A A A

Koło (Kółko) Polskie Oficerów w Petersburgu

Польский кружок офицеров в Петербурге


Autor: Mikołaj Banaszkiewicz Koło (Kółko) Polskie Oficerów w Petersburgu / Польский кружок офицеров в Петербурге, konspiracyjna organizacja wojskowa, łącząca idee rewolucyjno-demokratyczne ze zbrojnym przywróceniem Polsce niepodległości, funkcjonująca w latach 1857–1864.
14.10.2016
stan artykułu kompletny
Koło (Kółko) Polskie Oficerów w Petersburgu / Польский кружок офицеров в Петербурге, konspiracyjna organizacja wojskowa, łącząca idee rewolucyjno-demokratyczne ze zbrojnym przywróceniem Polsce niepodległości, funkcjonująca w latach 1857–1864.

Koło (Kółko) Polskie Oficerów (KPO) powstało prawdopodobnie jesienią 1857 r. dzięki inicjatywie Zygmunta Sierakowskiego (1827–1863), wówczas słuchacza Akademii Sztabu Generalnego (ASG) [Академия Генерального штаба], w przyszłości jednego z przywódców powstania styczniowego 1863 r. Zdołał on skupić wokół siebie niewielką grupę osób związanych z petersburskimi szkołami wojskowymi, zwłaszcza Michajłowską Akademią Artylerii [Михайловская артиллерийская академия] i Nikołajewską Akademią Inżynieryjną [Николаевская инженерная академия]. Wśród pierwszych uczestników znaleźli się: ppłk Włodzimierz Dobrowolski (1834–1878), ppor. 8. polowej brygady artylerii Mikołaj Nowicki (1833–1906) oraz kpt. Jan Onufry Staniewicz (1832–1901).

Spektakularny rozrost KPO nastąpił po 1859 r., gdy na jego czele stanął pobierający naukę w tej samej placówce inny działacz niepodległościowy, Jarosław Dąbrowski (1836–1871). Szacuje się, że w całym okresie istnienia w szeregach organizacji znalazło się 170 osób. Zrazu niewielka, w kolejnych latach stawała się coraz liczniejsza, m.in. dzięki otwarciu się na udział „elementu” nie-polskiego (Polacy pochodzący przeważnie z tzw. guberni zachodnich stanowili 2/3 ogółu uczestników). W przeważającej większości jej członkowie rekrutowali się ze zubożałej szlachty. Z KPO przecięły się losy wielu wojskowych, w tym dowódców tej klasy co płk. armii carskiej Józef Hauke-Bosak (1834–1871). „Rewolucyjna” atmosfera przełomu lat 50. i 60. XIX w. sprzyjała zaangażowaniu w działalność wojskowego zrzeszenia także osób cywilnych – jednym z jego przywódców był współpracownik Cesarskiej Biblioteki Publicznej Wiktor Kalinowski (1833–1862).

Filar KPO, zwanego też kółkiem Sierakowskiego–Dąbrowskiego, stanowili wychowankowie wyższych szkół wojskowych Petersburga. Spośród „sztabowców” do organizacji przyłączyli się m.in.: por. odeskiego pułku piechoty Maksymilian Czerniak (1835–1865), profesor geodezji w ASG kpt. Józef Gałęzowski (ur. 1832), por. sybirskiego pułku grenadierów Mikołaj Goliniewicz (ur. 1838), ppor. lejbgwardii pułku pawłowskiego, a w przyszłości gen.-major i uczestnik wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878 Kazimierz Lewicki (1835–1891), por. moskiewskiego pułku grenadierów Wacław Mokrzycki, sztabskpt. 3. batalionu strzeleckiego Tytus O’Birn (ur. 1838), sztabskpt. Józef Ozierański, por. bielewskiego pułku piechoty Jan Podbielski (1836–1863), chor. lejbgwardii pułku siemionowskiego Włodzimierz Pogorzelski (ur. 1839), sztabskpt. 3. batalionu strzeleckiego Karol Szalewicz (1838–1890), porucznik 6. batalionu saperów Hieronim Staniewicz (ur. 1834), por. ładoskiego pułku piechoty Ferdynand Warawski (ur. 1835), kapitan, a w przyszłości słynny dowódca powstańczy Ludwik Zwierzdowski, pseud. Topór (ur. 1829).

Spośród „inżynierów” w konspirację włączyli się m.in.: Aleksander Baranowski, chorążowie Mikołaj i Piotr (1835–1863) Hajnowscy, sztabskpt. jekaterynosławskiego pułku dragońskiego, późniejszy generał i dowódca powstańczy Michał Heydenreich „Kruk” (1831–1886), ppor. Piotr Emanuel Jundziłł (ur. 1839), chor. lejbgwardii pułku gatczyńskiego, potem powstaniec 1863 r. Jan Koziełł-Poklewski (1837–1896), chor. Witold Miładowski (ur. 1834), ppor. Józef Karol Miniewski (ur. 1841), chor. Rudolf Niełowicki (ur. 1838), por. lejbgwardii pułku ułańskiego Rebinder, chor. 5. batalionu saperów Mikołaj Waśkowski (ur. 1835), chor. 5. batalionu saperów Edwin Marek Wrześniewski (ur. 1841), chor. Adam Wyleżyński (ur. 1839), ekstern Edmund Zapolski-Downar (ur. 1841), chor. Adam Zieliński (1837–1863), chor. Aleksander Żelski. Spośród artylerzystów w KPO aktywnie działali m.in.: ppor. Antoni Giedroyć (ur. 1841), por. 4. batalionu strzelców Wasyl Kapliński, por. lejbgwardii konnej artylerii Władysław Kossowski (1836 – po 1879), por. 1. polowej brygady artyleryjskiej Wilhelm Laskowski (ur. 1840), por. gwardyjskiej artylerii konnej, a w przyszłości ważna figura w obozie „czerwonych” i dowódca powstańczy Zygmunt Padlewski (1835–1863), chor. 8. polowej brygady artylerii Henryk Roszkowski (ur. 1840), ppor. Stiepan W. Wierzbicki.

KPO miało wszystkie cechy profesjonalnej organizacji konspiracyjnej. Jego struktura wzorowała się na innych zrzeszeniach tego typu i opierała się na systemie „dziesiątek”. Na każdą z nich składały się trzy „trójki” z „dziesiętnikiem” na czele, z kolei „setce” przewodził „starszy”; „starsi” porozumiewali się z przedstawicielami podobnych stowarzyszeń funkcjonujących w Moskwie, Wilnie, Kijowie i Warszawie za pośrednictwem emisariuszy. Taka struktura zakładała, że dany członek zna tylko osobę, która go wprowadziła w szeregi organizacji oraz dwie lub ewentualnie dziewięć osób zwerbowanych przez siebie. W praktyce zasad konspiracji nie przestrzegano z dostateczną ścisłością, co odbiło się negatywnie na losach KPO po zdemaskowaniu go przez III Oddział (na pierwszy trop tajnego zrzeszenia żandarmeria wpadła już w kwietniu 1862 r. dzięki perlustracji listu junkra Michajłowskiej Szkoły Artyleryjskiej [Михайловское артиллерийское училище] Adolfa Szukszty (ur. 1847)). Okazało się wówczas, że zeznania kilku osób (m.in. W. Miładowskiego. F. Warawskiego, M. Waśkowskiego) ujawniły licznych współpracowników KPO. W 2. połowie 1862 r. w związku z zaawansowanymi przygotowaniami do powstania zrezygnowano z systemu „trójek” i „dziesiątek”, by przyjąć system terytorialny; w ten sposób obok innych komitetów powstał Petersburski Komitet Wojskowy (PKW) z kilkuosobowym kierownictwem. W jego skład weszli prawdopodobnie: urzędnik Ministerstwa Dóbr Państwowych Witalis Opocki, P. E. Jundziłł, W. Kossowski oraz wysoki urzędnik Ministerstwa Finansów Jozafat Ohryzko (1827–1890). Mimo nacisków z Warszawy PKW odmówił bezpośredniego podporządkowania Komitetowi Centralnemu Narodowemu, uzasadniając to specyfiką sytuacji w stolicy Rosji, która wymaga swobody ruchów miejscowej organizacji.

Nie zachowały się ani statut, ani dokumenty programowe KPO; być może nawet nigdy nie powstały. O ideowym nachyleniu organizacji można wnosić z relacji wspomnieniowych jej uczestników, zeznań złożonych podczas śledztwa, a także z publicystyki jej wybitniejszych członków. Głównym postulatem politycznym kół, w których dominowali Polacy, było odbudowanie niezawisłej państwowości polskiej w granicach z 1772 r. przy poszanowaniu podmiotowości Litwinów, Białorusinów i Ukraińców. Zgodnie z tą wizją tylko federacja czterech narodów pod przewodnictwem Polaków pozwalała stawić skuteczny opór Imperium Rosyjskiemu. Natomiast w sferze społecznej organizacja lansowała idee demokratyczne, a więc opowiadała się za zniesieniem poddaństwa i likwidacji nierówności stanowych. W sprawach szczegółowych nie osiągnięto jedności. Spierano się m.in. o gotowość mas ludowych do wzięcia udziału w walce wyzwoleńczej, o termin wybuchu powstania, a także o to, z jakimi siłami politycznymi warto poszukiwać taktycznego porozumienia wymierzonego w samowładztwo.

Członkostwo w KPO nie było obwarowane kryterium narodowościowym, a nawet nie wymagało utożsamiania się z polskością. Stowarzyszenie chętnie przyjmowało w swoje szeregi nie-Polaków i ściśle współpracowało z organizacjami wywrotowymi, które dążyły do obalenia ustroju monarchicznego w Rosji. Taka postawa opierała się na przeświadczeniu, że bez poparcia sił wewnątrzrosyjskich odzyskanie przez Polskę niepodległości jest nieosiągalne. Dążenie do powiązania sprawy polskiej z zamiarami rewolucyjnych demokratów rosyjskich znalazło najdobitniejszy wyraz w porozumieniu z 23 listopada/5 grudnia 1862 r. zawartym przez Padlewskiego z rewolucyjną organizacją „Ziemla i Wolja” [Земля и Воля] reprezentowaną przez Nikołaja I. Utina (1841–1883) i Aleksandra A. Sliepcowa (1835–1906); listy rekomendacyjne wręczyli Padlewskiemu najsłynniejsi rosyjscy emigranci polityczni: Aleksander I. Hercen (1812–1870) i Michaił A. Bakunin (1814–1876).

KPO odegrało znaczną rolę w sfederowaniu jesienią 1861 r. rewolucyjnych kółek oficerskich funkcjonujących w łonie rosyjskiej I Armii rozlokowanej w Królestwie Polskim oraz guberniach zachodnich, zarówno północnych, jak i południowych. Nie ma dowodów na to, że Komitet Oficerów Rosyjskich w Polsce był jego ekspozyturą. Nie ulega natomiast wątpliwości, że po opuszczeniu Petersburga Sierakowski, Dąbrowski i W. Kapliński przyczynili się do powstania i rozrostu tajnego sprzysiężenia; już w końcu 1860 r. na jednym z posiedzeń petersburskiego kółka podjęto decyzję o wejściu we współpracę z opozycyjnymi kręgami korpusu oficerskiego służącego na zachodnich rubieżach Rosji. Pewne są także bliskie kontakty, jakie oddelegowani do I Armii liczni rosyjscy oficerowie mieli z KPO w czasie pobierania nauki w petersburskich szkołach wojskowych; dotyczyło to nawet przywódcy konspiracji Andrieja O. Potebni (1838–1863), absolwenta Konstantynowskiego Korpusu Kadetów [Константиновский кадетский корпус], przemianowanego w 1855 r. w Konstantynowską Szkołę Artylerii [Константиновское артиллерийское училище], i słuchacza Wyższej Szkoły Oficerskiej [Стрелковая офицерская школа] w Carskim Siole.

KPO nie było jedynym tajnym sprzysiężeniem wojskowym nad Newą. Przypuszcza się, że w omawianym okresie w działalność konspiracyjną zaangażowało się ok. 400 oficerów stołecznego garnizonu, z czego tylko połowa deklarowała przynależność do katolicyzmu (co sugeruje nierosyjskie pochodzenie). Podobne (choć o różnej liczebności) organizacje powstawały w różnych szkołach wojskowych. Wprawdzie każda z nich cieszyła się autonomią i zachowywała swoją specyfikę, lecz dość ściśle koordynowały one swoją działalność. Okoliczność ta uprawnia hipotezę, że kółka oficerskie tworzyły niejednolitą strukturalnie, zróżnicowaną ideowo, ale połączoną negacją status quo federację ochrzczoną w literaturze przedmiotu mianem Petersburskiej Organizacji Oficerskiej (POO).

Historyk i pisarz Józef Białynia Chołodecki (1852–1934) obrazowo pisał, że „Zadaniem sprzysiężonych była praca na korzyść Ojczyzny [tj. Polski], wedle możności i własnego uznania, propaganda wśród szeregów armii, wyszukiwanie i pozyskiwanie ludzi, sprytnych, zdecydowanych, zdolnych do czynów”. POO przejawiała aktywność na kilku polach. Po pierwsze, pozyskiwała nowych członków i dbała o ich „przygotowanie” ideologiczne. Przed przyjęciem kandydata w szeregi organizacji przeprowadzano z nim wiele rozmów, a także zapraszano na zebrania, podczas których czytano nielegalne wydawnictwa i dyskutowano. Organizowane przez KPO cotygodniowe półlegalne zgromadzenia (zwane eufemistycznie „Wieczorami Literackimi”) przebiegały spontanicznie, mimo prób wprowadzenia dyscypliny przez wybór przewodniczącego. Odbywały się one zazwyczaj w kwaterach prywatnych, a tylko z rzadka w miejscach publicznych, np. cukierniach. Wiadomo o spotkaniach w mieszkaniach Dąbrowskiego przy ul. Oficerskiej [Офицерская ул.] (obecnie ul. Dekabrystów [Декабристов ул.]), W. Kaplińskiego, W. Pogorzelskiego, M. i P. Hajnowskich, mniej pewne są wiadomości o spotkaniach w mieszkaniach Sierakowskiego, H. Staniewicza, P.E. Jundziłła, W. Opockiego, por. 1. rezerwowego batalionu strzeleckiego Nikołaja W. Priesnuchina, braci Michaiła i Siergieja P. Chudjakowów.

Po drugie, POO współpracowała z innymi antycarskimi tajnymi stowarzyszeniami, wspierając funkcjonowanie szkół niedzielnych (gdzie do treści nauczania przemycano antyrządowe treści) i opozycyjny ruch studencki (inspirowanie publicznych wystąpień protestacyjnych, organizowanie ceremonii żałobnych dla skazanych rewolucjonistów). Po trzecie, POO prowadziła działania agitacyjno-propagandowe, polegające przede wszystkim na rozpowszechnianiu nielegalnych wydawnictw (w tym Hercenowskiego „Kołokoła”) i proklamacji, również w języku polskim. Wybuch powstania styczniowego w 1863 r. przesunął priorytety działania. POO wzmogła nielegalną akcję propagandową, przedstawiającą polskie racje zbrojnego wystąpienia przeciwko Rosji. Wielu członków organizacji uchylało się od udziału w walce przeciwko Polakom, ok. 40% oficerów rzuciło służbę i przeszło na stronę powstańców. Pozostali wspierali powstanie, zapewniając mu dostawy broni, amunicji i map.

Los organizacji konspiracyjnych w armii rosyjskiej przypieczętowało zdławienie przez regularne wojska rosyjskie powstania styczniowego w 1864 r. Klęska polskiego zrywu niepodległościowego oznaczała również kres istnienia POO, w tym jej jądra – KPO.


Bibliografia:
J. Chołodecki, Księga pamiątkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864, Lwów 1904, s. 8–16; В. А. Дьяков, Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии 1856–1865 годов. Биобиблиографический словарь, Москва 1967; W. Djakow, I. Miller, Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wrocław 1967, s. 14–26; J. Kowalski, Rewolucyjna demokracja rosyjska a powstanie styczniowe, wyd. 2, Warszawa 1955, s. 180–200; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, wyd. 2, Warszawa 1983, s. 42–48; В. Р. Лейкина-Свирская, В. С. Шидловская, Польская военная революционная организация в Петербурге (1858–1864 гг.), w: Русско-польские революционные связи 60-х годов и восстание 1863 года. Сборник статей и материалов, red. В. Я. Дьяков, В. Д. Королюк, Москва 1962, s. 7–48; Русско-польские революционные связи, red. В. А. Дьяков i in., Москва 1963, t. 1, s. 197–202; A. F. Smirnow, Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, Warszawa 1972, s. 235–267.

ostatnio dodane


Hasła: Kochański Paweł Polacy w Zakładach Putiłowskich (1868–1937) Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie Niżyńska Bronisława Więckowski Aleksander Józef Słonimski Siergiej Czarnomska Izabella Walentynowiczówna Wanda Skąpski Franciszek Salezy Słonimski Ludwik Walentynowicz Marian Krajowski-Kukiel Feliks Walentynowicz Rafał Antoni Władysław Ogiński Ignacy Szemioth Piotr Szemioth Stanisław Szemioth Włodzimierz Szemioth Aleksander Edward Żukowska Jadwiga Aniela Tekla Liniewicz Leon Filipkowski Stefan Julian Rawicz-Szczerbo Władysław Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego Mickiewicz Stefan Kakowski Aleksander Spasowicz Włodzimierz Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu Żenkiewicz Józef „Promień Poranny” / „Promień” Dąbrowski Jarosław Klub Robotniczy „Promień” Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej Barchwic Maria Ludwika Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław Łukaszewicz Dominik Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub Jocher Adam Teofil Biblioteka: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne Polonica Petropolitana Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja) Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941 Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej
Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszej witryny. Jeśli nie chcesz, by pliki cookies były zapisywane na twoim dysku zmień ustawienia przeglądarki
Akceptuję
Więcej informacji