Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Sankt Petersburgu / Kонсульсво Республики Польша в Санкт-Петербурге (1926–2016)

W dziejach polskiej misji konsularnej nad Newą należy wyodrębnić trzy okresy: lata 1926–1939, lata 1972–1990 i po 1991 r. Powstanie oficjalnego przedstawicielstwa poprzedziło powołanie w marcu 1917 r. przy Rządzie Tymczasowym księcia Gieorgija J. Lwowa (1861–1925), a później Aleksandra F. Kiereńskiego (1881–1970) Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego. Jej przewodniczącym został Aleksander Lednicki (1866–1934), adwokat, polityk, działacz społeczny, organizator i prezes Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Powstałe w 1918 r. Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej w Moskwie, w praktyce pełniące funkcje konsularne, miało swoją Ekspozyturę w Piotrogrodzie, którą kierował Jan Żarnowski (1852 lub 1862–1926), prawnik, kierownik urzędów ds. kontroli i finansów.

Utworzenie Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej (RP) w mieście nad Newą było konsekwencją kończącego wojnę polsko-bolszewicką 1920 r. Traktatu Pokoju Między Polską a Rosją i Ukrainą podpisanego w Rydze 18 marca 1921 r. i nawiązania stosunków dyplomatycznych. Artykuł XXIV traktatu stanowił: „Stosunki dyplomatyczne pomiędzy układającemi się stronami zostaną nawiązane natychmiast po ratyfikacji Traktatu niniejszego”. W rezultacie powstało polskie poselstwo w Moskwie (w 1934 r. podniesione do rangi ambasady), a po podpisaniu i ratyfikacji wiosną 1926 r. polsko-radzieckiej konwencji konsularnej utworzono: konsulaty generalne w Charkowie, Mińsku i Tbilisi oraz konsulaty w Leningradzie i Kijowie. Akt ustanawiający konsulat RP w Leningradzie nosi datę 23 lipca 1926 r. (opublikowany został w Dzienniku Urzędowym MSZ RP 20 sierpnia). Oficjalne otwarcie nastąpiło 2 października tegoż roku. Okręg konsularny obejmował gubernie: czerepowiecką, leningradzką, murmańską, nowogrodzką, pskowską i Autonomiczną Karelską Republikę Rad. Ze względu na polityczne znaczenie „Północnej Stolicy” placówka pełniła istotne funkcje informacyjno-prawne. W początkowym okresie do jej najważniejszych zadań, poza czynnościami wizowymi, paszportowymi, legalizacją dokumentów, należały działania wynikające z realizacji postanowień traktatu ryskiego: zwrot dóbr kultury, regulowanie zobowiązań ekonomicznych między obu państwami, repatriacja. Do urzędu wpływało wiele spraw m.in. własnościowych od obywateli polskich, którzy opuścili Rosję w latach 1917–1918. Sprawowanie opieki konsularnej nad Polakami, którzy w Rosji pozostali, w tym duchownymi, było bardzo utrudnione, a w wielu przypadkach niemożliwe, ponieważ placówka i jej pracownicy byli przez policję polityczną – Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU) – poddawani ciągłej kontroli, a interesanci zastraszani.

Placówką kierowali kolejno: od 1926 do 1928 r. Heliodor Sztark (1886–1969), w latach 1929–1931 Leon Różycki, od 1932 do 1933 r. Jan Strzembosz (1890–1939), w latach 1933–1934 Zbigniew Belina-Prażmowski-Kryński (1892–1954) oraz w latach 1934–1939 Eugeniusz Wesse (1899–1986). W latach 1926–1939 konsulat mieścił się w zabytkowym, XVIII-wiecznym pałacyku m.in. hrabiów Naryszkinów, potem kniaziów Teniszczewych, a w końcu Marii K. Czaplic (1862–1917) przy nab. Krasnogo Fłota (Czerwonej Floty) [Красного Флота наб.] (obecnie nab. Angielskie [Английская наб.]) 14. Budynek pierwotnie jednopiętrowy, w początkach XX w. został podwyższony o jedną kondygnację przez architekta Stefana Kraskowskiego. Ponadto placówka dysponowała pomieszczeniami w sąsiednim, niegdyś należącym także do M. Czaplic, budynku od strony ul. Krasnoj [Красная ул.] (obecnie ul. Galernaja [Галерная ул.]) 13, gdzie urzędowała Delegacja Polska w Mieszanej Polsko-Sowieckiej Komisji Specjalnej, zajmującej się odzyskaniem mienia kulturalnego, którą kierował prof. Piotr Bańkowski (1885–1976). Były tam też pokoje gościnne konsulatu, w których m.in. w 1932 r. mieszkał wybitny poeta, prozaik i felietonista Antoni Słonimski (1895–1976). W budynku obok, przy ul. Krasnoj 15, mieściła się komisja ds. repatriacji.

W lipcu 1934 r. spektakularnym wydarzeniem była pięciodniowa wizyta w Leningradzie okrętów Polskiej Marynarki Wojennej ORP „Wicher” i ORP „Burza” pod dowództwem kontradmirała Józefa Unruga (1884–1973). Odbyła się na fali tymczasowego „ocieplenia” stosunków polsko-sowieckich po podpisaniu paktu o nieagresji 25 lipca 1932 r.

Utrzymywano dobre kontakty z miejscowymi twórcami kultury. W konsulacie koncertował, mający polskie korzenie, młody Dmitrij D. Szostakowicz (1906–1975). Z Polski na występy przyjeżdżali nieliczni polscy artyści, jak Ewa Bandrowska-Turska (1894–1979), Grzegorz Fitelberg (1879–1953) oraz Mieczysław Fogg (1901–1990) z chórem Dana (w marcu 1934 r.), z aplauzem przyjmowani przez leningradzką publiczność.

W latach wielkiej czystki 1937–1938 działalność konsulatu niemal całkowicie ustała. W 1938 r., gdy władze sowieckie zdecydowały o zamknięciu kościoła św. Katarzyny, konsulat był zobowiązany załatwić formalności związane z zabraniem szczątków króla Stanisława Augusta (1732–1798) z kościelnej krypty i wyekspediowaniem do kraju. Polscy konsulowie dopełnili wszystkich niezbędnych procedur: komisyjnego otwarcia krypty, umieszczenia królewskich szczątków w nowych trumnach, metalowej i drewnianej, zaplombowania, uroczystego pożegnania w świątyni i transportu na dworzec kolejowy.

Gdy 17 września 1939 r. doszło do agresji ZSRR na Polskę i zerwaniu stosunków dyplomatycznych, następnego dnia nastąpiła pospieszna ewakuacja pracowników placówki, najpierw do Ambasady RP w Moskwie, a następnie do Helsinek. Wyposażenie pozostało na miejscu.

Po wojnie Konsulat Generalny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) w Leningradzie został otwarty dopiero w marcu 1972 r. w ślad za konwencją konsularną podpisaną 27 maja 1971 r., ratyfikowaną w lutym następnego roku. Okręg konsularny obejmował: Leningrad, obwody: leningradzki, archangielski, murmański, nowogrodzki i pskowski oraz Karelską Autonomiczną SRR, a także Łotewską i Estońską SRR.

Działalność placówki, oprócz czynności stricte konsularnych, jak kwestie prawne, wizowo-paszportowe, opieka nad polskimi obywatelami, koncentrowała się na obchodach kolejnych rocznic – „czerwonych dni kalendarza”, organizowaniu wieczorów i pociągów przyjaźni, wymianie młodzieży, promocji turystyki i całkiem owocnej współpracy naukowej i kulturalnej. I tak np. 30-lecie PRL-u w 1974 r. uczczono pięcioma festiwalami filmowymi i stu sześćdziesięcioma wystawami. Odbywały się Dni Filmu Polskiego, w 1976 r. zorganizowano przegląd twórczości Andrzeja Wajdy (ur. 1926). Nie brakowało wydarzeń muzycznych i teatralnych. Polscy artyści w Związku Radzieckim cieszyli się wielką popularnością. Ulubieńcami publiczności były piosenkarka Anna German (1936–1982) i aktorka Barbara Brylska (ur. 1941). Chętnie czytana była polska prasa, dostępna w kioskach. Wydział handlu zagranicznego i gospodarki morskiej koordynował współpracę gospodarczą. Cenione były polskie towary, np. na prosp. Staronewskim [Старо-Невский пр.] był oblegany sklep firmy kosmetycznej „Celia”. Odbywały się pokazy polskiej mody i wystawy z cyklu „Wyprodukowane w Polsce”. Przy prosp. Suworowskim [Суворовский пр.] znajdowała się gablota „Odwiedzajcie Polskę”. Jeszcze w latach 60. XX w. została podpisana umowa o bratniej współpracy Gdańska i Petersburga, cyklicznie organizowano Dni Gdańska. Partnerstwo obu miast pozostawiło trwały ślad w topografii miasta nad Newą w postaci ul. Gdańskiej [Гданьская ул.], odchodzącej od prosp. Engelsa (zachowały się dwie dawne tablice). Działania te nie mogły się obyć bez udziału, założonego jeszcze w grudniu 1957 r., Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej.

Konsulatem Generalnym (od 29 grudnia 1989 r. RP) w latach 1972–1990 kierowali funkcjonariusze partyjno-państwowi, realizujący linię polityczną PZPR. Byli to kolejno: Kazimierz Nowakowski (1972–1974), Jerzy Chabelski (1974–1978), Tadeusz Kaczmarek (1978–1980), Stanisław Bereśniewicz (1980–1984), Wacław Jagielnicki (1984–1988) i Bolesław Kapitan (1988–1990).

W okresie powojennym konsulat najpierw czasowo ulokowano w kamienicy czynszowej przy prosp. Izmajłowskim [Измайловский пр.] 19, potem przez 10 lat mieścił się w domu M. P. Bazilewskiej przy ul. Rylejewa [Рылеева ул.] 35 (obecnie mieści się tam Konsulat Generalny Indii). Od 1983 r. zajmuje dawną kamienicę kupca Płatona O. Iwanowa, wybudowaną w latach 60. XIX w. według projektu Augusta I. Langego (1813–1881), przy ul. Piatoj Rożdziestwienskoj [5-я Рожественская ул.] (czyli Piątej Bożonarodzeniowej) 12. Kupiecki dom przez pewien czas mieścił państwową instytucję charytatywną (warsztaty dla ubogich). W 1923 r. ulicę przemianowano na Piątą Sowiecką [5-я Советская ул.]. Kamienica po dziś dzień jest siedzibą Konsulatu Generalnego RP oraz Instytutu Polskiego (IP) w Sankt Petersburgu. Od końca lat 80. XX w. do 2007 r. była także siedzibą organizacji polonijnych.

Po rozpadzie ZSRR i przemianach ustrojowych w Polsce podstawą funkcjonowania KG RP w Petersburgu nadal była Konwencja konsularna z 1971 r. Konwencja konsularna między RP a FR została zawarta 22 maja 1992 r. i weszła w życie dopiero w 1995 r. Należy dodać, że w ramach porozumień międzyregionalnych 2 października 1992 r. w Warszawie podpisano Porozumienie między rządem RP a rządem FR o współpracy regionów Rzeczypospolitej Polskiej z regionem Sankt Petersburga. W kompetencje placówki wchodzą sprawy wizowe, paszportowe, prawne, obywatelskie, z zakresu stanu cywilnego, spadkowe, legalizacja dokumentów, funkcje notarialne, opieka konsularna oraz repatriacja. Akcesja Polski do Unii Europejskiej i układu z Schengen nałożyła na urząd konsularny nowe obowiązki, głównie w zakresie czynności wizowych.

Petersburski okręg konsularny obejmuje 10 jednostek administracyjnych FR: Sankt Petersburg, obwody: leningradzki, archangielski, murmański, nowogrodzki, pskowski, wołogodzki, Republikę Karelii, Republikę Komi i Nieniecki Okręg Autonomiczny. Funkcje kierowników placówki pełnili kolejno: Jerzy Smoliński (1990–1991), Zdzisław Nowicki (1992–1996), Jerzy Skotarek (1996–2000), Eugeniusz Mielcarek (2000–2005), Jarosław Drozd (2005–2011), Piotr Marciniak (2011–2015), Andrzej Chodkiewicz (od 2015 r.), IP kierowali: Hieronim Grala (2000–2005), Cezary Karpiński (2006–2013) i Natalia Bryżko-Zapór (od 2013 r.). Współpracą ekonomiczną zajmuje się Wydział Promocji, Handlu i Inwestycji.

Obecnie Konsulat Generalny RP podejmuje wiele rozmaitych działań służących budowaniu pozytywnego wizerunku naszego kraju i relacji polsko-rosyjskich. Współpracuje z organizacjami polonijnymi, animując wiele przedsięwzięć w tym zakresie. Od 2007 r. zajmuje się przyznawaniem Karty Polaka – „dokumentu potwierdzającego przynależność jej posiadacza do Narodu Polskiego”. Sprawuje opiekę nad polskimi cmentarzami. Dzięki placówce było możliwe urządzenie miejsc pamięci narodowej w Lewaszowie, Szlisselburgu, uroczysku Sandormoch w Karelii i Borowiczach w obw. nowogrodzkim, a także wielu mogił i cmentarzy w obw. archangielskim.

Wyróżnikiem polskiej placówki w Sankt Petersburgu, jej wizytówką, jest promowanie kultury polskiej, rozwijanie owocnych kontaktów między ludźmi nauki, literatury, sztuk pięknych, teatru, muzyki obu krajów. W tej dziedzinie konsulat wraz z IP ma na swoim koncie szczególne osiągnięcia. Opublikował kilkanaście tomów serii „Polonica Petropolitana” – pomyślanej jako „cykl publikacji popularnonaukowych, poświęconych polskim śladom w historii Petersburga”. Otwiera ją wydany w 2001 r. tom o Adamie Mickiewiczu (1798–1855). Mocnym akcentem był udział polskiej placówki w międzynarodowych obchodach 300-lecia Petersburga (2003). Przygotowany przez konsulat program obchodów w formie broszury liczył 44 strony. Przedsięwzięcia kulturalne, które z tej okazji miały miejsce nad Newą, to m.in. spektakle Warszawskiej Opery Kameralnej, koncerty kompozytorskie Krzysztofa Pendereckiego (ur. 1933), wystawy prac malarza i scenografa Andrzeja Kreütz-Majewskiego (1936–2011), malarza, scenografa i reżysera Józefa Szajny (1922–2008), warszawskich grafików, występy Narodowego Teatru Starego z Krakowa. Równie bogate w wydarzenia najwyższej rangi artystycznej były nad Newą Sezony Polskie w Rosji w 2005 i 2008 r., obejmujące koncerty, przedstawienia operowe i teatralne, festiwale filmowe. Przy czynnym poparciu placówki powołane zostało do życia również Towarzystwo Chopinowskie (2001), należące obecnie do najaktywniejszych instytucji społecznych, propagujących polską kulturę muzyczną w Federacji Rosyjskiej.

Uroczyste obchody 80-lecia konsulatu w 2006 r. uświetnił występ Edyty Piechy (ur. 1937), od lat mieszkającej w Petersburgu piosenkarki polskiego pochodzenia, „ukochanej artystki Rosjan”. Rok Chopinowski nad Newą obchodzony był z ogromnym rozmachem. Miarą wysokiej oceny twórców polskiej kultury było przyznanie prestiżowej, rosyjskiej nagrody „Gwiazda Bałtycka”, za wzmacnianie kontaktów i więzi kulturalnych krajów regionu Morza Bałtyckiego, A. Wajdzie, K. Pendereckiemu, Krzysztofowi Zanussiemu (ur. 1939), Sławomirowi Mrożkowi (1930–2013; pośmiertnie), Czesławowi Miłoszowi (1911–2004; pośmiertnie), Danielowi Olbrychskiemu (ur. 1945), B. Brylskiej, Januszowi Leonowi Wiśniewskiemu (ur. 1954), a także, co jest ewenementem, polskiemu dyplomacie E. Mielcarkowi.

Informacje na temat bieżącej działalności polskiej placówki nad Newą można znaleźć na stronie: http://sanktpetersburg.msz.gov.pl/pl/konsulat/


Bibliografia:
A. Dembowska, Polacy na północy Rosji. Album o polskich miejscach pamięci, Konsulat Generalny RP w Sankt Petersburgu, Petersburg 2011; R. Hankowska, Kościół Świętej Katarzyny Panny i Męczenniczki Aleksandryjskiej w Sankt Petersburgu, Warszawa 1997; J. Koziczyński, M. Kunkite, Kartki z historii. Polska misja dyplomatyczna nad Newą 1926–1989, Warszawa 2007; M. Kruszyński, Ambasada RP w Moskwie 1921–1939, Warszawa 2010; E. Kuntze, Zwrot polskich zbiorów bibliotecznych z Rosji, Kraków 1937; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011; Program obchodów 300-lecia Sankt Petersburga Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej. Maj 2003 r., Konsulat Generalny RP w Sankt Petersburgu, Sankt Petersburg 2001; Traktat Pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą. Ryga 18 marca 1921. 85 lat później, Warszawa 2006; A. Umińska-Woroniecka, Realizacja funkcji konsularnych przez polskie służby dyplomatyczne i konsularne na terytorium Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2004, Toruń 2008; A. Wasilewski, Polskie konsulaty na Wschodzie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Warszawa 2010; Zapomniany pokój. Traktat ryski. Interpretacje i kontrowersje. 90 lat później, Warszawa 2013; E. Ziółkowska, Petersburg po polsku, Warszawa 2011; J. Dąbski, Pokój Ryski. Wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy, Wrocław 1990 (reprint wydania z 1931 r.); M. Fogg, Od palanta do belcanta, Warszawa 2009; A. Słonimski, Moja podróż do Rosji, Warszawa 1997.