Iłłakowiczówna Kazimiera / Иллаковичувна (Иллакович) Казимира (1888–1983) – w wielu biogramach jako datę urodzin podaje się rok 1892, co, uwzględniając śmierć ojca, jest nieprawdopodobne; poetka, tłumaczka, związana z Petersburgiem/Piotrogrodem, w II Rzeczypospolitej osobista sekretarka marszałka Józefa Piłsudskiego (1867–1935).

Urodziła się 6 sierpnia 1888 r. w Wilnie (na świadectwie ukończenia gimnazjum w Petersburgu widnieje data 6 maja 1889 r.), ochrzczona została 19 lutego/2 marca 1893 r. w wileńskim kościele pw. św. Ducha. Była nieślubną córką Barbary Iłłakowiczówny (zm. 1893), nauczycielki i adwokata Klemensa Sabby Zana (1852–1889), , wnuka Tomasza Zana „Promienistego” (1796–1855), przyjaciela Adama Mickiewicza (1798–1855). Po śmierci rodziców została adoptowana przez brata matki, zawodowego żołnierza Jakuba Iłłakowicza, niepoświęcającego jednak zbyt wiele czasu wychowaniu siostrzenicy. Zaniedbaną dziewczynę przygarnęła pochodząca z ziemiańskiego rodu związanego z Inflantami Zofia Buyno z domu Zyberk-Plater (1847–1900), która stała się jej przybraną matką. Miała starszą siostrę Barbarę (1885–1974), po mężu Czerwijowską, adoptowaną przez kuzynkę matki Barbarę z Jasiewiczów Wołk i jej męża Gustawa.

Po ukończeniu szkoły w Dyneburgu Iłłakowiczówna trafiła na pensję Cecylii Zyberk-Plater (1853–1920) w Warszawie, później, w 1905 r., do żeńskiego gimnazjum Sióstr Miłosierdzia w Petersburgu; świadectwo jego ukończenia otrzymała 30 maja/12 czerwca 1907 r. Być może wpływ na podjęcie tam nauki mieli zaprzyjaźniony z rodziną pochodzący z inflanckiego Krasławia ks. Konstanty Budkiewicz (1867–1923), od 1905 r. proboszcz petersburskiego kościoła św. Katarzyny, któremu w 1927 r. dedykowała Opowieść o moskiewskim męczeństwie oraz spokrewniony z Zyberk-Platerami późniejszy arcybiskup mohylewski Edward Ropp (1851–1939). . Wspominała potem w Trazymeńskim zającu (1968), że „uciekła” do miasta nad Newą, gdzie prowadziła „namiętne dysputy o poezji z robotnikami zakładów metalowych [zakłady Putiłowskie]”. Dzięki finansowej pomocy opiekunki w latach 1908–1909 przebywała w Oksfordzie w kolegium dla cudzoziemek Norham Hall. Maturę umożliwiającą podjęcie studiów uniwersyteckich uzyskała w 1910 r. w Petersburgu. W latach 1910–1914 studiowała na Uniwersytecie Jagiellońskim filologię polską i angielską, na obu kierunkach uzyskując absolutorium. W 1912 r. ogłosiła w Krakowie pierwszy zbiór wierszy Ikarowe loty. Od grudnia 1914 r. współpracowała z Polskim Komitetem Pomocy Sanitarnej pod prezesurą Zdzisława Lubomirskiego (1865–1943). W końcu tegoż roku przybyła ponownie do Petersburga przemianowanego po wybuchu I wojny światowej na Piotrogród.

W styczniu 1915 r. jako siostra miłosierdzia znalazła się na froncie wschodnim w kolumnie Wszechrosyjskiego Związku Ziemskiego [Всероссийский земский союз]. Służbę podjęła w 6. Oddziale Sanitarnym, tzw. czołówce, któremu patronowała księżna Franciszka Woroniecka (1872–1952). Była to formacja polska dowodzona przez Józefa Wielowieyskiego (1879–1951), polityka i prawnika, członka Komitetu Narodowego Polskiego. Na froncie niosła pomoc rannym żołnierzom zarówno polskim, jak i rosyjskim, odnalazła tam też „nieszczęsnego Stasia Witkiewicza [Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885–1939], który był w wojsku”. Latem 1916 r. zachorowała w Mińsku na dezynterię, uratowana wówczas przez żydowskiego lekarza i prawosławną mniszkę, siostrę Komstadius, nawróciła się. Z ciężkiej choroby kurowała się następnie w Piotrogrodzie u zaprzyjaźnionych Pawła (1887–1934) i Zofii Kochańskich. Nad Newą utrzymywała też kontakty z rodzinami Żukowskich i Jałowieckich. Po rekonwalescencji w Finlandii i na Krymie, odwiedzeniu rezydencji Platerów – Wabola (łot. Vabole koło Dyneburga) wróciła na front. Po wyjściu z oddziału w styczniu 1917 r. zamieszkała w Piotrogrodzie, pracując jako korektorka i redaktorka w polskiej drukarni. Za działalność na froncie odznaczona została Medalem Srebrnym św. Anny oraz dwoma Medalami Srebrnymi i Złotym św. Jerzego za waleczność. Była członkinią Stowarzyszenia Studentek Polek „Spójnia”, z którego upoważnienia organizowała kluby dyskusyjne na wzór angielskich, gdzie wygłaszano referaty poświęcone kulturze i aktualnym wydarzeniom politycznym. Współpracowała z wydawanym przez Aleksandra Babiańskiego (1853–1931) „Dziennikiem Petrogradzkim” oraz redagowaną przez Aleksandra Lednickiego (1866–1934) gazetą „Echo Polskie”. Pisywała artykuły do organu Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego „Praca”. Na przełomie lat 1917 i 1918 przebywała w Łudze pod Piotrogrodem. Sympatyzowała z ruchem wojskowo-niepodległościowym i jego liderem J. Piłsudskim, którego poznała w Krakowie w 1911 r. W Piotrogrodzie wydała w 1917 r. dwa tomiki wierszy: Kolędy polskiej biedy. W wigilię powrotu i Trzy struny (ten drugi w Księgarni Polskiej) – ten ostatni miał być dedykowany przyszłemu marszałkowi. W 1917 r. stworzyła m.in. wiersz Matka Boska Wojenna, którego odpis krążył anonimowo jeszcze w czasie II wojny światowej. W Piotrogrodzie powstała też przeznaczona dla dzieci książka z okładką projektu Witkacego pt. Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i dziewczynce Kio, którą opublikowała własnym nakładem już w Warszawie.

Miasto nad Newą opuściła we wrześniu 1918 r. Korzystając z pomocy działacza klubu robotniczego „Promień” inż. Władysława Matuszewskiego (1882–1945) i przepustki Rady Regencyjnej z notatką „aktivistisch gesinnt”, przez linię frontu zdołała dotrzeć do Warszawy. W czasie zamachu na Gabriela Narutowicza (1865–1922) w Zachęcie 16 grudnia 1922 r. podtrzymywała głowę umierającego prezydenta, który zmarł na jej rękach. W latach 1918–1925 i 1935–1939 pracowała w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, początkowo jako młodszy referent, później referent i radca ministerialny. Po przewrocie majowym (1926) jako osobista sekretarka marszałka Piłsudskiego przeszła do pracy w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Fascynacja osobą marszałka znalazła odbicie w tomikach wierszy Słowik litewski. Poezja (1936), Wiersze o marszałku Piłsudskim 1912–1935 (1936) oraz we wspomnieniach Ścieżka obok drogi (1939). W latach 1936–1938 odbyła tournée po Europie z wykładami o Piłsudskim.

Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. wraz z Ministerstwem Spraw Zagranicznych została ewakuowana do Rumunii. Wojnę spędziła w Cluju (Klużu) w Siedmiogrodzie, który w 1940 r. przyłączony do Węgier zmienił nazwę na Kolozsvár. W listopadzie 1947 r. powróciła do Polski i zatrzymała się w Warszawie u swojej siostry Barbary Czerwijowskiej. W 1948 r. osiedliła się w Poznaniu, od października tego roku zamieszkała przy ul. Gajowej 4 m. 8.

Jako wybitna poetka Iłłakowiczówna od początku stała się ozdobą literackiego Poznania. Wydała ponad 30 tomików, w tym kilka wyborów wierszy. W dwóch książkach napisanych prozą, zbiorze Z rozbitego fotoplastikonu (1957) i wspomnieniach zatytułowanych Trazymeński zając (1968), zawarła wiele faktów związanych z młodością i I wojną światową. Należała do grona najbardziej wyróżnianych poetów polskich. Uhonorowano ją nagrodą literacką miasta Wilna (1930) i miasta Poznania (1956, 1967), państwową nagrodą literacką (1935), nagrodą PEN Clubu za twórczość przekładową (1954), nagrodą ministra kultury i sztuki I stopnia (1967), nagrodą paryskiej „Kultury” (1971) i państwową nagrodą literacką I stopnia (1976). W 1974 r. odznaczona została Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta. W 1981 r. otrzymała tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prowadziła ożywioną korespondencję. Do licznego grona przyjaciół poetki należeli m.in. pisarze i poeci: Jarosław Iwaszkiewicz (1894–1980), Julian Tuwim (1894–1953), Maria Dąbrowska (1889–1965), Mieczysław Jastrun (1903–1983), Paweł Hertz (1918–2001), Jerzy (1893–1984) i Maria (1895–1989) Kuncewiczowie.

Dobra znajomość sześciu języków obcych spowodowała, że oprócz własnej twórczości Iłłakowiczówna pozostawiła liczne tłumaczenia klasyków literatury powszechnej. Jest autorką przekładu Anny Kareniny Lwa N. Tołstoja (1828–1910), dramatu Don Carlos Friedricha Schillera (1759–1805), Obietnicy Friedricha Dürrenmatta (1921–1990), wierszy Emily Dickinson (1830–1886), Sándora Petőfiego (1823–1849) i Endre Ady’ego (1877–1919). Tylko Anna Karenina (t. 1–4, Warszawa 1952–1953) do naszych czasów miała kilkadziesiąt wydań.

W ostatnich latach życia, po nieudanej operacji jaskry, była niewidoma. Zmarła 16 lutego 1983 r. w Poznaniu. Pochowana została na cmentarzu Powązkowskim (kw. 81, rz. 3, m. 24) w Warszawie.
W domu, w którym mieszkała przez wiele lat w Poznaniu, utworzona została izba muzealna. Ulice jej imienia znajdują się w Koninie, Ostrowie Wielkopolskim (na Krępie) i w Poznaniu na Grunwaldzie. Tablica ku jej czci odsłonięta 8 kwietnia 1984 r. umieszczona została w krużganku kościoła Dominikanów w Poznaniu.


Bibliografia:
J. Kuciel-Frydryszak, Iłła. Opowieść o Kazimierze Iłłakowiczównie, Warszawa 2017, s. 10-12, 18-20 (il.), 62 (il.), 67-69 (il.), 99-111; 
Czy wiesz, kto to jest?, red. S. Łoza, Warszawa 1938, s. 271–272; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 3, red. J. Czachowska, A. Szałagan, Warszawa 1994, s. 294–295; R. Matuszewski, Iłłakowiczówna Kazimiera, w: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2000, s. 234–235; Wileński słownik biograficzny, red. H. Dubowik, L. J. Malinowski, Bydgoszcz 2008, s. 159; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 375, 391; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, red. J. Waldorff et al., Warszawa 1982, s. 212; J. Kuciel-Frydryszak, Iłła. Opowieść o Kazimierze Iłłakowiczównie, Warszawa 2017, s. 10-12, 18-20 (il.), 62 (il.), 67-69 (il.), 99-111; Т. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 104; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 96, 137; A. Ślisz, Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968, s. 33, 46, 82, 275; R. Matuszewski, Moje spotkania z panią Kazimierą, w: tegoż, Powroty i pożegnania, Warszawa 1987, s. 187–220; J. Ratajczak, Lekcje u Iłłakowiczówny (szkice, wspomnienia, listy i wiersze), Poznań 1986; Ł. Danielewska, Portrety godzin. O Kazimierze Iłłakowiczównie, Warszawa 1987; B. Żynda, Kazimiera Iłłakowiczówna we wspomnieniach starego księgarza, Poznań 1988; X. W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1993, s. 129, 131; K. Iłłakowiczówna, Listy do siostry Barbary Czerwijowskiej z lat 1946–1959, oprac., wstępem i przypisami opatrzyła L. Marzec, Poznań 2014.; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku: Archiwum K. Iłłakowiczówny.