Hołowiński Ignacy / Головинский Игнатий Петрович (1807–1855), h. własnego (Kostrowiec Odmienny), metropolita mohylewski, arcybiskup, pierwszy rektor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) w Petersburgu, współtwórca tzw. koterii petersburskiej, pisarz i tłumacz, ps. Ignacy Kefaliński, Żegota Kostrowiec.

Urodził się 24 września/6 października 1807 r. w Owruczu (ukr. Овруч) w woj. wołyńskim w rodzinie szlacheckiej jako siódme z ośmiorga dzieci Piotra, wiejskiego ekonoma, i Dominiki z Łęskich. Ochrzczony został w parafii oo. Bazylianów 25 września tego roku i ten dzień powszechnie uznano za datę jego urodzin. W latach 1819–1825 uczył się w gimnazjum pijarskim w Międzyrzeczu Koreckim (obecnie Wielki Międzyrzecz [ukr. Великі Межирічі] na Ukrainie), po którego ukończeniu wstąpił (29 września 1825) do Seminarium Duchownego w Łucku. Od stycznia 1827 r. kontynuował studia teologiczno-filozoficzne w Głównym Seminarium w Wilnie, gdzie w czerwcu 1830 r. zdobył stopień magistra. Wyróżniał się ogromnymi zdolnościami i wysoką erudycją. Uczył się języków obcych, czytał klasyków łacińskich, studiował niemieckich filozofów. Po otrzymaniu święceń kapłańskich 25 września 1830 r. w Łucku z rąk biskupa łucko-żytomierskiego Michała Piwnickiego (1771–1845) pracował jako katecheta w szkole szlacheckiej w Żytomierzu. Mianowany w 1834 r. kanonikiem katedralnym, od 1835 r. był również dziekanem przy katedrze żytomierskiej. Od lutego 1837 do czerwca 1842 r. wykładał teologię katolicką na Uniwersytecie Kijowskim św. Włodzimierza oraz był kapelanem kościoła akademickiego. Swoje zajęcia prowadził w jęz. polskim, stanowczo odmawiając używania rosyjskiego. Cieszył się autorytetem wśród młodzieży, a na jego wykłady uczęszczali nieoficjalnie także prawosławni studenci. Po zamknięciu kijowskiego uniwersytetu w 1839 r. odbył półroczną podróż do Ziemi Świętej, a swoje wrażenia opublikował w opracowaniu Pielgrzymka do Ziemi Świętej, Wilno 1842–1845, t. 1–5, wyd. ros. Сaнкт-Петербург 1853).

Na początku lat 40. XIX w. razem m.in. z Michałem Grabowskim (1804–1863), Józefem Ignacym Kraszewskim (1812–1887), Józefem Emanuelem Przecławskim (1799–1879) należał do utworzonego z inicjatywy Henryka Rzewuskiego (1791–1866) konserwatywnego literacko-towarzyskiego ugrupowania, tzw. koterii petersburskiej. Skupieni wokół wydawanego w Petersburgu od 1803 r. przez Przecławskiego „Tygodnika Petersburskiego” literaci cechowali się ugodową postawą wobec władz carskich, zwalczając jednocześnie dążenia niepodległościowe i patriotyczne Polaków. Przynależność do koterii zjednała Hołowińskiemu przychylność ówczesnego generała gubernatora kijowskiego Dmitrija G. Bibikowa (1792–1870), który stał się jednym z jego protektorów przy nominacji na stanowisko rektora RzAD w Petersburgu.

W czerwcu 1842 r. Hołowiński został pierwszym rektorem tejże uczelni po jej przeniesieniu z Wilna do rosyjskiej stolicy. Od ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Lwa A. Pierowskiego (1792–1856) otrzymał następującą opinię: „duchowieństwo darzy [go] szacunkiem z powodu rozpraw teologicznych. Znany jest z lojalności i wyróżnia się czystymi pojęciami o religii, bez żadnego fanatyzmu, co potwierdzają wszystkie moje prywatne informacje, jak i opinia ministra oświaty” (RGIA, F. 821, оp. 11, k. 114–114 v.). Na jego barki spadł ciężar organizacji życia uczelni w pierwszych latach funkcjonowania nad Newą w tymczasowych pomieszczeniach w domu kupca Łokotnikowa [Дом Локотникова] przy ul. Griaznej [Грязная ул.] (obecnie ul. Marata [Марата ул.]). Po konsultacjach z profesorami RzAD przedstawił Ministerstwu Spraw Wewnętrznych do zatwierdzenia program studiów. Stanął także na czele zarządu uczelni oraz objął wykłady homiletyki i patrologii, które prowadził od grudnia 1842 do października 1855 r. oraz krótko (do września 1843 r.) z teologii dogmatycznej.

Hołowiński starał się, jak wspomina, jego ulubiony uczeń, późniejszy arcybiskup warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński (1822–1895), „zachęcać [studentów] do czytania jak najlepszych dzieł ascetycznych, teologicznych i polemicznych, wychodzących za granicą, które też skwapliwie sprowadzał do akademickiej biblioteki” (Z. Feliński, Pamiętniki, s. 432). Przekazał także uczelni część swojego prywatnego księgozbioru. Obawiając się wpływu i atmosfery miasta, wprowadził w RzAD swego rodzaju klauzurę. Doszedł bowiem do przekonania, że wszelkie stosunki ze światem zewnętrznym mogłyby mieć ujemny wpływ na przyszłych kapłanów. Dlatego też alumnom nie wolno było wychodzić na miasto lub wyjeżdżać na wakacje, wolny czas spędzali pod okiem władzy akademickiej. Na okres letnich wakacji rektor wynajmował dla nich obszerną willę na Wyspie Kamiennej [Каменный остров]. Szczególną uwagę zwracał na praktykę głoszenia kazań przez alumnów, gdyż uważał „że dopóki księża nie odpowiedzą swemu celowi, to jest oświecaniu ludu ustnie i na piśmie w prawdach świętych, dopóty nie są pożytecznymi sługami” (F. A. Symon, Z życia i korespondencyi ks. Hołowińskiego, s. 58).

Charakteryzując działalność Hołowińskiego w Petersburgu, Feliński pisał o przyświecających mu dwu celach, jakimi były wychowanie kapłanów oddanych Kościołowi oraz obsadzenie wszystkich ważniejszych posad duchownych ludźmi „szczerej katolickiej wiary” (Pamiętniki, s. 431). W 1845 r. z polecenia bpa pomocniczego wileńskiego Kazimierza Dmochowskiego (1780–1851), ówczesnego zarządcy metropolii mohylewskiej, Hołowiński wizytował kościoły w Moskwie, Jarosławiu i Niżnym Nowgorodzie. W lipcu następnego roku odwiedził seminaria w guberniach zachodnich imperium (Wilno, Telsze, Mińsk, Kamieniec, Żytomierz). W Petersburgu był szczególnie ceniony jako kaznodzieja. Jego kazania odznaczały się erudycją i prostotą wywodu. W 1857 r. w Krakowie opublikowano ich polski wybór (Kazania niedzielne, świąteczne, kazania z okazji różnych wydarzeń i mowy wygłoszone w Petersburgu). W 1847 r. rozwinął działalność w związku z przygotowaniem konkordatu. 3 lipca 1848 r. został prekonizowany biskupem tytularnym Karystos i koadiutorem nowego arcybiskupa mohylewskiego K. Dmochowskiego.

Po otrzymaniu bulli papieskiej Universalis Ecclesiae cura, o reorganizacji archidiecezji mohylewskiej, zgodnie z uzgodnieniami konkordatowymi oraz ukazu carskiego (29 listopada 1848) pozwalającego na jej wykonanie natychmiast przystąpił do pracy. Swoim zastępcą na uczelni mianował inspektora RzAD ks. Wincentego Lipskiego (1795–1875), a sam w czerwcu 1849 r. wyruszył z wizytami do poszczególnych diecezji, opracowując plany rozgraniczenia terytorialnego. Prace nad wykonaniem bulli trwały dwa lata. Ze względu na cenzurę utrzymywał tajną łączność ze Stolicą Apostolską. Biskup wileński Adam Stanisław Krasiński (1810–1891), opisując prace reorganizacyjne Hołowińskiego, zaznacza, że wykonane przez niego rozgraniczenie diecezji zostało przedstawione w postaci siedmiu raportów o diecezjach złożonych w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (MSW) celem wysłania ich do Stolicy Apostolskiej. Władze rosyjskie hamowały jednak te poczynania i przez siedem lat dokumentacja była przetrzymywana w Petersburgu, skąd drogą nielegalną drugą kopię wspomnianych raportów przesłał w 1851 r. do Rzymu. W specjalnym sprawozdaniu zreferował przebieg wykonanych działań oraz przedstawił sytuację Kościoła w Rosji(zob. M. Radwan, I. Wodzianowska, Poufny list metropolity Ignacego Hołowińskiego do Piusa IX z 1851 roku, s. 107–150). O swoich decyzjach i sytuacji Kościoła informował Watykan także w kolejnych latach, działając w zgodzie z wytycznymi władz kościelnych.

Jako konserwatysta w sprawach społecznych Hołowiński cieszył się jednocześnie zaufaniem rządu rosyjskiego, co ułatwiało mu dbanie u władz o zagwarantowanie praw Kościoła, m.in. w 1852 r. zwrócił się do cesarza Mikołaja I (1796–1855), aby stosownie do art. XXXI Konkordatu bez zgody władz cywilnych można było remontować kościoły. Ze względu na swoją postawę był jednak posądzany nawet o służalczość. Szczególnie starał się o obsadzenie katedr biskupich dobrymi i oddanymi Stolicy Apostolskiej ludźmi. Dzięki jego interwencjom i zabiegom w MSW m.in. remontowano i budowano kościoły, przekształcano kaplice w świątynie parafialne. Po śmierci abp. Dmowskiego z dniem 24 stycznia 1851 r. objął rządy w diecezji. Uznaje się, że po nominacji na metropolitę mohylewskiego wszyscy przekonali się o jego prawdziwych poglądach. Znikła bowiem w jego zachowaniu owa „zagadkowa dwuznaczność”, światowość oraz zamiłowanie do świeckiej literatury. „Przedtem literat, pisarz, w Petersburgu był prawdziwy kapłan i biskup i wzór dla wszystkich [...]. Po jego szybkim wyniesieniu przez rząd wykonanym, spodziewano się z jego strony wielkich ustępstw, jednak żadnych nie uczynił, w niczym nie ustąpił” (E. Iwanowski, Wspomnienia, t. 1, s. 104).

Pomimo wielu obowiązków związanych z godnością biskupa i metropolity pozostał na stanowisku rektora RzAD aż do swej śmierci, dzieląc czas pomiędzy Kolegium Duchowne i Akademię. Często więcej uwagi poświęcał nawet sprawom uczelni i studentom niż administracyjnym metropolii. „Mało przystępny dla innych, nie żałował czasu dla młodzieży akademickiej, która lgnęła do niego jak do swojego kochanego ojca. [...] Odznaczając się piękną wymową i jasnym przedstawieniem rzeczy, na lekcjach i podczas swoich przemówień porywał alumnów [...] W życiu codziennym odznaczał się wielką pobożnością i mrówczą pracowitością. W życiu publicznym cechowała go wielka grzeczność, połączona z nadzwyczajnym taktem” (J. Wasilewski, Arcybiskupi i Administratorowie Archidiecezji Mohylewskiej, s. 62). Jak wspominał profesor RzAD Aleksander S. Nikitienko (1804–1877) był „To bardzo mądry człowiek: o czymkolwiek by on nie mówił – o religii, o świecie, o Europie, o Rosji, o katolicyzmie – zawsze mówił taktownie, z wyczuciem i celnie” (А. В. Никитенко, Записки и дневник). Przy wsparciu Konstantego Łubieńskiego (1825–1869), późniejszego biskupa sejneńskiego, rektor Hołowiński chciał utworzyć zgromadzenie księży świeckich, związanych ślubami i regułą, które miało zastąpić zakony. Na miesiąc przed śmiercią przyśpieszył święcenia kapłańskie swego studenta Z. S. Felińskiego. Niestety, jego własna śmierć udaremniła ten zamiar.

Arcybiskup zmarł po kilkumiesięcznej chorobie 7/19 października 1855 r. w Petersburgu. 12/24 października w kościele św. Katarzyny odprawiono uroczyste egzekwie, tam też w podziemiach czasowo go pochowano. Jego pogrzeb zgromadził nie tylko duchowieństwo, ale i inteligencję stolicy. A. Nikitienko wspominał: „W nim utraciłem także bliską memu sercu osobę. Przez czternaście lat byliśmy związani przyjaźnią i wzajemnym szacunkiem. Był to jeden z najszlachetniejszych i najbardziej światłych umysłów w Rosji. Ze łzami pokłoniłem się przed jego trumną. Kilku kapłanów śpiewało żałobne pieśni. Tłumy ludzi wchodziły i wychodziły. Młodzież akademicka wydaje się naprawdę była wzruszona. «Panowie – powiedziałem im – straciliście prawdziwego pasterza i ojca, społeczeństwo – człowieka o wzniosłych uczuciach i umyśle, ja straciłem przyjaciela»” (Никитенко А. В., Записки и дневник). Ostatecznie Hołowiński został pochowany na utworzonym w 1856 r. rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim w podziemiach kościoła, noszącego od 1879 r. wezwanie Nawiedzenia NMP (grób się nie zachował). 7 listopada 1855 r. w kościele katedralnym w Lublinie odbyły się uroczystości żałobne. Hołdem, a zarazem wyrazem wpływu jaki wywierał na otoczenie stały się wydane przez Z. S. Felińskiego Wspomnienia z życia i zgonu Ignacego Hołowińskiego (oprac. T. Frącek, Warszawa 2010), mające utrwalić w pamięci „zbawienne rady i nauki jego, w różnych czasach udzielane” (tamże, s. 27).

Hołowiński był autorem licznych publikacji teologicznych i literackich. Tłumaczył Francesca Petrarkę (1304–1374) i Williama Szekspira (1564–1616), drukował swoje wiersze i opowiadania pod pseudonimem Kefaliński oraz Żegota Kostrowiec w „Tygodniku Petersburskim”. Poruszał „modną w tym okresie problematykę dotyczącą stosunku filozofii do wiary” oraz rolę rozumu w procesie dochodzenia do wiary, pisząc o ograniczonym, chociaż realnym, udziale rozumu w teologii, „służebnym jego charakterze w stosunku do objawienia i wiary, a wreszcie o niesprzeczności prawdy naturalnej i objawionej”. Przedstawił również podstawową problematykę teologii fundamentalnej, potrzebę objawienia oraz „kryteria jego poznania i konieczność zaakceptowania” (S. Nagy, Apologetyka polska, s. 190–191). Jego poglądy niemal dosłownie pokrywały się z nauką przyszłego Soboru Watykańskiego I. „Przez powrót do źródeł biblijnych i patrystycznych podjął reformę kaznodziejstwa w zaborze rosyjskim” (M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa, s. 57). Prawie połowa jego wydanego pośmiertnie podręcznika z homiletyki (Homiletyka alumnom Akademii Duchownej w Petersburgu wykładane w 1855 r., Kraków 1859) zawierała odwołania do dzieł starochrześcijańskich. Był również redaktorem i wydawcą źródeł do dziejów Kościoła katolickiego w Rosji i Królestwie Polskim (Акты и грамоты о устройстве Римско-католической Церкви в Империи Российской и Царстве Польском (Петербург 1849) oraz Kazań Józefa Wereszczyńskiego, Biskupa kijowskiego (Petersburg-Mohylew 1854).

Odznaczony był m.in. orderem św. Stanisława II kl. (1844), św. Anny II kl. (1846).


Bibliografia:
R. Doktór, Hołowiński Ignacy, w: Encyklopedia Katolicka, red. J. Walkusz, Lublin 1993, t. 6, kol. 1162–1163; Головинский, Игнатий Петрович, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Сaнкт-Петербург 1893, t. 9, s. 70; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 r. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 111–112 (bibliografia); M. Żywczyński, Hołowiński Ignacy, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, t. 9, s. 597–598 (bibliografia); M. Banaszak, Hołowiński Ignacy, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1982, t. 2, s. 57–59 (spis publikacji); M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, Lublin 1977, t. 3, cz. 2, s. 57–101; F. Gabryl, Filozofia księdza arcybiskupa Ignacego Hołowińskiego, „Ateneum Kapłańskie” 1911, nr 3, z. 1, s. 1–26; M. Godlewski, Z dziejów Rzymsko-katolickiej Akademii Petersburskiej, „Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” 1938, nr 27, z. 2, s. 57–61; M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961; S. Nagy, Apologetyka polska, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, Lublin 1977, t. 3, cz. 1, s. 183–218; K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 66–67; M. Radwan, I. Wodzianowska, Poufny list metropolity Ignacego Hołowińskiego do Piusa IX z 1851 roku, w: Przypominać zapomniane, odkrywać nieznane. Polskie losy – Kościół – Syberia – Rosja (XIX-XX w.): studia ofiarowane Profesorowi Eugeniuszowi Niebelskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. A. Barańska, Lublin 2019, s. 107–150; F. A. Symon, Z życia i korespondencji ks. Hołowińskiego, w: „Charitas”. Księga zbiorowa wydana na rzecz R.-K. Towarzystwa Dobroczynności przy kościele Św. Katarzyny w Petersburgu, Petersburg 1894, s. 50–58; J. Wasilewski, Arcybiskupi i Administratorowie Archidiecezji Mohylewskiej, Pińsk 1930, s. 58–66; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, 1842–1918, Lublin 2007, s. 26–27, 79–83, 163–164, 205; W. Uljanowski, W. Korotkyj, Pod skrzydłami nauki: katolicyzm i prawosławie na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie, w: Myślą i słowem. Polsko-rosyjski dyskurs ideowy XIX wieku, red. Ł. Adamski, S. Dębski, Warszawa 2014, s. 399–424; T. Dobszewicz, Wspomnienia z czasów, które przeżyłem, Kraków 1883, s. 157–164; Z. Feliński, Pamiętniki ks. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego abpa warszawskiego, Warszawa 1986; tenże, Wspomnienia z życia i zgonu Ignacego Hołowińskiego, oprac. T. Frącek, Warszawa 2010; E. Iwanowski, Wspomnienia z polskich czasów dawnych i późniejszych, Lwów 1894, t. 1, s. 104; S. M. Kozłowski, Cztery mowy pogrzebowe po arcybiskupie Hołowińskim (Majewskiego, Iwaszkiewicza, Kozłowskiego i Felińskiego), Wilno 1856; A. S. Krasiński, Wspomnienia, Kraków 1900, s. 110–112; А. В. Никитенко, Записки и дневник, Москва 2005, t. 1, http://az.lib.ru/n/nikitenko_a_w/text_0030.shtml [dostęp: 22 IX 2016]; J. Wasilewski, Arcybiskupi i Administratorowie Archidiecezji Mohylewskiej, Pińsk 1930, s. 58–66; J. Fijałek, Pierwszy rektor Akademii Duchownej Rzymskokatolickiej w Petersburgu (ks. Ignacy Hołowiński), Głos z poza grobu, „Gazeta Narodowa” 1904, nr 295, s. 6; Archivio Segreto Vaticano: Carte di Russia e Polonia, vol. XII (korespondencja Hołowińskiego z Watykanem); Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 821, оp. 125, d. 397 (przebieg pracy), F. 822, оp. 2, d. 8601, оp. 11, d. 444 (przebieg pracy), F. 822, оp. 2, d. 9143 (nominacje, nagrody); Sacra Congregazione per gli affari ecclesiastici straordinari w Watykanie: Russia e Polonia. Anno 1849–1851, pos. 221, fasc. 65, 66, 67, 68 (raporty bpa I. Hołowińskiego o stanie Kościoła w Rosji).

I. Hołowiński, Pielgrzymka do Ziemi Świętej, Petersburg 1853 (czytaj tutaj).