Jastrzębski Jan Ferdynand / Ястржембский Иван (Фердинанд) Львович (1814–1886), ekonomista i statystyk, członek kółka Pietraszewskiego.

Urodził się w 1814 r. w pow. rzeczyckim gub. mińskiej (dzisiejsza Białoruś) w niezamożnej rzymskokatolickiej rodzinie szlacheckiej jako syn Leona; miał siostrę, uważał się za Polaka. Naukę pobierał u bazylianów w Owruczu oraz w gimnazjum w Wilnie. Studiował na Uniwersytecie Wileńskim, a po jego przymusowym zamknięciu na skutek represji po powstaniu listopadowym 1830/1831 r., jako stypendysta rządowy na Uniwersytecie Kijowskim. Ostatecznie wykształcenie wyższe zdobył na Uniwersytecie Charkowskim, który ukończył w 1841 r. (dyplom uzyskał rok później). 1 maja 1843 r. podjął pracę w Petersburgu jako asystent inspektora oraz wykładowcy ekonomii politycznej w Instytucie Technologicznym (IT), gdzie wykładowcą, a od roku 1844 profesorem, był jego kuzyn inżynier komunikacji Mikołaj Jastrzębski (1808–1874), bliski współpracownik Stanisława Kierbedzia (1810–1899). Jednocześnie wykładał ekonomię polityczną i statystykę w Instytucie Korpusu Inżynierów Komunikacji (IKIK) [Институт Корпуса инженеров путей сообщения] oraz w Pułku Szlacheckim. Otrzymał rangę radcy tytularnego. Zajmował udostępnione przez IT mieszkanie służbowe na skrzyżowaniu prosp. Zagorodnego i Carskosielskiego (obecnie Zagorodnyj prosp. [Загородный пр.]) 49. Nad Newą utrzymywał kontakty z rodakami z gub. mińskiej – ppłk. Mroczkowskim z IKIK, szlachcicem Hausmanem oraz urzędnikiem w Ministerstwie Wojny Franciszkiem Kozłowskim.

W marcu 1848 r. poznał zainspirowanego ideami utopijnego socjalizmu urzędnika Ministerstwa Spraw Zagranicznych Michaiła W. Butaszewicza Pietraszewskiego (1821–1866), który zdołał zgromadzić wokół siebie grupę ok. 20 sympatyków. Istniejące od 1844 r. kółko było rodzajem klubu dyskusyjnego, skupiającego osoby o różnych zapatrywaniach politycznych, zgodne jednak w krytycznej ocenie rzeczywistości epoki mikołajewskiej. Na przełomie sierpnia i września tego roku Jastrzębski zaczął uczęszczać na cotygodniowe „wieczory piątkowe” w domu Pietraszewskiego przy ul. Wielkiej Sadowej [Большая садовая ул.] 116 (w dzielnicy Kołomna, obok cerkwi Opieki Matki Boskiej; niezachowany dom znajdował się na posesji przy obecnej ul. Sadowej [Садовая ул.] 109). Jak twierdził w napisanych w 1883 r. wspomnieniach, uczestnicy tych spotkań pochłonięci kwestią przemian społeczno-ekonomicznych w Europie w ogóle „nie zwracali uwagi na to, co dzieje się w Rosji i Petersburgu”. Nie do końca odpowiada to prawdzie, gdyż z relacji innych członków kółka wynika, że Jastrzębski żywo interesował się sprawami rosyjskimi i niejednokrotnie wypowiadał krytyczne opinie o władzach. Zachowane charakterystyki ukazują go jako zażartego polemistę i erudytę o rozległych horyzontach. Podczas obrad kółka, w których uczestniczył kilkanaście razy, wygłosił prelekcję poświęconą statystyce jako nauce, a od stycznia do marca 1849 r. przez kolejnych pięć lub sześć „piątków” prowadził cykl wykładów m.in. „o początkach ekonomii politycznej”, noszących wyraźne wpływy teorii angielskiego pozytywisty Johna Stuarta Milla (1806–1873). Uczestnik tych spotkań agent III Oddziału (tajnej policji) Piotr D. Antonelli (ur. 1825) donosił, że „wystąpienie Jastrzębskiego było usiane zjadliwą krytyką tutejszej obsesyjnej biurokracji, tajnych radców i cara – według jego słów – bogdychana oraz wszystkiego, co związane z administracją”.

Aresztowany nocą z 22 kwietnia/4 maja na 23 kwietnia/5 maja 1849 r. Jastrzębski został uwięziony w celi nr 12 Tajnego Domu [Секретный дом] w Aleksiejewskim Rawelinie (niezachowany) twierdzy Pietropawłowskiej. W śledztwie oskarżano go o: „przestępcze dywagacje na temat religii, rządu i zmiany niektórych instytucji państwowych”, odczytywanie podczas wieczorów u Pietraszewskiego „utrzymanych w szkodliwym duchu notatek ze swojego utworu o statystyce i ekonomii politycznej”, „zuchwałe sądy dotyczące wyższych urzędników” i cara. Badacze są podzieleni w ocenie jego postawy podczas przesłuchań, z kolei relacja samego zainteresowanego świadczy o jego powściągliwości w śledztwie. 16/28 listopada tego roku Wojskowa Komisja Sądowa pod przewodnictwem generała adiutanta hr. Wasilija A. Pierowskiego (1795–1857), brata ministra spraw wewnętrznych hr. Lwa A. Pierowskiego (1792–1856), skazała Jastrzębskiego oraz 14 współoskarżonych na karę śmierci przez rozstrzelanie. 22 grudnia 1849/3 stycznia 1850 r. wyprowadzono go wraz z 34 innymi członkami kółka Pietraszewskiego na plac Siemionowski [Семёновский плац] (obecnie plac Pionierski [Пионерская площадь]), gdzie miała nastąpić egzekucja. W ostatnim momencie złagodzono kary, w przypadku Jastrzębskiego była to sześcioletnia katorga (z czego dwa lata dołożone zostały osobiście przez cara Mikołaja I [1796–1855]). Dwa dni później (24 grudnia) zesłany został do Tobolska na Syberii. Dotarł tam w towarzystwie słynnego potem pisarza – Fiodora M. Dostojewskiego (1821–1881), który miał go uchronić od samobójstwa, i literata Siergieja F. Durowa (1815–1869).

Z Tobolska Jastrzębskiego wysłano do Jekaterininskich Zakładów Gorzelnianych w okręgu tarskim (gub. symbirska). Na mocy manifestu koronacyjnego Aleksandra II (1818–1881) z 26 sierpnia/7 września 1856 r. został zwolniony z ciężkich robót i od tego czasu przebywał na osiedleniu w okręgu jałutorowskim (gub. tobolska). W 1857 r. przywrócono mu prawa szlacheckie i zezwolono na powrót do europejskiej części Rosji. Niejawny nadzór policyjny zdjęto z niego w 1872 r., w lutym 1874 r. otrzymał pozwolenie na zamieszkanie w stolicach, tj. Moskwie i Petersburgu. Zapewne w 2. poł. lat 70. XIX w. osiadł u rodziny w pow. rzeczyckim.

Po powrocie z zesłania Jastrzębski zaczął aktywnie publikować w petersburskich periodykach. Główne jego prace ukazały się drukiem w liberalnym czasopiśmie „Ekonomist” [Экономист]. Były to: О литературной собственности [O własności literackiej] (1859), Письма о кредите [Pisma o kredycie] (1861) i Политико-экономические соображения о важнейших спорных пунктах политической экономии [Refleksje polityczno-ekonomiczne nt. głównych punktów spornych ekonomii politycznej] (1861). Zajmował się także badaniem metodologii ekonomii, zagadnieniami kredytu, kapitału, handlu i własności. Za swoje największe osiągnięcie uważał pracę Теория народонаселения [Teoria zaludnienia], która nie została opublikowana; nie udało się też jej odnaleźć. Jastrzębski uchodzi za zwolennika tzw. klasycznej szkoły ekonomii, o czym świadczyć miałoby lansowanie modelu rozwoju gospodarczego stworzonego przez Jean-Baptiste’a Saya (1767–1832), opowiedzenie się za swobodą handlu zagranicznego oraz stosowanie w badaniach teorii przewagi absolutnej i względnej Adama Smitha (1723–1790) i Davida Ricardo (1772–1823). Zdaniem Jastrzębskiego, który badał też korelację rozwoju sił kapitalistycznych i wzrostu napięć społecznych, Imperium Rosyjskie, dążąc do dobrobytu, powinno było wstąpić na drogę przemian kapitalistycznych, stawiając na wolny handel i rozwój przemysłu. Jego wkład w rozwój myśli ekonomicznej odnotowują współczesne białoruskie podręczniki i encyklopedie.

Dotychczasowe badania nie przyniosły wiadomości o życiu prywatnym Jastrzębskiego; jak większość pietraszewców do 1849 r. nie założył rodziny. W 1908 r. ukazały się jego spisane pod koniec życia wspomnienia (Мемуары петрашевца [Wspomnienia pietraszewca], „Минувшие годы”, nr 1). Umarł prawdopodobnie w 1886 r.


(przekł. Margarita Vladimirova)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna stronie www.polskipetersburg.ru


Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 130–131 (bibliografia); W. Śliwowska, Jastrzębski Jan Ferdynand, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław 1964–1965, t. 11, s. 79 (bibliografia); В. А. Акулич, История экономических учений, Минск 2006, s. 48–49; М. Н. Гернет, История царской тюрьмы, t. 2, Москва 1961, s. 212–239; Дело петрашевцев, Москва-Ленинград 1941, t. 2, s. 199–227; Москва-Ленинград 1951, t. 3, s. 512; Б. Ф. Егоров, Петрашевцы, Ленинград 1988, s. 91–92, 105–106, 180, 214; W. Śliwowska, Sprawa pietraszewców, Warszawa 1964; Ястржембский Иван (Фердинанд) Львович, w: http://www.fedordostoevsky.ru/around/Yastrzhembsky_I_L/ [dostęp: 31 XII 2015]; http://ekonomika.by/uchenie-ekonomisti/yastrzhembskiy-ivan-yan-ferdinand-lvovich [dostęp 14 I 2016] – tu także PDF-y jego prac oraz tekstów o nim, w tym dokumentacja ze śledztwa (Дело И. Л. Ястржембскoгo); И. Л. Ястржембский, Мемуар петрашевца, „Минувшие годы” 1908, nr 1, s. 20–37; tenże, О литературной собственности, „Экономист” 1859, t. 2, z. 1, s. 1–26; tenże, Письма о кредите, tamże, 1861, t. 4, z. 1, s. 1–74; tenże, Политико-экономические соображения о важнейших спорных пунктах политической экономии, tamże 1859, t. 2, z. 6, s. 1–48; tamże, 1861, t. 4, nr 10, s. 1–72; tamże, nr 11, s. 1–140, t. 3.