Kochański Paweł / Коханьский Павел (1884–1934), skrzypek, pedagog. Urodził się 30 sierpnia/ 14 września 1884 r. w Orle, w rodzinie żydowskiej, jako Fajwel Kahan (Kaganov, Kaganoff). Był synem Jozuego (Zusja) Kahana, kantora synagogalnego i nauczyciela gry na skrzypcach, oraz Chany Smoljenickiej (Smolanickiej). Podawana w literaturze jako rok jego urodzenia data 1887 została wpisana w 1909 r. do ksiąg metrykalnych kościoła Św. Krzyża w Warszawie przez jego teścia, Józefa Leona Kona w celu uwolnienia go od obowiązkowej dla rocznika 1884 służby wojskowej w carskiej armii. Imię Paweł przyjął w 1902 r. na chrzcie w Igłowie na Litwie; używane jako pseudonim artystyczny od ok. 1898 r. nazwisko Kochański zalegalizował zaś formalnie w 1912 r. (paszport). Od najmłodszych lat wykazywał wybitne zdolności muzyczne, podobnie jak starszy brat Eli Kochański (1886–1940), który później został znakomitym wiolonczelistą. Podstawy wiedzy o muzyce i techniki skrzypcowej dał mu ojciec.

W 1894 r. opiekę dydaktyczną nad chłopcem przejął Emil Młynarski (1870–1935), wówczas profesor klasy skrzypiec w szkole Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Odessie. Pierwsze przesłuchanie siedmioletniego skrzypka zrobiło na nim kolosalne wrażenie: „miał wyjątkowo silne palce, już bardzo dobrze wyćwiczone, smyczkiem władał ze swobodą wprost zastanawiającą. Co najciekawsze, interpretacja małego chłopca stała na wysokim poziomie. Już wówczas Kochański zdradzał smak i umiar, każdy szczegół frazowania miał swój sens, swoją logikę”(Emil Młynarski, Paweł Kochański, człowiek i artysta, „Muzyka” 1934, nr 2, s. 51). Oprócz zajęć w Konserwatorium Młynarski dawał mu prywatne lekcje, a trzy lata później zabrał ze sobą do Warszawy, gdzie objął funkcję drugiego dyrygenta Opery w Teatrze Wielkim (TW). W lutym 1899 r. młody skrzypek zadebiutował na koncercie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego  w Salach Redutowych TW, grając m.in. Koncert d-moll Henryka Wieniawskiego (1835–1880). W orkiestrze Filharmonii Warszawskiej (inauguracja w listopadzie 1901) zasiadał obok koncertmistrza Jana Buchtele, miał też status solisty. Dzięki stypendium zebranym z inicjatywy i przy udziale Młynarskiego w 1904 r. odbył kilkumiesięczny kurs mistrzowski w  Konserwatorium Królewskim w Brukseli (I nagroda z najwyższym wyróżnieniem) pod kierunkiem Césara Thomsona (1857–1931). Ukończywszy kurs rozpoczął intensywną działalność koncertową. Podczas pierwszego wielkiego tournée odwiedził Belgię, Francję, Hiszpanię, Portugalię, Grecję, Turcję i Egipt. W 1906 r. przeniósł rodziców z Odessy do Lipska.

Po powrocie do Polski w 1907 r. przebywał w Warszawie, gdzie występował jako solista; informacje jakoby w latach 1907 i 1909 był pedagogiem w warszawskim Instytucie Muzycznym nie znajdują potwierdzenia w źródłach. Podróżował po Europie, koncertował w Niemczech i Wielkiej Brytanii. W 1911  r. poślubił Zofię z Konów, córkę bogatego prawnika. Wakacje roku 1914 spędzał wraz z nią w majątku dyrygenta Emila i Anny z Talko-Hryncewiczów Młynarskich w Iłgowie nad Niemnem (pow. władysławowski gub. suwalskiej, obecnie Litwa). We wrześniu tego roku wydarzenia wojenne (zagrożenie kontrofensywą niemiecką po tzw. bitwie pod Tannenbergiem) zmusiły Kochańskich i Młynarskich do ucieczki na wschód, do Rosji, gdzie pozostali aż do końca wojny. Kochański z żoną lata wojenne  spędził w Ukrainie – w gub. kijowskiej, a także na Podolu w Zarudziu (pow. lipowiecki) u brata Karola Jaroszyńskiego (1878–1929), właściciela cukrowni, mecenasa i muzyka amatora Józefa Jaroszyńskiego (1875–1948) i w Tymoszówce (pow. humański) u Szymanowskich. Rozpoczął wtedy intensywną współpracę artystyczną z kompozytorem Karolem Szymanowskim (1882–1937), z którym połączyła go przyjaźń. Kochański miał istotny wpływ na kształt dzieł skrzypcowych Szymanowskiego, udzielając mu cennych uwag na temat techniki gry i możliwości brzmieniowych instrumentu. Owocem tej współpracy, niezwykle inspirującej dla obu artystów, były m.in. Mity, Nokturn i Tarantella, I Koncert skrzypcowy. W tym okresie Kochański zawitał do Petersburga, po raz pierwszy jesienią 1915 r., a następnie latem 1916 r. Jak podaje Izrael Jampolski, pierwsza wizyta była krótka, ale Kochańskiemu udało się nawiązać cenne kontakty, m.in. z Aleksandrem K. Głazunowem (1865–1936) i Aleksandrem I. Silotim (1863–1945). Koncertował wówczas w duecie z pianistą Harrym G. Neuhausem (1888–1964). Za drugim razem przyjechał z Szymanowskim, występował na koncertach kameralnych, grając jego Mity i wzbudzając tym zachwyt publiczności.

Styl wykonawczy Kochańskiego spotkał się z wielkim uznaniem krytyków rosyjskich i samych muzyków. Podziałał inspirująco na Siergieja S. Prokofiewa (1891–1953), który pracował wówczas nad I Koncertem skrzypcowym i chętnie korzystał z jego rad dotyczących smyczkowania czy aplikatury. Kochański miał być pierwszym wykonawcą tego dzieła, ale na skutek okoliczności zewnętrznych plan ten się nie powiódł. Zagrał go dopiero w 1923 r. w Nowym Jorku. Podczas pobytu w Petersburgu Kochański nawiązał też ścisłą współpracę z A. Głazunowem, zarówno w ramach Konserwatorium, jak i działalności koncertowej. Za jego namową objął klasę skrzypiec – od 1 października 1916 r. na stanowisku nauczyciela, a rok później profesora. Występował też często na koncertach kameralnych i symfonicznych z Głazunowem w roli pianisty albo dyrygenta. Kompozytor w symboliczny sposób wyraził swoją admirację dla talentu Kochańskiego, dedykując mu Mazurka-Oberka. W lecie 1918 r. odbyli razem tournée koncertowe do Moskwy i miast nadwołżańskich: Kazania, Niżnego Nowogrodu, Jarosławia i Rybińska. Później spotykali się już tylko sporadycznie za granicą. Pożegnanie z petersburską publicznością nastąpiło we wrześniu 1918 r. na koncercie Orkiestry Państwowej, z którą Kochański wykonał Koncert skrzypcowy Beethovena. Wyjechał wtedy do Kijowa, gdzie spędził kilka miesięcy (mieszkał u J. Jaroszyńskiego), uczył w Konserwatorium i działał aktywnie w życiu muzycznym.

Nie wiadomo do końca, na ile Kochański wrósł w polską kolonię nad Newą, w każdym razie pod koniec 1916 r. z ciężkiej choroby kurowała się w stołecznym mieszkaniu małżonków Kochańskich zaprzyjaźniona z nimi poetka Kazimiera Iłłakowiczówna (1888–1983), która jako siostra miłosierdzia zachorowała na dezynterię, ratując żołnierzy na froncie wschodnim.

W 1919 r. Kochański wrócił do Warszawy, następnie zatrzymał się dłużej w Londynie, a w styczniu 1921 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiadł na stałe. Był profesorem skrzypiec w The Juilliard School of Music w Nowym Jorku (1924–1934), prowadził ożywioną działalność koncertową w Stanach Zjednoczonych (kilkakrotnie miał koncerty w Carnegie Hall), Ameryce Południowej i w Europie. Grał na skrzypcach Stradivariusa, Guarneriego, a po śmierci Stanisława Barcewicza (1858–1929) nabył jego skrzypce Guadagniniego. Rozwijał też swoje pasje twórcze, komponując utwory, robiąc liczne transkrypcje na skrzypce i tworząc kadencje do koncertów. Podziałał inspirująco na wielu twórców, współpracował m.in. z kompozytorami Arnoldem Edwardem Baxem (1883–1953), Ernestem Blochem (1880–1959) i Igorem F. Strawińskim (1882–1971).

Zmarł 12 stycznia 1934 r. w Nowym Jorku. Na ceremonii pogrzebowej hołd złożyli mu najwybitniejsi artyści ówczesnej epoki, m.in. skrzypek Mischa Elman (1891–1967), dyrygent i kompozytor Walter Damrosch (1862–1950), kompozytor George Gershwin (1898–1937), skrzypek Jascha Heifetz (1901–1987), pianista Vladimir Horowitz (1903–1989), kompozytor i skrzypek Fritz Kreisler (1875–1962), dyrygent i kompozytor Serge A. Koussevitzky (1874–1951), dyrygenci Leopold Stokowski (1882–1977) i Arturo Toscanini (1867–1957) („The New York Times”, 15 stycznia 1934, s. 16). Został pochowany na Woodlawn Cemetery, szczątki przeniesiono później na cmentarz Père-Lachaise w Paryżu.

Sztuka wykonawcza Kochańskiego, jego technika i styl, niezwykła wrażliwość muzyczna, genialne „wyczucie” instrumentu i umiejętność wykorzystania pełnego potencjału brzmieniowego miały fundamentalne znaczenie dla rozwoju wiolinistyki i muzyki skrzypcowej w XX wieku. Dla Szymanowskiego spotkanie z Kochańskim było przełomowe, miał też świadomość jego rangi i znaczenia w historii muzyki. Jak stwierdził: „my z Pawełkiem stworzyliśmy w «Mitach» i «Koncercie» nowy styl, nowy wyraz gry skrzypcowej, rzecz pod tym względem zupełnie epokową. Wszystkie utwory innych kompozytorów zbliżające się do tego stylu – choćby oni byli najgenialniejsi – powstały później, to znaczy albo pod bezpośrednim wpływem «Mitów» i «Koncertu» albo przy bezpośrednim współudziale Pawełka. […] Ty wiesz, jak ja obiektywnie, jako muzyk, a nie przyjaciel, admiruję Pawełka, ponieważ on zrobił dla skrzypiec coś w rodzaju tego, co Chopin dla fortepianu, pokazał nieogarnione nowe możliwości”(K. Szymanowski do Z. Kochańskiej, list z 5 marca 1930 r., w: Dzieje przyjaźni…, Kraków 1967, s. 242–243).            

Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1927) oraz francuskim Orderem Legii Honorowej.  


Renata Suchowiejko


Bibliografia:

T. Chylińska, Kochański Paweł, w: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, Kraków 1997, t. 5, s. 115–116 (bibliografia) oraz wersja poprawiona on-line, https://polskabibliotekamuzyczna.pl/encyklopedia/kochanski/ [dostęp: 19 XI 2024]; A. Dzierzbicka, Kochański Paweł, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, t. 13, s. 211–212 (bibliografia); A. M. Barbara, W sprawie daty urodzin Pawła Kochańskiego, „Muzyka” 2017, nr 4, s. 135–140; L. T. Błaszczyk, Kochański Paweł, w: Żydzi w kulturze muzycznej ziem polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2014, s. 130; T. Greive, Kochański’s Collaborative Work As Reflected in His Manuscript Collection, „Polish Music Journal”, 1998 nr 1; I. Jampolskij, Paweł Kochański w Rosji, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967; И. Ямпольский, ПольскийскрипачКоханский, „Советская музыка” 1959, nr 7; tenże, Павел Коханскийв России, w: Мастерствомузыканта-исполнителя, Mocква 1975; E. Szczepańska-Lange, Emil Młynarski. Życie i działalność w Warszawie i w Wielkiej Brytanii do 1916 roku, Warszawa 2013; E. Młynarski, Paweł Kochański, człowiek i artysta, „Muzyka” 1934, nr 2; Dzieje przyjaźni. Korespondencja Karola Szymanowskiego z Pawłem i Zofią Kochańskimi, oprac. T. Chylińska, Kraków 1971; A. Rubinstein, Moje młode lata, Kraków 1976; E. Szczepańska-Lange, „…mogę tylko wkoło Wojtek to samo pisać, że cię ubóstwiam…”, „Midrasz” 2013, nr 4/174 (listy Kochańskiego do żony): taż, Nowe źródła do biografii Pawła Kochańskiego, „Muzyka” 2017, nr 4, s. 141–155; taż, „…pragnę zacząć grywać na estradzie nie w Rossyi i po świętach, dobrze?”, „Midrasz” 2012, nr 5/169 (korespondencja Kochańskiego z E. Młynarskim); Informacje Elżbiety Szczepańskiej-Lange z Warszawy.

Fotografie Pawła Kochańskiego w zbiorach Biblioteki Narodowej: TUTAJ