Kaniewski Ksawery (Ksawery Jan) / Каневский Ксаверий Ян Ксавериевич (1805–1867), h. Nałęcz, malarz, litograf, pedagog, członek petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP), dyrektor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie.

Urodził się 10 sierpnia 1805 r. w Krasiłowie koło Starokonstantynowa na Podolu (obecnie Ukraina), jako syn szlachcica Ksawerego i nieznanej z nazwiska panieńskiego Magdaleny. Uczęszczał do szkoły powiatowej oo. trynitarzy w Teofilpolu, a następnie rozpoczął naukę malarstwa pod okiem portrecisty Józefa Pitschmanna (1758–1834) w Liceum Wołyńskim w Krzemieńcu (z tego powodu nazywano go potem Wołynianinem), gdzie jako pomocnik profesora miał również później sam nauczać rysunków początkujących uczniów. Przez rok Kaniewski przebywał na studiach w Oddziale Sztuk Pięknych na Uniwersytecie Warszawskim. Dzięki protekcji wicegubernatora wołyńskiego (i byłego kuratora Liceum) Filipa Nereusza Platera (1784–1838) uzyskał stypendium za pośrednictwem Uniwersytetu Wileńskiego i w 1827 r. wyjechał do Petersburga. Tam został wolnym słuchaczem w ASP. Miał być „uczniem ulubionym” Aleksandra Orłowskiego (1777–1832), którego w 1833 r. sportretował (jego dwa portrety rysunkowe ręki Kaniewskiego posiadał również lekarz Stanisław Morawski [1802–1853]), a dzięki „nader uprzejmemu charakterowi, powierzchowności przyjemnej, obejściu się łagodnym, zjednał sobie w społeczeństwie stosunki” (wg Józefa Ignacego Kraszewskiego [1812–1887]). Bywał w latach 1828–1831 częstym gościem salonu pianistki Marii Szymanowskiej (1789–1831), potem jej córki Heleny (1811–1861), zamężnej od 1831 r. z prawnikiem Franciszkiem Malewskim (1800–1870), przyjacielem jego i Adama Mickiewicza (1798–1855) – tam spotykała się kolonia polska i rosyjska arystokracja. Kaniewski utrzymywał również kontakty z rodziną szkockich kupców Andrew i Jessie Carrickami, których sportretował w 1833 r. (kolekcja prywatna w Londynie). W tym samym roku miał też wykonać rysunkowy portret Mickiewicza, który podarował F. Malewskiemu.

Brał udział w wystawach w Petersburgu w latach 1828, 1829 i 1830, na których nagrodzono go medalami: srebrnymi pierwszego i drugiego stopnia za rysunki oraz złotym za obraz Aleksander Wielki i jego lekarz Filip (w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie [MNW]). Wystawiał tam też swoje portrety oraz jedną kopię obrazu Petera Paula Rubensa (1577–1640). Parał się również litografią, czego przykładem jest scena dokumentująca współczesne wydarzenie kulturalne: Młodzi Kątscy koncertujący przed cesarzem Mikołajem I z 1829 r. W 1833 r. ukończył studia akademickie jako „wolny artysta”. W tym samym roku przyjechał do Krzemieńca, jednak wkrótce udał się w kolejną podróż dzięki stypendium Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, tym razem do Rzymu.

Jechał tam przez Drezno, „gdzie w ciągu dwóch miesięcy codziennie bywając w znanej galerii obrazów, robił szkice wielu celniejszych oryginałów i zdjął kopię jednego z najlepszych portretów Tycjana”. Potem był w Wiedniu, gdzie „oglądał znaczniejsze galerie i muzea, których tyle stolica ta posiada”, jak również w Wenecji „dla obejrzenia obrazów znakomitszych tamecznej szkoły artystów” oraz w Bolonii, która „zwróciła też szczególnie jego uwagę nie nader licznym, lecz szacownym zbiorem swej szkoły”. Przedostatnim etapem jego podróży była Florencja, gdzie „przepędził cztery tygodnie, odwiedzając tameczną narodową galerię obrazów i posągów, tudzież galerię wielkoksiążęcego pałacu Pitti” (wszystkie cyt. za: „Kurier Warszawski” 1835, nr 52). Nad Tybrem, gdzie dotarł 7 listopada tego roku, jako „malarz cesarza rosyjskiego”, będąc wprawnym portrecistą, zyskał sobie klientelę, w tym kilkoro Polaków, m.in. poetę Juliusza Słowackiego (1809–1849) i malarkę amatorkę Aleksandrę ze Steckich Radziwiłłową (1796–1864). Wykonywał również zlecenia dla dworu rosyjskiego, w tym portrety przebywających okresowo w Rzymie członków rodziny cesarskiej: cesarzewicza Aleksandra Mikołajewicza (1818–1881) oraz jego brata wielkiego księcia Michała Mikołajewicza (1832–1909) (ten ostatni portret był rytowany w 1837 r. przez Fiodora Jordana), a także obraz Msza papieska z 1836 r., ukazujący Grzegorza XVI (1765–1846) w otoczeniu kardynałów (w zbiorach Muzeum Rosyjskiego w Petersburgu) oraz wykonany na zamówienie Mikołaja I (1796–1855) portret tego papieża dla Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu. Znane są też inne wersje portretu Grzegorza XVI (ponoć miał on „wezwać” Kaniewskiego do namalowania jednego ze swoich wizerunków), który w 1841 r. został upowszechniony poprzez litografię wykonaną w zakładzie Danesiego (obraz znany w kilku wersjach, znajdujących się w Accademia Virtuosi al Pantheon, w kościele parafialnym w Niemojkach koło Łosic oraz dawniej w prywatnych zbiorach papieskiego urzędnika i bibliofila Gaetana Moroniego [1802–1883] w Rzymie).

Kaniewski wiele czasu poświęcał kopiowaniu dzieł ze zbiorów Muzeów Watykańskich. W 1842 r. został członkiem Accademia Virtuosi al Pantheon w dowód uznania za kopię fresku Atylla idący na zburzenie Rzymu autorstwa Rafalea Santiego (1483–1520), za który otrzymał złoty medal z rąk samego papieża. W tym czasie został również kawalerem papieskiego Orderu Złotej Ostrogi. Wziął udział w wystawie rzymskiej w 1837 r., gdzie pokazał płótno Głowa Turka oraz rysunkowy portret Dzieci księcia Borghese. W okresie rzymskim powstała również wystawiona w Petersburgu w 1836 r. kopia Madonny di Foligno pędzla Rafaela (w zbiorach MNW) oraz dwie oryginalne kompozycje: Ranna toaleta Rzymianki i Chrystus wskrzeszający syna wdowy z Naim.

Z Rzymu wyjechał dopiero jesienią 1842 r., a w drodze powrotnej do Petersburga zatrzymał się w Mediolanie, gdzie powstała Głowa Chrystusa (w zbiorach MNW) na podstawie ściennego malowidła Ostatnia wieczerza Leonarda da Vinci (1452–1519). W rosyjskiej stolicy Kaniewski zajął się (1843) wykonaniem dekoracji malarskiej w apartamentach cesarzewicza Aleksandra Mikołajewicza w Pałacu Zimowym i zaczął czynić starania o tytuł akademika ASP. Zaprezentował najpierw w 1844 r. obraz Samson i Dalila, nad którym pracował jeszcze we Włoszech. Jednak ostatecznie został przyjęty w poczet członków ASP 13 listopada 1845 r. na podstawie innego dzieła, mianowicie portretu namiestnika Królestwa Polskiego gen. Iwana F. Paskiewicza (1782–1856) (w zbiorach ASP w Petersburgu, a replika w Muzeum Historycznym w Moskwie).

Po uzyskaniu tego honoru przeprowadził się do Warszawy, gdzie już w 1845 r. zaprezentował na wystawie wspomniany portret Paskiewicza, dwa inne portrety oraz dwie kompozycje Popiersie Dalili i Spotkanie Attyli z Leonem I z 1840 r. – ta ostatnia, stanowiąc kopię fresku Rafaela, została podarowana warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (SzSzP) przez rosyjskiego ministra oświaty Sergieja S. Uwarowa (1785–1855) (obecnie w MNW), którego portret jako prezydenta Cesarskiej Akademii Nauk Kaniewski namalował w 1844 r. (Państwowa Galeria Portretu w Moskwie); w 1843 r. był też autorem portretów jego dzieci – pośmiertnego córki Natalii (1821–1843), zamężnej Iwanowej P. Bałabinowej, i syna Aleksieja S. Uwarowa (1825–1884). W 1846 r. wraz ze śmiercią Aleksandra Kokulara (ur. 1793) Kaniewski został powołany na profesora rysunku i malarstwa figuralnego w SzSzP, a w latach 1858–1864, tj. do zamknięcia szkoły przez władze rosyjskie po powstaniu styczniowym 1863 r., był jej dyrektorem – odegrał również czołową rolę przy opracowywaniu nowego statutu tej uczelni. Około 1850 r. pracował nad nigdy nieukończonym zleconym przez samego Paskiewicza płótnem Iwan Paskiewicz otrzymuje buławę z rąk cesarza Mikołaja I. W 1853 r. powstał portret arcybiskupa warszawskiego Jana Pawła Woronicza (1757–1829), który zawisł jako element jego epitafium w kaplicy Literackiej w katedrze św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

W tym samym roku Kaniewski został również wybrany wraz z malarzem batalistą Januarym Suchodolskim (1797–1875) na członka Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, wylegitymował się także ze szlachectwa przed Heroldią Królestwa Polskiego. W czerwcu 1854 r. poetka Deotyma (wł. Jadwiga Łuszczewska, 1834–1908) ułożyła pochlebny wiersz ku czci artysty pt. Pędzel Xawerego Kaniewskiego, z powodu trzech jego utworów malarskich, który kończył się następującymi słowami: „wzniosłym pędzlem dowiódł, iż dla sztuki niepodobnego nic nie ma”. W 1855 r. brał udział w wystawie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie oraz namalował autoportret, ukazujący go w trakcie pracy nad wizerunkiem papieża Grzegorza XVI (MNW). W 1857 r. według podobizny autorstwa Kaniewskiego Józef Jan Mantzel (1806–1875) wyrzeźbił medalion z profilem ministra sekretarza stanu Królestwa Polskiego Ignacego Turkułła (1797–1857) na nagrobku na warszawskich Powązkach.

W 1858 r. Kaniewski współorganizował wystawę krajową, a dwa lata później znalazł się w gronie inicjatorów Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP). Był jednym z trzech „komisarzy rządowych” w pierwszym zarządzie towarzystwa, a zasiadał w jego władzach do śmierci. Regularnie brał udział w wystawach TZSP w latach 1861–1867. W 1863 r. wykonał portrety Dekertów – prezydenta Starej Warszawy Jana (1738–1790) i biskupa sufragana warszawskiego Jana (1786–1861), zdobiące ich pomniki wystawione w katedrze warszawskiej św. Jana. W tym samym roku namalował również obraz Archanioł Uriel, przeznaczony do Instytutu Muzycznego w Warszawie. Dwa lata później Kaniewski stworzył duży obraz Pius IX na Monte Pincio, prawdopodobnie na zlecenie rodziny lekarza Józefa Mianowskiego (1804–1879), rektora Szkoły Głównej w Warszawie (do której później należał i na którym jej członkowie zostali sportretowani jako świadkowie namalowanej uroczystości). Także w 1865 r. władze oświatowe wysłały Kaniewskiego za granicę w celu zapoznania się z systemami organizacji szkolnictwa artystycznego. Efektem tego wyjazdu była Klasa Rysunkowa w Warszawie, którą kierował w latach 1865–1867. Rok później wysłał swoje prace na wystawę na rzecz ubogich w Poznaniu.

Kaniewski odznaczał się dużą ambicją, wypracował też bardzo dobre relacje z władzami rosyjskimi, co decydowało o rozwoju jego błyskotliwej kariery. Uchodził za koniunkturalistę, dla którego doskonałość artystyczna nie była celem samym w sobie, bardziej zaś liczył się poklask wpływowych kręgów społecznych, o których względy i uznanie miał zabiegać. J. I. Kraszewski, który sam pozował mu do portretu, pisał o nim w Rachunkach z roku 1867 (s. 436–440): „talent był niewielkiej siły, a potrzeby życia, chęć wydźwignięcia się przez stosunki społeczne, spętały go i zwichnęły. W towarzystwie miły, ugrzeczniony, względem ludzi wpływu i znaczenia niesłychanie potulny, umiał sobie drogi uprzątnąć, dobić się stanowiska […] ale mniej na pędzel rachował, niż na spłaszczenia, któremu zawdzięczał wszystko […] sztuka była dlań narzędziem niż celem życia”. Jego sztuka portretowa miała w znacznej mierze charakter dekoracyjny, cytowany Kraszewski nazwał jego portrety „salonowymi ozdobami”.

W ciągu swojej kariery Kaniewski wykonał wiele portretów, którym zawdzięczał powszechne uznanie i stałe zlecenia. Sportretował m.in.: historyka sztuki i kolekcjonera barona Edwarda Rastawieckiego (1804–1874) i jego żonę Leonię z Nakwaskich (1818–1886), tancerki Teatru Wielkiego w Warszawie Karolinę (1833–1909) i Annę (1829–1912) Strauss, Marię Jankowską, Olgę z Czackich Iżycką (1840–1889), Delfinę z Komarów Potocką (1807–1877), syna wieszcza Józefa Mickiewicza (1850–1938) jako chłopca, J. Łuszczewską, pisarza Józefa Korzeniowskiego (1797–1863) i jego córkę Marię, późniejszą Piotrową (1809–1883) Falkenhagen-Zaleską, niezidentyfikowanych małżonków Mniewskich, pisarza Henryka Rzewuskiego (1791–1866), pianistkę M. Szymanowską, ziemianina Leona Franciszka Świeykowskiego, panie Małachowską i Horwattową, ziemianina Wańkowicza. Na zlecenie cesarzowej Aleksandry Fiodorowny (1798–1860) Kaniewski sportretował również oficjalistę pałacu Belwederskiego, „sędziwego starca” Posternikowa. Wielokrotnie malował również swoje autoportrety, w tym jeden ze szkicem malarskim Samsona i Dalili w tle (zbiory Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie).

Ważną częścią dorobku Kaniewskiego stanowiły prace konserwatorskie – była to dziedzina, w której uchodził za wybitnego specjalistę; sam prowadził pracownię konserwatorską, w której zatrudniał innych malarzy. Po śmierci Kokulara kierował restauracją obrazów pędzla Franciszka Smuglewicza (1745–1807) w kościele św. Krzyża na Łysej Górze, którą wykonywał malarz Franciszek Aleksander Mielnicki (ok. 1820–1892). W roku 1850 w jego pracowni Wilhelm Hühne (1803–1863) przeprowadzał konserwację obrazu Karol Boromeusz pędzla Józefa Walla (1752 lub 1753 – 1798) z ołtarza kościoła powązkowskiego. W 1851 r. ułożył po francusku spis obrazów znajdujących się w Łazienkach Królewskich, ówczesnej rezydencji dynastii cesarskiej, który został następnie opublikowany w „Revue Universelle des Arts” (1856).

Uczniami Kaniewskiego byli m.in. Maksymilian Fajans (1825–1890), grafik i fotografik warszawski, Józef Czechowicz (1810–1887), fotografik wileński, oraz Tomasz Oskar Sosnowski (1810–1886), rzeźbiarz mieszkający w Rzymie.

Rodziny nie założył i zmarł jako kawaler 1/13 kwietnia 1867 r. w Warszawie. Został prawdopodobnie pochowany na cmentarzu katolickim na Powązkach. Miesiąc po śmierci zlicytowano jego spuściznę.

Kaniewski był odznaczony nie tylko wspomnianym papieskim Orderem Złotej Ostrogi (1843), ale także rosyjskim Orderem św. Stanisława II kl. (1861).


Bibliografia:
Каневский Ксаверий Ксавериевич, w: Русский биографический словарь А. А. Половцова Санкт-Петербург-Москва 1897, t. 8, s. 446 (bibliografia); A. Ryszkiewicz, Kaniewski Ksawery Jan, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964–1965, t. 11, s. 606, 607 (bibliografia); tenże, Kaniewski Ksawery Jan, w: Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, t. 3, s. 348–351 (bibliografia); L. Janowski, Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1939; K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX wieku, 1764–1831, Wrocław 1971, s. 83, 86, 90, 216; S. Kozakiewicz, Ignacy Gierdziejewski, Wrocław 1958, s. 11, 37, 39, 57, 67; Warszawskie wystawy sztuk pięknych w latach 1819–1845, oprac. S. Kozakiewicz, Wrocław 1952, s. 280, 286, 289, 296, 298, 309, 310, 324, 334, 336, 337, 385; Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej pierwszej połowy XIX wieku, oprac. E. Moszoro, Wrocław 1962, s. 125, 132,133, 135, 136, 143, 187, 204, 205, 208; D. Konstantynów, Wystawa krajowa sztuk pięknych (1858–1860): Z historii życia artystycznego Warszawy połowy XIX wieku, Warszawa 2012, s. 11, 13–15, 43, 45, 50, 53, 60, 88, 89, 108, 141, 145, 146, 149, 163; A. Ryszkiewicz, Polski portret zbiorowy, Wrocław 1961, s. 32, 33; B. Bolesławita [J. I. Kraszewski], Rachunki z roku 1867, rok II, cz. 2, s. 436–440; H. Szymanowska-Malewska, Dziennik (1827–1857), oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999, s. 60, 62, 65, 67–70, 72–75, passim; „Gazeta Warszawska” 1853, nr 217, 9/21 sierpnia, nr 310, 12/24 listopada; „Kurier Warszawski” 1835, nr 52, 23 lutego; „Tygodnik Illustrowany” 1867, nr 396, 28 kwietnia (Ksawery Jan Kaniewski, wspomnienie i lit.); „Tygodnik Petersburski” 1835, nr 9, 1/13 lutego, s. 54 (Wiadomość o zatrudnieniach Ucznia byłego Wołyńskiego Lyceum Kaniewskiego w Rzymie i w podróży do Rzymu), 1842, nr 59, 4/16 sierpnia, s. 321–322 (O niektórych artystach, którzy już wyszli albo jeszcze się kształcą w Akademji sztuk pięknych w Petersburgu), 1843, nr 37, 14/26 maja, s. 228–229 (S. A. Lachowicz, P. Xawery Kaniewski – Ostatnie jego prace); Parafia rz. kat. św. Antoniego w Warszawie: Akta zgonu 1867, nr 120.

Wybrane prace Kaniewskiego można zobaczyć tutaj.