Kółko Pań [Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności] / Дамский Кружок [Римско-Католического Благотворительного Общества], działająca w latach 1901–1919 instytucja dobroczynna założona przy Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD).

Kółko Pań (KP) czy też Kółko Damskie w Celu Niesienia Pomocy Ubogim Dziewczętom Uczennicom Szkółki Elementarnej [przy kościele św. Katarzyny] powstało w 1901 r. jako autonomiczna część składowa RzTD. Nie należy mylić go z funkcjonującym w ramach RzTD od lat 90. XIX w. Kółkiem Damskim Opieki i Zapewniania Pracy Ubogim [Дамский кружок попечения о бедных и снабжении их работою] ani tym bardziej z Kołem Damskim do Urządzania Zabaw na Cel Dobroczynny i do Zbierania Ofiar i Składek na Korzyść Dobroczynności, które według obrazowego stwierdzenia Józefa Czopowskiego (1847–1951) „istniało nie dłużej nad życie motylka”. KP zawdzięczało swój żywot „oddolnej” inicjatywie nauczycielek i zamożniejszych Polek-petersburżanek, pragnących zapewnić stabilne finansowanie Szkole Elementarnej, kształcącej biedne dziewczęta. Z czasem zakres działalności został poszerzony o utrzymywanie przytułku i organizowanie wyjazdów wakacyjnych ubogiej młodzieży.

Wyboru władz KP (tzw. komitetu) dokonano na inauguracyjnym zebraniu, które odbyło się 11/24 lutego 1901 r. Przewodniczącą została Maria Suszyńska; członkiniami B. Czechowicz; M. Kirjacka (sekretarka); Janina Olszamowska (skarbniczka), żona adwokata Bolesława Olszamowskiego (1848–1920); Natalia Spasowicz (1850–1922), małżonka Cypriana Spasowicza (1837–1917), naczelnika zarządu telegrafów, oraz J. Sztolcman. Kandydatkami na członków obrano: lekarkę Romualdę Baudouin de Courtenay (1857–1935), małżonkę językoznawcy Jana Niecisława Baudouin de Courtenay (1845–1929); lekarkę Helenę Piltz (1865–1940), żonę wydawcy Erazma Piltza (1851–1929); Jadwigę Żukowską (1875–1951), małżonkę ekonomisty, a w przyszłości posła do III Dumy Rosyjskiej Władysława Żukowskiego (1868–1916). W komisji rewizyjnej znalazły się M. Gołkowska, H. Karłowicz, Elżbieta Kiewnarska (1871–1944), działaczka kobieca, w przyszłości autorka popularnych książek kucharskich. W kolejnych latach następowały personalne przesunięcia, ale w stosunkowo nielicznym kręgu tych samych działaczek. Od 1903 r. funkcję przewodniczącej pełniła N. Spasowicz, a od 1905 r. Maria Koziełł-Poklewska (1858/1859–1949), żona przemysłowca i znanego dobroczyńcy, w przyszłości członka Rady Państwa Wincentego Koziełł-Poklewskiego (1853–1929); wspierana przez B. Czechowicz, Tuszyńską, J. Olszamowską, Lidię Sikorską i Zofię Zwolińską. Na walnym zgromadzeniu w 1907 r. do komitetu weszły: w charakterze członkiń Chrzanowska, J. Olszamowska, L. Sikorska, Z. Zwolińska, J. Żukowska, a jako przedstawicielki komisji rewizyjnej: Lucyna Domachowska, Kłokocka, zapewne żona notariusza Stanisława Kłokockiego, i Zakrzewska. W 1909 r. członkiniami były Emilia Malecka, J. Olszamowska, Piekarska, Maria Rudnicka, L. Sikorska, Z. Zwolińska, kandydatkami: Jabłońska, Kłokocka, J. Żukowska; do komisji rewizyjnej należały Bratkowska, Domachowska, Zakrzewska. W 1913 r. w skład komitetu KP, oprócz przewodniczącej, wchodziły wiceprzewodnicząca Z. Zwolińska, sekretarz L. Sikorska, zastępca sekretarza L. Domachowska, skarbnik M. Rudnicka, zastępca skarbnika Wiktoria Nagórska oraz członkowie komitetu – Liwia Dymsza, żona Lubomira Dymszy (1860–1915), członka zarządu RzTD, Maria Sawrymowicz i J. Żukowska. W komisji rewizyjnej znalazły się: Wanda Dzierzgowska, Maria Kłopocka, Maria Walicka. Działalność KP zyskała aprobatę licznych przedstawicieli Polonii. Już w 1903 r. należało do niego 119 członkiń rzeczywistych oraz członkowie honorowi, m.in. ks. kan. Erazm Kazimierz Kluczewski (1831–1915) i ks. Ignacy Czajewski (1868–1922). Ponadto KP mogło liczyć na tzw. członków wspomagających, wśród których znaleźli się prominentni działacze RzTD, w tym sprawujący w latach 1902–1918 funkcję prezesa zarządu Stanisław Jastrzębski (1845–1919) i generał lejtnant Anton J. Riesenkampff (1849–1919), wieloletni sekretarz zarządu i znany adwokat Konrad Niedźwiecki (1855–1944), skarbnik Leopold Czechowicz, ks. Konstanty Budkiewicz (1867–1923). W latach 90. XIX w. siedziba KP znajdowała na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 1. Linii W.O. [1-я линия В.О.] 20, z czasem cotygodniowe obrady zaczęły się odbywać w siedzibie zarządu RzTD w budynkach parafii kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32.

O działalności KP można wnosić z opublikowanych sprawozdań (za lata 1903, 1906, 1912, 1913), a także z rozproszonych materiałów prasowych w „Kraju” (do 1909 r.) oraz „Dzienniku Petersburskim” i jego mutacjach. Oba organy prasowe petersburskiej Polonii sprzyjały „rozwojowi pomyślnemu tej instytucji pożytecznej i ruchliwej” (sformułowanie redakcji „Kraju”). Wyłania się z nich obraz organizacji konsekwentnie realizującej swoje zadania mimo ograniczeń finansowych (w 1902 r. roczne przychody KP ledwo przekroczyły 4 tys. rub., cztery lata później podwoiły się, ale rosły również potrzeby); gospodarne zarządzające dbały o bilansowanie się przychodów z wydatkami. Działalność KP „polega na opiekowaniu się Przytułkiem dla dziewcząt oraz na okazywaniu pomocy ubogim kobietom-wyrobnicom” – pisano na łamach „Dziennika Petersburskiego” (1910, nr 140). W rzeczywistości zakres aktywności organizacji był szerszy. KP sprawowało bowiem pieczę nie tylko nad powstałym w 1896 r. przytułkiem dla dziewcząt z biednych rodzin, lecz także nad utworzoną przy kościele św. Katarzyny jeszcze w 1889 r. żeńską szkołą elementarną z internatem, do której w 1903 r. uczęszczało 200 dziewcząt (w 1906 r. większość z nich została przeniesiona do prywatnej szkoły Julii Rosnowskiej).

Przytułek kilkukrotnie zmieniał adres. Najpierw znajdował się przy ul. Wielkiej Puszkarskiej [Б. Пушкарская ул.] 7, następnie przy Targu Apraksinowskim [Апраксинский рынок] 59, potem przy ul. Gularnej [Гулярная ул.] (obecnie ul. Lizy Czajkiny [Лизы Чайкиной ул.]) 5. W 1913 r. otrzymał stałą siedzibę przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловская ул.] 19 w jednym z budynków opuszczonych przez wychowanków ks. Antoniego Maleckiego (1861–1935), którzy przenieśli się do nowo wybudowanego tzw. Domu Kierbedzia. Wyremontowane i wyposażone za pieniądze KP pomieszczenia ochronki dla dziewcząt zostały poświęcone 6/19 stycznia 1914 r. przez bp. Jana Cieplaka (1857–1926); w ceremonii uczestniczyło wielu prominentnych przedstawicieli petersburskich Polaków. Zakładem kierowała pani Jarocka, wspierana przez wychowawczynię panią Błażewicz i dwie służące, w tym jedną praczkę; opiekowały się one 60 dziewczętami. W ciągu dnia wychowanki pobierały naukę w szkole, po zajęciach lekcyjnych uczyły się rzemiosła, zwykle krawiectwa i szewstwa, a niekiedy nabywały umiejętności z innych dziedzin, choćby stomatologii (pomoc dentystyczna) i handlu. Spotykały się podczas posiłków i wspólnego odpoczynku. Nie są znane coroczne kwoty przeznaczane na przytułek; można przyjąć, że pochłaniał on znaczną część budżetu KP, a wydatki rosły proporcjonalnie do liczby wychowanek (w 1901 r. – 25, 1903 – 30, 1905 – 45, 1906 – 55 itd.). W 1912 r. koszt utrzymania placówki wychowawczej przekroczył 7 tys. rub. Administratorki przytułku starały się wygospodarować pieniądze na coroczne prezenty pod choinkę i opłacenie nadzwyczajnych potrzeb. Wsparcie Polonii przybierało różne formy. Jedni, jak hr. Helena de Nunzio, pokrywali koszty nauki dziewcząt, inni składali konkretne darowizny, jeszcze inni opłacali prenumeratę czasopism. Spośród lekarzy udzielających bezpłatnej pomocy medycznej gorliwością wyróżniał się pediatra Wacław Trojanowski. Z kolei lekarstwa i opatrunki nieodpłatnie przekazywała właścicielka „Żeńskiej Apteki” Antonina Leśniewska (1866–1937).

Oprócz wymienionych aktywności KP organizowało letnie kolonie (obozy uzdrowiskowe) dla dzieci w różnym wieku: zarówno swoich wychowanków, jak i ubogiej młodzieży obojga płci, nie znajdującej się pod bezpośrednią kuratelą RzTD. Latem 1902 r. udało się wywieźć na obóz 52 uczennice szkoły elementarnej, w 1903 r. – 66, w 1904 r. – 70, w 1912 r. – wszystkie wychowanki przytułku oraz 77 dzieci z biednych rodzin. W 1913 r. po raz pierwszy przeprowadzono zbiórkę pieniędzy na letni wypoczynek poprzez sprzedaż ozdobnych kwiatów. Akcję tę nazwano „Pierwiosnek” [Первоцвет] lub „Przebiśnieg” [Подснежник]. Sprzedano wówczas 90 tys. metalowych i 30 tys. batystowych kwiatów łącznie na kwotę 8 428 rub. i 5 kop., co pozwoliło opłacić wypoczynek dla wychowanic KP oraz uczniów gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny (ogółem 146 dzieci). Podczas „Pierwiosnka”, zorganizowanego 6/19 maja 1914 r. zebrano 8,2 tys. rub., co pozwoliło zorganizować wakacje aż dla 350 dzieci.
Skuteczne wypełnianie zadań wymagało ciągłego zdobywania środków. KP organizowało wieczory charytatywne: koncerty, występy wokalne, amatorskie i profesjonalne spektakle teatralne. Dochód z tych wydarzeń kulturalnych, w których chętnie brały udział elity Petersburga, a także członkowie korpusu dyplomatycznego, zasilał kasę RzTD. Ważnym wydarzeniem w życiu petersburskiej Polonii były urządzane co roku charytatywne „Bale Polskie”. Według K. Niedźwieckiego „cieszyły się [one] ogromną frekwencją i wielkim powodzeniem […] a nasze piękne panie miały łatwość karotowania publiczności przy stołach z szampanem, owocami, ciastkami i herbatką”. O balu z 1913 r. „Gazeta Warszawska” (nr 56 z 23 lutego) informowała, że był: „jak stwierdzają dzienniki rosyjskie, niezwykle udatny, na żadnym z balów petersburskich nie było takiego ożywienia i werwy”. W roku 1913 i 1914 r. odbyły się one odpowiednio 13/21 i 4/17 lutego w sali Zgromadzenia Szlacheckiego przy ul. Italianskoj [Итальянская ул.] 27. Wśród gości byli ambasadorzy Austro-Węgier (1913 i 1914), Danii (1914), Francji (1913), Włoch (1914), Japonii (1914), pełnomocnik króla Syjamu (1913) – wszyscy z małżonkami, ponadto członkowie Rady Państwa, posłowie Dumy Państwowej i radni Dumy Miejskiej wraz z żonami, a wreszcie znani przedstawiciele stołecznej Polonii – urzędnicy państwowi, działacze społeczni i adwokaci. W 1914 r. funkcję gospodyni balu pełniła L. Dymsza. Przyniósł on dochód w wysokości 8 tys. rub., z których zgodnie ze zwyczajem 20% przeznaczono na potrzeby KP. Stowarzyszenie organizowało również wydarzenia dla zbiórki funduszy bezpośrednio na swoje potrzeby. Przykładowo 23 marca/5 kwietnia 1914 r. w sali hotelu Regina (nab. Mojki [Мойки p. наб.] 61) odbył się tzw. podwieczorek panieński [Девичий полдник] z występami estradowymi, loterią fantową, kioskiem z kwiatami, bufetem i tańcami z towarzyszeniem muzyki na żywo w wykonaniu orkiestry Kolombo. Gospodyni wieczoru M. Kłokocka sprzedawała w cenie 70 rub. za sztukę przypinki uprawniające do palenia na sali. Zebrano wtedy 1,2 tys. rub.
KP czynnie uczestniczyło w przedsięwzięciach „Ogniska Polskiego” mieszczącego się przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 13. Natomiast w czasie I wojny światowej pomagało uchodźcom i przesiedleńcom, opiekowało się rannymi w Szpitalu Polskim, brało udział w rozmaitych kampaniach społecznych. W ramach działalności Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny KP prowadziło schronisko dla kobiet przy prosp. Izmaiłowskim [Измайловский пр.] 16 oraz dom dla sierot na Wyspie Wasilewskiej przy 1. Linii W.O. [1-я линия B.O.] 28. Puls samodzielnej aktywności organizacji prawdopodobnie jednak słabł, o czym może świadczyć brak wzmianki o niej w spisie instytucji i stowarzyszeń polskich działających w Piotrogrodzie („Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1670). Ostateczny kres istnieniu KP położyła rozprawa władz bolszewickich z RzTD w 1918 r.

(przekł. oryginalnego hasła Margarita Vladimirova)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
Дамский кружок Римско-католического общества, w: Энциклопедия благотворительности в Санкт-Петербурге, (http://encblago.lfond.spb.ru – dostęp 15.02.2016 r.); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984 i wersja ros. Sankt-Petersburg 2003; B. Czaplicki, Katolicka działalność dobroczynna w Rosji w latach 1860–1918, Warszawa 2008, s. 115–118; Б. Чаплицкий, Римско-католическое Благотворительное Общество при храме св. Екатерины, http://catherine.spb.ru/index.php/blog/comments/o-chaplitsky-charity [dostęp 15 II 2016]; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 86–93; Kalendarz na rok 1906 wydany staraniem Katolickiego Stowarzyszenia Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, [Petersburg 1905], s. 260; Kalendarz na Rok Przestępny 1908 wydany staraniem Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, Petersburg 1907, s. 139; Oddział Piotrogrodzki Towarzystwa, w: Polski Kalendarz Piotrogrodzki na rok przestępny 1916, [Piotrogród 1915], s. 150–151; 25-letni jubileusz rz.-kat. Towarz. Dobroczynności, „Dziennik Petersburski” 1910, nr 140 (dodatek ilustrowany), s. 3; Spis instytucji i stowarzyszeń polskich w Petrogradzie, „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1670, s. 7; „Kraj”: 1901, nr 9; 1903, nr 3; 1904, nr 8; 1905, nr 51; 1906, nr 9; 1907, nr 2; 1909, nr 7 (kroniki wydarzeń bieżących); „Nasz Kraj” 2003, nr 9, styczeń („Polska dobroczynność w Petersburgu i w Cesarstwie Rosyjskim (1884–1918)”), s. 4 (fot.), 6; Sprawozdanie z działalności «Kółka Pań» za rok 1913, [Санкт-Петербург 1914].