Kluczewski Erazm Kazimierz / Ключевский Эразм Игнатьевич (1831–1915), duchowny rzymskokatolicki, sybirak, ekonom Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) (1891–1893), proboszcz petersburskiej parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej (1893–1901).

Urodził się w 1831 r. w Kamieńcu Podolskim (obecnie ukr. Кам’янець-Подільський) w szlacheckiej rodzinie Ignacego Kluczewskiego. Miał dwóch braci – Józefa (ur. 1841), wojskowego, który w armii rosyjskiej dosłużył się stopnia generała majora (1891), i Romualda, aptekarza, a także siostrę Michalinę (1850 – 7/8 listopada 1921 w Bydgoszczy), zamężną z płoskirowskim aptekarzem i członkiem rady miejskiej Ludwikiem Derewojedem (zm. 1906), z którym miała pięcioro dzieci. W latach 1842–1849 Kluczewski uczył się w miejscowym gimnazjum w Kamieńcu Podolskim (w roku 1849 gimnazjum to ukończył również Wiktor Kluczewski). W 1850 r. wstąpił tam do seminarium duchownego, skąd dwa lata później został skierowany na studia do RzAD w Petersburgu. Studiował w niej razem z późniejszym arcybiskupem metropolitą warszawskim św. Zygmuntem Szczęsnym Felińskim (1822–1895) oraz kapelanem petersburskim Wincentym Majewskim (1832–1905). Po obronie prac De Sacrosancto Missae Sacrificio [O Przenajświętszej ofierze] oraz О благославенных плодах принесенных на землю учением христианским [O błogosławionych owocach, które przyniosło chrześcijaństwo] otrzymał w 1856 r. stropień magistra.

Po święceniach kapłańskich w tymże roku wrócił do macierzystej diecezji i wykładał w latach 1856–1861 w seminarium duchownym w Kamieńcu Podolskim. Następnie nominowany na proboszcza w Kitajgrodzie (pow. uszycki), pełnił od 1861 r. obowiązki prefekta w 7-klasowym męskim gimnazjum filologicznym w Niemirowie (ukr. Немирів, obwód winnicki) na Bracławszczyźnie. 24 czerwca 1863 r. uczestniczył w poświęceniu nowego kościoła w Krasnem (pow. jampolski). Uroczystość tę, jak również stan Kościoła katolickiego na Podolu, opisał w obszernej korespondencji do „Przeglądu Katolickiego” (1863, nr 47, s. 747–750). Wziął czynny udział w pracach niemirowskiej organizacji narodowej, o co został oskarżony i z tego powodu uwięziony w Kijowie. Po kilkumiesięcznym śledztwie w sierpniu 1864 r. Sąd Wojskowy skazał go na karę 10 lat katorgi wraz z pozbawieniem praw stanu duchownego. Zarzucano mu posiadanie konspiracyjnych druków i przedmiotów z emblematami narodowymi, zbiórkę pieniędzy na powstanie, „ułożenie kazań o nagannej treści” oraz przejęcie obowiązków naczelnika miasta.

Karę odbywał w kopalniach Akatui koło Czyty na południu Syberii. Po ponad rocznym pobycie na katordze w drodze łaski został przeniesiony na osiedlenie do Tunki w Buriacji. Jako „starosta” liczącej ok. 160 osób kolonii zesłańców-księży organizował Towarzystwo Wzajemnej Pomocy (1868), uczestniczył w dyskusjach i spotkaniach duchownych, zgromadził także pokaźną bibliotekę (ponad 200 tomów). „Rozumem górował nad wszystkimi i kierował wszystkiemi urządzeniami; gorącém zaś sercem ożywiał wszystko i wszystkich, kto tylko z jego uprzejmości chciał korzystać” (E. Nowakowski, Wspomnienie o duchowieństwie…, Poznań 1875, b. numeracji). Zajmował się też pracą naukową, tłumaczył fragmenty dzieł francuskim autorów, m.in. Christiana Marechala, profesora filozofii, oraz pisał artykuły. Wraz z innym zesłańcem – kapucynem, historykiem i kaznodzieją ks. Wacławem Nowakowskim (Edward Zygmunt, 1829–1903) – redagował w latach 1868–1874 pismo „Wygnaniec”. Ofiarnie posługiwał również współbraciom, będąc współorganizatorem szpitala i jego głównym infirmeriuszem. Pozostając pod nadzorem policyjnym, w 1874 r. został przeniesiony do Kazania. Z przerwami mieszkał tam u brata Romualda, właściciela apteki, i utrzymywał się z prywatnego nauczania dzieci. Następnie krótko przebywał w czuwaskim Cywilsku [ros. Цивильск]. W kwietniu 1881 r. na prośbę drugiego brata, Józefa, wówczas podpułkownika i starszego adiutanta w Zarządzie Artylerii Kauskiego Okręgu Wojskowego, władze cywilne wyraziły zgodę na przeprowadzkę Kluczewskiego do Tyflisu (obecnie Tbilisi w Gruzji), zwolniono go też z nadzoru policyjnego. W lipcu tego roku wyjechał do Tyflisu, a po krótkim pobycie do Odessy, na leczenie. W 1883 r., za namową tamtejszego proboszcza ks. Reicherta podjął pracę w charakterze dyrektora szkoły parafialnej przy kościele pw. Wniebowzięcia NMP przy ul. Jekatierinienskiej [Екатеринeнская ул.]. Zaaktywizował jej działalność, podwoił liczbę uczniów (w 1893 r. było ich 457), uposażył bibliotekę, organizował odczyty i gwiazdkę dla ubogich dzieci, a wreszcie uporządkował sprawy finansowe parafii, zwiększając dochody z majątku kościelnego. Otaczany był szacunkiem i cieszył się uznaniem parafian.

W 1886 r. Kluczewski złożył prośbę do władz świeckich o przywrócenie mu praw stanu. Po uzyskaniu w dniu 26 kwietnia 1890 r. pozytywnej odpowiedzi ubiegał się o pozwolenie na wstąpienie do zakonu karmelitów bosych. Ze względu na brak takiej zgody latem tego roku prof. i rektor RzAD Franciszek Albin Symon (1841–1918) sprowadził go do Petersburga na stanowisko wikarego przy kościele św. Katarzyny. Od 1 marca 1891 r. ksiądz Kluczewski rozpoczął też pracę jako ekonom w RzAD, funkcję tę pełnił do 1 września 1893 r. Jednocześnie był kapelanem w Gatczynie, gdzie dojeżdżał z Petersburga. W roku 1892 objął petersburską parafię św. Stanisława, a w roku 1893 – św. Katarzyny. Reformując sposób funkcjonowania tej ostatniej parafii oraz rozbudowując jej budynki, współpracował z syndykami kościoła: prof. Instytutu Leśnego Aleksandrem Rudzkim (1838–1901), dyrektorem petersburskiego oddziału warszawskiego Banku Handlowego Eugeniuszem Zielińskim, prawnikami: Józefem Czopowskim (1847–1896), Janem Żarnowskim (1852 lub 1862 – 1926) i gen. majorem Aleksandrem Babiańskim (1853–1931), gen. Józefem Żylińskim (1834–1921) oraz Edmundem Chrzanowskim i inż. wojskowym i kolejowym Bronisławem Jałowieckim (1846–1918). Podobnie jak w Odessie, także tu troszczył się o majątek kościelny i w 1897 r. dokonał gruntownego remontu i renowacji tej największej stołecznej świątyni katolickiej, która zyskała wówczas uchodzące za najlepsze w mieście nowe organy firmy A. Walckera & Co. z Ludwigsburga. Prace te koordynował komitet techniczny pod przewodnictwem B. Jałowieckiego, w którego skład wchodzili absolwenci stołecznej Akademii Sztuk Pięknych: malarze Jan Ciagliński (1858–1912/1913), Ferdynand Ruszczyc (1870–1936) i Tadeusz Jan Dmochowski (1856–1930). Tymczasowo nabożeństwa odbywały się w niewielkiej, mieszczącej zaledwie 330 osób auli bibliotecznej. Wiosną 1897 r. Kluczewski apelował więc do naczelnika miasta o pozwolenie na odprawianie nabożeństw na dziedzińcu kościelnym. Dbał o poziom i kształcenie w szkołach parafialnych, o wypoczynek uczniów w czasie letnich wakacji. Na plebanii organizował swoiste seminaria historyczne dla młodzieży, gdzie omawiano najnowsze prace z dziejów Polski oraz dyskutowano. „Zajęty od rana do późnego wieczora przeróżnemi sprawami, związanemi z administracją i przedstawicielstwem, o każdej porze znalazł czas, nie wyłączając nawet tych paru chwil, przeznaczonych na posiłek, aby pokonferować w kwestjach szkolnych” (F. Śliwiński, Zwierzchność duchowa. Erazm Kluczewski, w: Z murów św. Katarzyny, s. 92).

Kluczewski wspierał również ubogą ludność stolicy. Jako proboszcz i członek rzeczywisty zasiadał w latach 1894–1897 oraz 1904–1908 w zarządzie Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD), był także członkiem honorowym działającego przy RzTD od 1901 r. Kółka Pań, które m.in. sprawowało pieczę nad powstałym w 1896 r. przytułkiem dla dziewcząt z biednych rodzin oraz nad utworzoną przy kościele św. Katarzyny w 1889 r. żeńską szkołą elementarną z internatem. Z ramienia RzTD stał też na czele komitetu wydawniczego dwóch roczników kalendarza, publikowanego przez tę organizację w latach 1897–1898, z którego dochód zasilał jej dzieła charytatywne. W 1898 r. poświęcił kamień węgielny w przypisanej do parafii św. Katarzyny kaplicy w karelskim Petrozawodsku [Петрозаводск]. Praca w RzTD i Kółku Pań zbliżyła go z mec. Konradem Niedźwieckim (1855–1944), pełniącym przez 30 lat obowiązki sekretarza towarzystwa, z którym utrzymywał przyjacielskie kontakty.

Po zwolnieniu z funkcji proboszcza (jego miejsce zajął ks. Jan Ścisławski [1842–1910]), pożegnany 21 listopada/4 grudnia 1901 r. przez swych parafian na czele z prezesem RzTD, byłym syndykiem kościoła, prawnikiem i senatorem Karolem Gartkiewiczem (1839–1904), pozostał w stolicy Rosji. W grudniu 1901 r. został mianowany kanonikiem gremialnym kapituły katedralnej mohylewskiej, był również członkiem konsystorza metropolitalnego, a następnie wiceoficjałem. Pełnił też obowiązki jednego z kapelanów kaplicy Maltańskiej oraz spowiednika w stołecznych kościołach. 22 października/4 listopada 1906 r. obchodził złoty jubileusz kapłaństwa. W przededniu z rąk ks. prałata Stefana Denisewicza (1836–1913) otrzymał pozłacany kielich od miejscowego duchowieństwa. Życzenia napłynęły ze wszystkich placówek, w których pracował. Po uroczystym nabożeństwie z udziałem rodziny (siostrzenica Maria z mężem Minkiewiczem), profesury i alumnów RzAD, w trakcie którego homilię wygłosił ks. kanonik Jan Cieplak (1857–1926), nastąpiło spotkanie w sali biblioteki przy kościele św. Katarzyny. Uczestniczyli w nim licznie zgromadzeni przedstawiciele duchowieństwa, instytucji kościelnych i polskich oraz nauczyciele i uczniowie szkół żeńskiej i męskiej. W imieniu stołecznej Polonii aktualny proboszcz parafii ks. Konstanty Budkiewicz (1867–1923) wręczył jubilatowi okolicznościowy adres z winietą autorstwa T. Dmochowskiego i w oprawie wykonanej w warsztatach zakładów ks. Antoniego Maleckiego (1861–1935). Adres RzTD odczytał mec. Niedźwiecki, jego prezes Stanisław Jastrzębski (1845–1919) wręczył zaś Kluczewskiemu nominację na członka honorowego towarzystwa i pamiątkowy żeton. Na zakończenie w refektarzu odbyło się przyjęcie składkowe z udziałem kilkudziesięciu osób. Następnego dnia jubilat odwiedził przytułek dla dziewcząt na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров], przy 14. Linii [14-я линия В.О.] 25–27, gdzie podziękowano mu za troskę okolicznościowym przedstawieniem oraz wręczono namalowany przez wychowanki obraz z wizerunkiem NMP. Administracja kościoła św. Katarzyny ustanowiła po pięć stypendiów jego imienia dla młodzieży żeńskiej i męskiej, kształcącej się w przykościelnych szkołach. „Kraj” (1906, nr 43) opublikował faksimile błogosławieństwa papieża Piusa X (1835–1914) dla Kluczewskiego, wystawionego na prośbę F. A. Symona 31 października tego roku. W tymże czasie Kluczewski otrzymał również Order św. Stanisława II kl.
W styczniu 1913 r. zwolniono go ze wszystkich funkcji w stolicy, a w grudniu mianowany został prałatem. W tym samym roku prawdopodobnie opuścił Petersburg, w którym mieszkał najpierw w budynku RzAD przy 1. Linii [1-я линия В.О.] 52 (1894), potem w parafii św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34 (1895–1901), a następnie pod adresem Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 118 (1908–1912). Wyjechał wówczas do Płoskirowa (obecnie Chmielnicki na Ukrainie) na Podolu do swej siostry Michaliny Derewojed, u której spędził ostatnie lata życia, będąc już ociemniały. Zmarł 14 maja 1915 r. w Płoskirowie. Pochowany został dwa dni później na miejscowym cmentarzu katolickim, grób się nie zachował.

Kluczewski napisał obszerne hasło monograficzne o kościołach i instytucjach dobroczynnych w Petersburgu do Encyklopedii Kościelnej pod redakcją ks. Michała Nowodworskiego (1831–1896), zamieszczony w t. 19 (s. 149–163), oraz syntetyczną monografię pt. Parafia i kościół św. Katarzyny w Petersburgu, w której przedstawił dzieje tej najważniejszej placówki duszpasterskiej w Petersburgu. Tekst ten ukazał się w „Charitas”. Księdze zbiorowej wydanej na rzecz R.-K. Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu (Petersburg 1885/1894, s. 129–146). Zamieszczał też korespondencje w gazetach katolickich, np. o Niemirowie (Z Niemirowa na Podolu, „Przegląd Katolicki” 1 [1863], nr 47, s. 747–750). Udzielał się także na niwie ochrony zabytków. Należał do grona petersburskich członków warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP). Odnotowany tam jest wśród członków protektorów, tj. opłacających składki w wysokości min. 10 rub. w latach 1909–1911. Nie występuje już jednak na liście członków działającego oficjalnie dopiero od wiosny 1916 r. Piotrogrodzkiego Koła TOnZP. Był jednym z inicjatorów katalogowania skonfiskowanych polskich dóbr kultury, znajdujących się w różnych instytucjach rosyjskich.


Bibliografia:
J. Skarbek, Kluczewski Erazm, w: Encyklopedia Katolicka, t. 9, kol. 168–169; A. Kijas, Kluczewski Erazm Kazimierz, w: Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 154–155; E. Kozłowski, Kluczewski Erazm, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, t. 13, s. 16 (bibliografia); F. Stopniak, Kluczewski Erazm Kazimierz, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1982, t. 2, s. 290–291 (bibliografia); R. Hankowska, Kościół Świętej Katarzyny Panny i Męczenniczki Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu. Historia, architektura, wystrój wnętrza, problemy rekonstrukcji i konserwacji, Warszawa 1997, s. 99; taż w wersji ros. Санкт Петербург 2001; Материалы к истории римско-католического прихода во имя Посещения Пресв. Девой Марией св. Елисаветы и к истории католического кладбища Выборгской стороны в Санкт-Петербурге, wybór С. Г. Козлов-Струтинский, red. И. М. Шейнман, Гатчина 2010, s. 116–117; ks. F. Rutkowski, Biskup Antoni Malecki 1861–1935, Warszawa 1936, s. 29; P. Śliwiński, Zwierzchność duchowa. Erazm Kluczewski, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjum przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu, t. 1: Kościół św. Katarzyny a życie polskie, szkoły żeńskie, szkoły męskie, Warszawa 1933, s. 89–94; K. Niedźwiecki, Ze wspomnień, Warszawa 1931, s. 19–20; E. Nowakowski, Wspomnienie o duchowieństwie polskiém znajdującém się na wygnaniu w Syberyi, w Tunce przez E. z S., Poznań 1875, https://pl.wikisource.org/wiki/Wspomnienie_o_duchowieństwie_polskiém_znajdującém_się_na_wygnaniu_w_Syberyi,_w_Tunce [dostęp: 3 IV 2020]; A. Petrani, Listy do biskupa Franciszka Albina Symona, sufragana Mohylewskiego i rektora Akademii Duchownej w Petersburgu, Rzym 1972, s. 284; Kalendarzyk Odeski na rok 1907, Odessa 1907, s. 41–42 (Ks. Erazm Kluczewski, zdj.); „Dziennik Kijowski” 1915, nr 144, 28 maja/10 czerwca, s. 1 (nekrolog); „Kraj” 1893, nr 52, 25 grudnia/5 stycznia 1894, s. 28 (L. W., Odeska szkoła parafjalna), 1898, nr 19, 9/21 maja, s. 17 (Z kościoła św. Katarzyny), 1901, nr 47, 23 listopada/6 grudnia, s. 20 (Uczczenie ks. proboszcza Kluczewskiego), nr 48, 30 listopada/13 grudnia, s. 23–24 (Wizyta arcybiskupa), 1906, nr 41, 13/26 października, s. 12 (Jubileusz kapłański), nr 42, 20 października, 2 listopada, s. 12 (Jubileusz kapłana, życiorys i zdj.), nr 43, 27 października/9 listopada, s. 12–13 (Jubileusz i faksimile papieskiego błogosławieństwa); „Przegląd Katolicki” 1863, nr 47, 26 listopada, s. 747–750 (E. Kluczewski, Z Niemirowa na Podolu, w dzień św. Józefata M.), 1906, nr 47, 22 listopada, s. 726–729 (X. [K. Dębiński], Pięćdziesięcioletni jubileusz kapłaństwa ks. Erazma Kluczewskiego); „Wiadomości Kościelne” 1877, nr 3, s. 23; Petersburskie księgi adresowe z lat 1894–1913; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 821, op. 3, spr. 613 (życiorys), op. 125, spr. 399 (zatrudnienie w RzAD), spr. 424 (życiorys); Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka (LMAB) w Wilnie: F. 315, spr. 589, 591 (prace magisterskie); Biblioteka Uniwersytecka KUL (BKUL) w Lublinie, Oddział Zbiorów Specjalnych, Sekcja rękopisów: Zbiór B. Ussasa, rkps 912 (wspomnienia ks. Bronisława Ussasa), k. 10.