Kościół parafialny pw. św. św. Piotra i Pawła (były kościół garnizonowy Marynarki Wojennej) w Kronsztadzie / Римско-католическая церковь святых Петра и Павла (бывшaя военно-морскaя) в Кронштадте, jedyna świątynia rzymskokatolicka w mieście, funkcjonująca w latach 1843–1930.

Wydany w 1769 r. przez Katarzynę II (1729–1796) Regulamin dla petersburskiej parafii św. Katarzyny powierzał jej w opiekę duszpasterską zarówno katolików w samym mieście, jak i poza jego granicami, m.in. w strzegącym dostępu do rosyjskiej stolicy i stanowiącym tradycyjną bazę rosyjskiej Floty Bałtyckiej silnie ufortyfikowanym portowym Kronsztadzie [Кронштадт] na wyspie Kotlin [Котлин] w Zatoce Fińskiej. Mieszkało tu sporo cudzoziemców, w tym niewielka grupa katolików, dla których w latach 1715–1770 odprawiali nabożeństwa w tymczasowych pomieszczeniach przede wszystkim zakonnicy – kapucyni i reformaci. Także wśród marynarzy rosyjskiej floty znajdowali się katolicy, głównie Polacy. W 1797 r. grono katolickich oficerów zwróciło się do władz z prośbą dotyczącą możliwości odprawiania nabożeństw przez księdza Ludwika (Louisa) Maisonneuve (w schematyzmie z 1808 r. jako Mansoinneuve), guwernera dzieci ówczesnego dowódcy kronsztadzkiego portu. 20 sierpnia/3 listopada tego roku dyrektor Morskiego Korpusu Kadetów [Морскoй кадетский корпус] Iwan L. Goleniszczew Kutuzow (1729–1802) uzyskał od cara Pawła I (1754–1801) zezwolenie na odprawianie nabożeństw katolickich w gmachu tzw. pałacu Włoskiego [Итальянский дворeц], stanowiącego od 1771 r. siedzibę przeniesionego tu ze stolicy Morskiego Korpusu Kadetów. W latach 1797–1798 na parterze budynku zorganizowano na koszt Ministerstwa Marynarki pierwszą poza Petersburgiem stałą kaplicę. Konsekrowana w roku 1798 nosiła wezwanie św. Pawła. Od początku XIX w. Kronsztad wchodził w skład dekanatu petersburskiego, a w 1804 r. ks. Maisonneuve uzyskał godność miejscowego kapelana, którą utrzymali jego następcy. Wobec rosnącej liczby wiernych w 1808 r. podjęto działania na rzecz przeniesienia kaplicy do nowej lokalizacji. 21 maja tego roku Ministerstwo Marynarki zakupiło w tym celu dwa drewniane domy przy ul. Niemieckiej [Немецкaя ул.] (obecnie ul. Krasnaja [Красная ул.]). W jednym z nich urządzono pomieszczenia parafialne, w drugim nową kaplicę, zlikwidowaną w roku 1836. W latach 30. XIX w. opiekę nad wiernymi po prawie 30 latach sprawowania posługi przez ks. Maisonneuve przejął ks. Ulrich Christoforow.

W 1837 r. uzyskano zgodę Mikołaja I (1796–1855) na budowę murowanego kościoła przy prosp. Nikołajewskim [Николаевский пр.] (obecnie prosp. Lenina [Ленина пр.]) 5. Projektantem świątyni został architekt Eduard Ch. Anert (1790–1848), współpracownik Karla I. Rossiego (Carlo di Giovanni Rossi, 1775–1849) przy budowie stołecznego gmachu Sztabu Generalnego oraz autor kilku innych kronsztadzkich budowli, w tym luterańskiego kościoła św. Elżbiety. Cesarz, polecając opracować projekt na wzór widzianego we Włoszech popularnego w rosyjskim klasycyzmie rzymskiego Panteonu, zapowiedział, że osobiście dokona jej odbioru. Zbudowana na planie rotundy obszerna klasycystyczna świątynia z czterokolumnowym korynckim portykiem oraz wewnętrzną kolumnadą podtrzymującą chór z organami miała średnicę 10 (ok. 21 m), a wysokość 16 sążni (34 m). Oświetlone dwoma wielkim oknami surowe wnętrze posiadało ołtarz główny z obrazem przedstawiającym Wniebowstąpienie Chrystusa oraz dwa ołtarze boczne z wizerunkami NMP oraz św. św. Piotra i Pawła. Wszystkie były dziełami szkoły monachijskiej. W zakrystii znajdowały się portrety Mikołaja I jako fundatora świątyni oraz jej dobroczyńcy gen. Litta; zapewne Jurija P. Litty (Giulio Renato de Litta Visconti Arese, 1763–1839). Architektonicznie budowla nawiązywała m.in. do kaplicy cmentarnej pw. św. Stefanii w Drużnosielu [Дружноселье], postawionej na grobie Stefanii z Radziwiłłów (1809–1832), żony Lwa P. hr. Sayn-Witgensteina (1799–1866). W trakcie budowy kościoła nabożeństwa odprawiano w wynajmowanych pomieszczeniach różnych instytucji, m.in. zrzeszenia kupieckiego. Świątynia służyła wiernym już od roku 1843, kiedy to w październiku odprawiono w niej pierwsze nabożeństwo. Prace wykończeniowe przedłużały się jednak z powodu wadliwej konstrukcji kopuły i wilgoci. Po ich ukończeniu została wreszcie uroczyście konsekrowana 6 sierpnia 1850 r. pw. św. św. Piotra i Pawła przez arcybiskupa Ignacego Hołowińskiego (1807–1855), pełniąc funkcję kościoła garnizonowego rosyjskiej Marynarki Wojennej. W trakcie budowy duszpasterstwo sprawowali tu dominikanie. W sierpniu 1835 r. proboszczem nowo erygowanej garnizonowej parafii został o. Filip Szklarowski (1797–1885), obowiązki wikarego pełnił od roku 1852 o. Alojzy Ambroziewicz (ur. 1816), który rok później został mianowany proboszczem tej placówki. Przed 1860 r. stanowisko proboszcza objął o. Wincenty Przyałgowski (1818–1878), tłumacz oraz autor opublikowanych w roku 1860 w Petersburgu trzytomowych Żywotów biskupów wileńskich.

Liczba kronsztadzkich parafian powoli wzrastała. Około 1830 r. było ich już blisko 1 tys., w 1878 r. parafia liczyła 1560 osób, a w 1894 r. 2669. Od 1863 r. kierowali nią już kapłani diecezjalni. Najpierw ks. Kazimierz Soroczyński (ur. 1822), jednocześnie katecheta w miejscowym gimnazjum, którego wspierał od 1876 r. jako wikary ks. Leonard Kuczewski (ur. 1818). Przy dość częstych zmianach duszpasterzy portowa wspólnota katolicka z wolna podupadała. Jej odrodzenie nastąpiło z chwilą objęcia w 1892 r. funkcji proboszcza przez ks. Kazimierza Łuszpinasa (ur. 1860), wspomaganego od roku 1893 przez wikarego ks. Benedykta Pluro (ur. 1830). W 1896 r. obowiązki proboszcza przejął były absolwent Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), dziekan dolno-dyneburski i proboszcz brżagolski ks. Kazimierz Mikołaj Michalkiewicz (1865–1940), od 1923 r. biskup pomocniczy wileński, którego wspomagał jako wikary ks. Józef Olszewski (ur. 1873). To energicznym działaniom ks. Michalkiewicza zawdzięczali kronsztadzcy katolicy odrodzenie duchowe i materialne swej wspólnoty. Dorowadził on do uporządkowania zapuszczonego cmentarza oraz zmobilizował swych podopiecznych do wzniesienia ze składek szkoły, w której pod koniec lat 90. XIX w. uczyło się 50 dzieci obojga płci, głównie katolickich wyrobników i robotników portowych. Jego staraniem w 1895 r. powstało też w Kronsztadzie Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności, którego ustawę nawiązującą do statutu petersburskiego Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny zatwierdził minister spraw wewnętrznych. Rok później liczyło ono już 250 członków i kandydatów. W związku ze zbliżającą się 100. rocznicą istnienia kronsztadzkiej wspólnoty katolickiej 15 czerwca 1898 r. ks. Michalkiewicz wystosował prośbę o zapomogę na renowację kościoła św. Piotra i Pawła. 6 lipca uzyskał na ten cel z Ministerstwa Marynarki 2,5 tys. rub. Dodatkowego wsparcia finansowego udzielili sami wierni.

W dniach 3–5/15–17 października 1898 r. odbyły się uroczystości, pierwsze tego typu w dziejach archidiecezji mohylewskiej. Obchody 100-lecia z udziałem mohylewskiego bp. pomocniczego Karola Niedziałkowskiego (1846–1911) relacjonował szczegółowo petersburski „Kraj” (1898, nr 41–42). Sprawozdania zamieściły też miejscowe gazety „Kronsztadskij Wiestnik” [Кронштадтский вестник] i „Kotlin”. Sufraganowi, który przybył do Kronsztadu 3/15 października na pokładzie wysłanego przez komendanta portu wojennego i gubernatora Kronsztadu wiceadmirała Nikołaja I. Kaznakowa (1834–1906) jachtu „Petersburg”, towarzyszyli prof. RzAD ks. Adam Akko (d’Accault, 1863–1914) oraz reprezentujący zarząd parafii inż. morski płk Piotr Perkowski. Obchody dostojny gość rozpoczął 4/16 października wizytą u wiceadmirała Kaznakowa. W odprawionym tego dnia nabożeństwie obok licznie zgromadzonych wiernych na czele z proboszczem ks. Michalkiewiczem, przedstawicielami parafian w osobach wspomnianego płk. Perkowskiego, Stongiewicza i Borejki uczestniczył wiceadmirał Kaznakow, któremu towarzyszyło wielu, reprezentujących głównie marynarkę, dostojników. Biskup K. Niedziałkowski udzielił wówczas bierzmowania oraz wygłosił kazanie. Uroczysty obiad odbył się w miejscowym ratuszu. Następnego dnia miało miejsce podniosłe nabożeństwo z udziałem przybyłych z Petersburga księży. Biskupowi Niedziałkowskiemu asystowało 12 alumnów, kazanie wygłosił prof. RzAD ks. Kazimierz Stawiński (1870–1940), wotywę odprawił ks. Stanisław Przyrembel (1867–1934). Tego dnia uroczystym obiadem zebranych oficjeli i parafian (ok. 100 osób) podejmował w sali „Dumy” proboszcz Michalkiewicz. Następnie prof. RzAD ks. Jan Cieplak (1857–1926) odprawił nieszpory, sufragan zaś kontynuował bierzmowania. Kolejnego dnia ks. Cieplak odprawił nabożeństwo żałobne za zmarłych kronsztadzkich katolików, podczas którego bp Niedziałkowski wygłosił kazanie kończące uroczystości kościelne.

Początkowo katolików chowano na terenie niemieckiego cmentarza na przedmieściu (niem. Vorstadt). W 1844 r. na mierzei, w odległości 4 wiorst (ponad 4 km) od miasta, za prawosławnym cmentarzem Troickim zorganizowano też cmentarz katolicki, na którym uzyskawszy 1 grudnia 1853 r. zgodę Mikołaja I, wzniesiono w 1854 r. na kamiennej podmurówce drewnianą kaplicę, zniszczoną w roku 1890 wobec podupadania od lat 80. XIX w. tonącego w błocie cmentarza. W tym samym roku uzyskano zezwolenie na budowę nowej drewnianej kaplicy, którą wzniesiono w latach 1890–1896 dzięki staraniom kapelana ks. K. M. Michalkiewicza na koszt inż. P. Perkowskiego. Poświęcona 15 maja 1896 r. pw. Serca Jezusowego, przypisana była do kościoła św. św. Piotra i Pawła. W 1918 r. przekształcona została w jego filialną świątynię, w której według danych z 1919 r. dwa razy w roku organizowano uroczyste nabożeństwa. Zamknięta ostatecznie na początku lat 20. XX w. nie zachowała się.

Do kronsztadzkiej parafii, która liczyła wówczas 3 tys. osób, należała też urządzona w roku 1915 kaplica pw. św. Jana Chrzciciela w forcie Cesarz Aleksander I, którą zamknięto pod koniec 1917 r. Według innych źródeł parafia powstała tu dopiero w 1918 r., co wiązało się z utratą przez świątynię pw. św. św. Piotra i Pawła statusu kościoła garnizonowego rosyjskiej Marynarki Wojennej. Od września 1902 do sierpnia 1919 r. obowiązki kapelana, a potem proboszcza pełnił tu zamordowany w Charkowie w 1937 r. absolwent petersburskiego Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego ks. Leonard Gaszyński (ur. 1867).

Podstawę do pozbawienia parafii osobowości prawnej oraz nacjonalizacji kościelnego mienia stanowiło po rewolucji październikowej 1917 r. postanowienie Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości RSFRR [Народный комиссариат юстиции РСФСР] z 18 sierpnia 1918 r. Na podstawie porozumienia z 5 maja 1919 r., pod którym podpisało się 68 wiernych, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła oddano katolikom, których było w tym czasie kilkuset. W Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Miasta Sankt Petersburga [Центральный государственный исторический архив Санкт‑Петербурга] przechowywane są księgi metrykalne kronsztadzkiej parafii z lat 1917–1919. Zachował się też opis jej mienia z 1919 r., z którego wynikało, że dochód z należącej doń piętrowej oficyny przeznaczany był na utrzymanie szkoły. Wiadomo też, że część wyposażenia świątyni została rozkradziona w marcu 1920 r.

Od września do października 1919 r. proboszczem parafii św. św. Piotra i Pawła był także zamordowany w 1937 r. były wikariusz petersburskiej parafii Najświętszego Serca Maryi ks. Mieczysław Szawdzinis (ur. 1895), którego w listopadzie tego roku zastąpił były kapelan wojskowy (1896–1917) i wikariusz petersburskiej parafii św. Stanisława ks. Wiktor Pietkiewicz (1870–1939), pełniący swe obowiązki do początku roku 1921. Pod koniec tego roku proboszczem został więziony w latach 1923–1925 absolwent RzAD ks. Edward Juniewicz (1894–1989), który pełnił tę funkcję do aresztowania w dniu 10 marca 1923 r. Po otwarciu w czerwcu 1923 r. zamkniętej od 5 grudnia 1922 r. świątyni obowiązki proboszcza pełnił krótko ks. St. Przyrembel. W 1924 r. nie było proboszcza, a liturgię odprawiali dojeżdżający okazyjnie z Leningradu księża. W latach 1925–1926 jeździli tu kilkakrotnie z posługą proboszcz kościoła św. Kazimierza ks. Paweł Chomicz (1893–1942) i proboszcz parafii św. Katarzyny ks. Antoni Wasilewski (1868–1928), bowiem ks. Piotr Awgło (1861–1937) był kronsztadzkim proboszczem w roku 1925 zaledwie przez miesiąc (22 czerwca – 6 lipca). Od 2. połowy 1925 r. do aresztowania 13 stycznia 1927 obowiązki kronsztadzkiego proboszcza pełnił ks. A. Wasilewski. Przez kilka lat miejscowe organy OGPU nie wydawały zgody na stałe zamieszkanie księdza w Kronsztadzie. W tym okresie zarząd parafii znajdował się w rękach tzw. dwudziestki. Informacje o dokumentach dotyczących kronsztadzkiej parafii w trudnych latach 20. i 30. XX w. zamieszcza na swojej stronie internetowej ks. Krzysztof Pożarski. Od 1923 r. nabożeństwa odprawiano raz na dwa miesiące, a w latach 1920–1924 zawarto tu 30 małżeństwa. Zmalała też znacznie liczba wiernych. Według bp. J. Cieplaka na początku 1923 r. parafia liczyła 500 osób. We wrześniu 1924 r. zniszczeniu uległa część dachu, a nieprawidłowy remont doprowadził do dalszego niszczenia kopuły, która zaczęła się osypywać. Pod koniec lat 20. XX w. świątynia była już mocno zdewastowana.

Kościół św. św. Piotra i Pawła został ponownie zamknięty w styczniu 1930 r. Ostatecznie wyłączono go z kultu 15 października tegoż roku. W dostępnych materiałach podawane są daty 10 października i 15 listopada. Tę pierwszą nosi rozkaz dla Urzędu Pomocnika Komendanta Twierdzy Kronsztad ds. Cywilnych dotyczący wyznaczenia komisji dla przejęcia mienia kościelnego i budynku kościoła. Należące do parafii kosztowności sprzedano Bankowi Państwowemu RSFRR [Государственный банк РСФСР], przedmioty (w tym rzeźby św. Stanisława i NMP) liturgiczne przekazano najpierw radzie dzielnicowej Związku Wojujących Bezbożników [Союз воинствующих безбожников], następnie trafiły do muzeum ateizmu, elementy metalowe zaś oddano na złom. Organy przekazane zostały do miejskiego wydziału oświaty. W okresie tym w mieście znajdowało się ok. 300 katolików. W sierpniu 1941 r. zamienioną w latach 30. XX w. w magazyn byłą świątynię wysadzono. Ocalałe cegły posłużyły do utwardzenia płyty lotniska broniących Kronsztadu samolotów myśliwskich.


Bibiografia:
Краткий исторический очерк двухсотлетия города Кронштадта, cocт. Ф. A. Тимофеевский, Кронштадт 1913, s. 103–104, s. 106 (il.), 108 (cmentarze), http://kn.sobaka.ru/n111/03.html [dostęp: 24 VII 2019]; „Kraj” 1898, nr 40, 1/13 października, s. 20–21 (Stuletni jubileusz kościoła w Kronsztadzie), nr 41, 8/20 października, s. 39 (Kronsztad), nr 42, 15/27 października, s. 16–18 (Stuletni jubileusz kościoła. Uroczystości jubileuszowe w Kronsztadzie przy udziale J. E. ks. biskupa Niedziałkowskiego), 1902 z 13/26 grudnia, nr 50, s. 19 (Nowy podział parafij); Архивы Санкт-Петербурга, tu: ЦГИА СПб. Фонд 1922: Римско-католическая церковь святых Римско-католическая церковь святых апостолов Петра и Павла в Кронштадте Петра и Павла (г. Кронштадт): 1850–1918, https://spbarchives.ru/infres/-/archive/cgia/1922 [dostęp: 25 VII 2019]; Католическая церковь св. апостола Петра, http://www.citywalls.ru/house19646.html [dostęp: 22 VI 2019] – tu komentarz podpisany newrussian z 7 czerwca 2012 r.; Козлов-Струтинский С. Г. i in., Католическая Церковь в Санкт-Петербурге и Ленинградской области. Краткие исторические очерки, Санкт Петербург 2009, s. 21–25; М. В. Шкаровский, Е. В. Исакова, Храмы Кронштадта, Санкт Петербург 2013, s. 322–330; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт Петербург 1998, s. 117–119; П. Н. Кравчун, Органы римско-католических храмов Санкт-Петербурга, Санкт-Петербург 2013, s. 227–237; Przewodnik po zespołach archiwalnych Centralnego Państwowego Archiwum Sankt Petersburga dotyczące historii Kościoła rzymskokatolickiego, zwł. Historia kościołów i kaplic rzymskokatolickich na północnym-zachodzie Rosji w dokumentach CGA Sb, https://krzysztofpozarski.com/centralne-panstwowe-archiwum-sankt-petersburga/ [dostęp: 11 VII 2019]; Spisek łacińskiego duchowieństwa mohilewskiey arch-diecezyi roku 1808, Mohilew 1808, s. 19; Список римско-католических духовных лиц и учреждений, Санкт Петербург 1853, s. 38; Schematyzmy archidiecezji mohylewskiej: 1878, s. 133, 1880, s. 38, 1894, s. 256–257, 1898, s. 256, 1902, s. 180; Archiwum Akt Nowych w Warszawie: sygn. 70 (Ambasada RP w Moskwie), k. 48, 188 (statystyka wiernych w 1923 r.); Центральный государственный архив Санкт-Петербурга (CGA SPet.) w Sankt Petersburgu: F. 285 (Управления по гражданской части Коменданта Кронштадтской крепости), op. 13, spr. 27, op. 14, spr. 4, op. 15, spr. 4, 13, 20, 22, 28, op. 16, spr. 5, 7, 13, op. 17, spr. 10, op. 28, spr. 22, op. 29, spr. 11, F. 1000 (Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов), op. 89, spr. 19, 21, 23, 29, F. 1001 (Административный отдел Ленинградского городского исполнительного комитета), op. 7, spr. 23, op. 106, spr. 631, F. 7383 (Административный отдел Ленинградского областного исполнительного комитета), op. 1, spr. 57, 72; Российский государственный архив военно-морского флота (RGA W-MF) w Sankt Petersburgu: F. 1002 (Комитет об устройстве города Кронштадта), op. 1, spr. 956; Biblioteka Uniwersytecka KUL (BKUL) w Lublinie, Oddział Zbiorów Specjalnych, Sekcja rękopisów: Zbiór B. Ussasa, rps 777, k. 48–51 (życiorysy duszpasterzy dekanatu petersburskiego, 1852 r.).