Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) wysunięty został jako kandydat na posła do II Dumy Państwowej. W sierpniu 1907 r. uzyskał zgodę na powrót do Rosji, początkowo do Mińska, a od 13 października 1907 r. do Petersburga, gdzie do 1915 r. znajdował się pod jawnym nadzorem policji.

W 1914 r. Kozłowski został wydawcą drukowanego w Petersburgu legalnego organu SDKPiL – tygodnika „Nowa Trybuna”, przeznaczonego głównie do kolportowania w Warszawie. Utrzymywał ścisłe kontakty z Klubem Robotniczym „Promień”. W 1915 r. wszedł w skład Polskiego Komitetu w Moskwie, pomagającego więźniom politycznym przywiezionym z Warszawy po ewakuacji przez Rosjan Królestwa Polskiego. Później pośredniczył między przebywającym na emigracji Władimirem I. Leninem (1870–1924) a piotrogrodzkimi bolszewikami. Po rewolucji lutowej 1917 r. z ramienia SDKPiL został członkiem pierwszego Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (RDRiŻ). Szczególną aktywność przejawiał w pracach Komisji Wojskowej, występując przeciwko kontynuowaniu wojny i opowiadając się za pokojem bez aneksji i kontrybucji; otwarcie formułował także postulaty odebrania przez RDRiŻ władzy Rządowi Tymczasowemu. Blisko współpracował z „Prawdą”, stając się nawet jej rzecznikiem prawnym. W maju 1917 r. przed sądem pokoju w Piotrogrodzie bronił praw bolszewików do zarekwirowanego pałacyku byłej carskiej faworyty Matyldy Krzesińskiej (1872–1971) na siedzibę Komitetu Centralnego SDPRR (bolszewików) i Piotrogrodzkiego Komitetu partii. Od czerwca 1917 r. pełnił funkcję przewodniczącego dumy dzielnicy wyborskiej w Piotrogrodzie, w której skład wszedł z listy SDPRR(b). Aresztowany przez Rząd Tymczasowy 6/19 lipca 1917 r., został oskarżony o zdradę stanu. Zarzucano mu m.in. udział w nielegalnych transakcjach bankowych (fundusze niemieckie) w celu zapewnienia bolszewikom środków finansowych. W odosobnieniu przebywał w więzieniu Kriesty. Zwolniono go w pierwszych dniach października 1917 r.

Po wybuchu rewolucji październikowej został członkiem, a od grudnia 1917 r. do 26 lutego 1918 r. przewodniczącym Komisji Śledczej Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego (centralnego organu władzy aż do powołania Rady Komisarzy Ludowych). Wśród najgłośniejszych postępowań, w których brał udział po stronie oskarżycieli, były sprawy przeciwko znanemu działaczowi czarnosecinnemu i jednemu z zabójców Grigorija Je. Rasputina (1869–1916) Władimirowi M. Puryszkiewiczowi (1870–1920), przemysłowcowi i finansiście Aleksiejowi I. Putiłowowi (1866–1940), właścicielowi tzw. zakładów Putiłowskich, a także dziennikarzowi Grigorijowi A. Aleksinskiemu (1879–1967), demaskującemu agenturalne kontakty Lenina z wywiadem niemieckim. Od listopada 1917 r. do listopada 1920 r. Kozłowski pełnił odpowiedzialne funkcje w Ludowym Komisariacie Sprawiedliwości, sprawując pieczę nad wydziałami redakcyjnym, konsultacyjnym i śledczym. Swój nihilistyczny stosunek do prawa, wywodzący się z rzekomej moralnej przewagi „rewolucji proletariackiej” nad obalonym systemem prawo do zniszczenia starych instytucji sądowniczych, przedstawił podczas wieczoru wspomnieniowego, którego stenogram został następnie opublikowany (Na granicy epok. Wspomnienia o udziale Polaków w Rewolucji Październikowej i wojnie domowej w Rosji 1917–1921, Warszawa 1967, s. 68–71).

Od marca 1918 r. do listopada 1920 r. był przewodniczącym tzw. Małej Rady Komisarzy Ludowych, złożonej z zastępców komisarzy. W pismach do Lenina z końca grudnia 1918 r. protestował przeciwko bezpodstawnym wyrokom śmierci wydanym przez funkcjonariuszy Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem [Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем] (Czeka). W styczniu 1919 r. przez Komitet Centralny Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) skierowany został do Wilna, gdzie objął funkcję ludowego komisarza sprawiedliwości Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, od lutego 1919 r. zaś Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad oraz członka jej Centralnego Komitetu Wykonawczego. Po zajęciu Wilna przez wojska polskie w kwietniu 1919 r. powrócił do Moskwy.

Był negatywnie nastawiony do odrodzonej Rzeczypospolitej. Jeszcze podczas obrad I Moskiewskiej Konferencji Okręgowej w kwietniu 1917 r. sprzeciwiał się Leninowskiej tezie o prawie narodów do samostanowienia, która jego zdaniem osłabiała spoistość szeregów rewolucyjnych, i optował zakulisowo za usunięciem z rezolucji haseł odwołujących się do niepodległości Polski. W czerwcu 1919 r. protestował przeciwko misji dyplomatycznej Juliana Marchlewskiego (1866–1925) i tajnym rokowaniom z Polską, mającym zakończyć wojnę polsko-bolszewicką. Pokładając nadzieję w tryumfie Armii Czerwonej, rozmowy te uważał za bezcelowe. Uczestniczył w przygotowaniu radzieckiego kodeksu karnego, prowadził wykłady z zasad radzieckiej polityki karnej na Uniwersytecie Komunistycznym im. Jakowa Swierdłowa w Moskwie. Był współautorem wielu ważnych radzieckich dokumentów państwowych i prawnych (np. bardzo liberalnej ustawy o rozwodach). W latach 1922–1923 pełnił funkcję konsula generalnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Austrii, następnie głównego doradcy prawnego Ludowego Komisariatu Komunikacji ZSRR. Po 1924 r. przeszkodą w podejmowaniu aktywności była choroba.

W „petersburskim” okresie swojego życia Kozłowski niejednokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania. W 1907 r. mieszkał przy ul. Żukowskiego [Жуковского ул.] 47, rok później przeniósł się na nabrzeże Mytińskie [Мытнинская наб.], a w 1909 r. do zaułka Grodzieńskiego [Гродненский пер.] 16. W latach 1910–1912 był zameldowany na ul. Fursztadzkiej [Фурштатская ул.] 28, w kolejnych zaś latach przeniósł się na ul. Siergijewską [Сергиевская ул.] (obecnie ul. Czajkowskiego [Чайковского ул.]) 81, by w 1917 r. zamieszkać przy ul. Prieobrażenskiej [Преображенская ул.] (obecnie ul. Radiszczewa [Радищева ул.]), gdzie mieściła się także redakcja probolszewickiej polskojęzycznej gazety „Trybuna”.

Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Marią Czyżyk (1871–1948), działaczką SDPKiL, miał dwoje dzieci: córkę Janinę (1901–1970), dziennikarkę, zastępcę sekretarza odpowiedzialnego redakcji czasopisma „Biednota” wydawanego w Moskwie, i syna Czesława (1904–1943), pracownika przemysłu radzieckiego. Po rozwodzie z Marią ożenił się z Sofią B. Wachtangową (1886–1923), nauczycielką, siostrą znanego reżysera i aktora Jewgienija B. Wachtangowa (1883–1922). Z małżeństwa tego przyszedł na świat syn Jurij (1909–1984), dziennikarz.

Zmarł na atak serca 3 marca 1927 r. w Moskwie. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Nowodziewiczym [Новодевичье кладбище].


Bibliografia:
Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. naukowi L. Bazylow, J. Sobczak, Warszawa 1987, s. 196; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 173, 174; A. Kochański, Kozłowski Mieczysław, w: Polski słownik biograficzny, t. 15, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 24–26; Księga Polaków – uczestników Rewolucji Październikowej, Warszawa 1967, s. 449; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 3, Warszawa 1992, s. 396, 397; Wileński słownik biograficzny, red. H. Dubowik, L. J. Malinowski, wyd. 2, Bydgoszcz 2008, s. 245; S. Frołow, Dzierżyński. Miłość i rewolucja, Kraków 2014, s. 70, 296; E. Г. Гимпельсон, Формирование советской политической системы 1917–1923 гг., Mocква 1995, s. 131; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 198; K. Malak, Polacy w radach delegatów robotniczych i żołnierskich oraz dumach Piotrogrodu w 1917 roku, „Z Pola Walki” 1987, nr 4, s. 101, 202; Dziesięć lat 1917–1927. Udział Polaków w Rewolucji Październikowej w Leningradzie. Zbiór artykułów, Moskwa 1928, s. 108–110; W. Najdus, Przez zieloną granicę. Na polskich szlakach leninowskiej bibuły, Warszawa 1964, s. 38; taż, Polacy w rewolucji 1917 roku, Warszawa 1967, s. 81, 110, 192, 193, 207, 208, 219, 221; J. Ochmański, Feliks Dzierżyński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 16, 57, 127; Ósmy Zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji, Warszawa 1966, s. 614; J. Sobczak, Współpraca SDKPiL z SDPRR, Warszawa 1980, s. 145, 197, 217, 241, 244, 245, 248, 466, 467, 502, 559–560, 613; B. Waligóra, Okupacja Litwy i Białorusi w 1918–1919 przez Rosję Sowiecką, Wilno 1938, s. 105, 106; A. Zatorski, Polska lewica wojskowa w Rosji w okresie rewolucji 1917–1918, Warszawa 1971, s. 138, 144; Н. Я. Зубов, Первый председатель Малого Совнаркома, Mocква 1975.