A A A

Heydenreich Michał Jan

Гейденрейх‏ Михал Ян


Autor: Mariusz Kulik Heydenreich (de Hennig von Heydenreich) Michał Jan / Гейденрейх‏ Михал Ян (1831–1886), sztabskapitan armii rosyjskiej, generał w powstaniu styczniowym 1863 r. używający pseudonimu „Kruk”, inż. cywilny...
12.05.2020
stan artykułu kompletny
Heydenreich (de Hennig von Heydenreich) Michał Jan / Гейденрейх‏ Михал Ян (1831–1886), sztabskapitan armii rosyjskiej, generał w powstaniu styczniowym 1863 r. używający pseudonimu „Kruk”, inż. cywilny.

Urodził się w 19 września 1831 r. w Warszawie jako syn Karola, spolonizowanego Niemca, i Francuzki Emilii Chaignon, córki oficera poległego na ziemiach polskich. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Miał brata Władysława (1830–1885), urzędnika kolejowego w Petersburgu. Rodzina przeprowadziła się z Warszawy do Berdyczowa, gdzie ojciec zajął się handlem. Tam Heydenreich rozpoczął naukę w szkole początkowej, a następnie kontynuował ją w gimnazjum gubernialnym w Żytomierzu. W czasie nauki przejawiał uzdolnienia matematyczne, co przydało mu się w jego późniejszym życiu.

Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie, jednak ich nie ukończył, i w 1850 r. wstąpił do armii rosyjskiej. Z powodu posiadanego wykształcenia i chęci dalszej służby w charakterze oficera został zaliczony do junkrów (kandydatów na oficerów) Kargopolskiego Pułku Dragonów [Каргопольский драгунский полк], którego sztab znajdował się wówczas w Pawłowsku na Ukrainie. Po przejściu przeszkolenia wojskowego i złożeniu odpowiednich egzaminów awansował na stopień podoficera. Rok później, po ukończeniu kolejnego szkolenia, już jako junkier został awansowany na pierwszy stopień oficerski – praporszczyka [прапорщик]. Następnie służył w Jekaterynosławskim Pułku Dragonów [Екатеринославский драгунский полк] wielkiej księżnej Marii Nikołajewny (1819–1876). W ciągu swej służby regularnie i zgodnie z obowiązującymi przepisami awansował na kolejne stopie oficerskie – podporucznika i porucznika.

W sierpniu 1859 r. jako porucznik wspomnianego pułku Heydenreich został przyjęty do dającej wyższe wykształcenie wojskowe Nikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego [Николаевская академия Генерального штаба] (ASG) w Petersburgu. Nauka w tej uczelni trwała dwa lata, a jej absolwenci po krótkiej praktyce sztabowej w jednostkach liniowych stawali się oficerami Sztabu Generalnego. Zajęcia trwały przeważnie od rana do godz. 18.00, nierzadko się przedłużały. W soboty kończono je wcześniej – o godz.16.00. Wolny czas miał być przeznaczony na wyjścia do teatru, odwiedziny znajomych itp. Razem z Heydenreichem do egzaminu wstępnego dopuszczono 148 oficerów. Z tego grona przyjęto 92 osoby, a studia w ASG ukończyło 79 osób. Spośród nich 55 absolwentów służyło wcześniej w gwardii, 12 – w artylerii, 2 – w wojskach inżynieryjnych i 10 – w armii (piechocie i kawalerii liniowej). W tym okresie w uczelni tej kształciło się wielu Polaków, którzy wywodzili się przeważnie z jednostek liniowych. Wraz z Heydenreichem na tym samym roku byli m.in.: Jarosław Dąbrowski (1836–1871), Mikołaj Goliniewicz (ur. 1838), Hieronim Staniewicz (ur. 1834), Michał Staniszewski i Ferdynand Warawski (ur. 1835). Zważywszy na niewielką liczbę oficerów liniowych w ASG, można stwierdzić, że Polacy stanowili dość liczną grupę słuchaczy tej uczelni. W tym czasie H. należał do działającego w Petersburgu tajnego Koła (Kółka) Polskiego Oficerów, którym kierował Zygmunt Sierakowski (1827–1863), a po nim J. Dąbrowski.

Oficerowie-słuchacze akademii często wspólnie zamieszkiwali kwatery. Obniżało to koszty utrzymania i stwarzało okazję do spotkań, wspólnych rozmów i debat. Heydenreich, Dąbrowski, Staniewicz i Warawski wynajmowali wspólnie kwaterę przy ul. Oficerskiej [Офицерская ул.] (obecnie ul. Dekabrystów [Декабристов ул.]) – w pobliżu ASG. Było to duże pięciopokojowe mieszkanie, którego właścicielem był registrator kolegialny Wiktor Kułagin. Raz w tygodniu starano się przyjmować gości i znajomych. Przeważnie było to w soboty, organizowano wtedy prowadzone w jęz. polskim tzw. wieczory literackie. Oficjalnym celem spotkań było szerzenie oświaty wśród młodzieży i szeroko rozumiane samokształcenie. Spotykano się, by przedyskutować problemy z zakresu przerabianego w akademii materiału, a także wymieniano się doświadczeniami z własnej służby wojskowej. Omawiano sprawy bieżące w polityce międzynarodowej oraz wydarzenia na ziemiach polskich. Z czasem głównymi tematami spotkań stały się zagadnienia związane z walką zbrojną o odzyskanie niepodległości. Rozprawiano m.in. o politycznych relacjach polsko-rosyjskich, o rewolucji, a nawet dyskutowano nad polskimi regulaminami wojskowymi. Do historii grupa ta przeszła pod nazwą wspomnianego Koła Oficerów, które rozpoczęło działalność około 1859 r., intensyfikując ją w latach 1860 i 1861. Pozostawało ono w kontakcie z kołem oficerów Nikołajewskiej Akademii Inżynieryjnej [Николаевская инженерная академия] i rewolucyjnymi kołami rosyjskimi. By nie wzbudzać podejrzeń, miejsca spotkań zmieniano, organizując je w kwaterach Józefa Miniewskiego, Bazylego Kaplińskiego czy Zielińskiego.

Heydenreich ukończył ASG w 1861 r. z awansem na kolejny stopień wojskowy – sztabskapitana. Podczas studiów, oraz później – do marca 1863 r., figurował w spisie oficerów Jekaterynosławskiego Pułku Dragonów. Prawdopodobnie dzięki ingerencji Z. Sierakowskiego, przydzielonego wcześniej do Ministerstwa Wojny, jak większość Polaków – absolwentów ASG został skierowany do jednostki stacjonującej nad zachodnią granicą cesarstwa. W 1862 r. Heidenreich otrzymał bowiem przydział do sztabu 2. Dywizji Kawalerii w składzie stacjonującej wówczas w Królestwie Polskim I Armii. W Warszawie nawiązał kontakty z innymi oficerami i wszedł w skład Komitetu Wojskowego, nazywanego też Rosyjskim Komitetem Wojskowym lub Komitetem Oficerów Rosyjskich w Polsce, który odgrywał rolę Wydziału Wojny Centralnego Komitetu Narodowego. Na jego czele stał wówczas kolega z ASG J. Dąbrowski. W skład komitetu wchodzili także inni znani mu z Petersburga oficerowie: Ludwik Zwierzdowski (1830–1864), Warawski i Andriej O. Potiebnia (1838–1863), ten ostatni pełnił funkcję łącznika między komitetami polskim i rosyjskim. Powiązania personalne istniały też pomiędzy petersburskim kołem oficerskim a organizacją oficerską w I Armii. Heydenreich należał zaś do obu związanych ze sobą organizacji.

Działania Komitetu Wojskowego wzbudziły zainteresowanie policji i w rezultacie jego wykrycie. Po aresztowaniu 6/18 maja i skazaniu na śmierć 22 czerwca/4 lipca 1862 r. trzech oficerów 4. batalionu strzelców: Jana Arnholda, Piotra Śliwickiego (ur. 1841) i Franciszka Rostkowskiego, wszyscy zostali rozstrzelani 28 czerwca/ 10 lipca, spiskowcy dokonali prób zamachów na kolejnych namiestników Królestwa Polskiego – gen. Aleksandra N. Lüdersa (1790–1884) w czerwcu (A. Potiebnia) i wielkiego księcia Konstantego Nikołajewicza (1827–1892) w lipcu (członek Organizacji Miejskiej Warszawy czeladnik krawiecki Ludwik Jaroszyński [1840–1862]) oraz margrabiego Aleksandra Wielopolskiego (1803–1877), naczelnika Rządu Cywilnego i wiceprezesa Rady Stanu Królestwa Polskiego, w sierpniu (członek Organizacji Miejskiej Warszawy Ludwik Ryll [1842–1862] oraz Jan Rzońca [1843–1862]). Sprawców schwytano, a w wyniku śledztwa odkryto ich powiązania z wojskiem. Doprowadziło to do aresztowania Dąbrowskiego oraz związanych z nim osób, w tym Heydenreicha, który przebywał w areszcie od listopada 1862 do lutego 1863 r. W czasie śledztwa odkryto organizowane w Petersburgu przez słuchaczy ASG tzw. wieczory literackie. Nie udowodniono jednak ich antypaństwowego charakteru. W lutym 1863 r. sprawa przekazana została wojskowemu sądowi polowemu, który na posiedzeniu 23 lutego/ 7 marca 1863 r. nakazał zwolnienie Heydenreicha z aresztu i dopuścił go do pełnienia służby w macierzystym pułku, jednak bez prawa opuszczania Warszawy. On sam postanowił przyłączyć się do trwającego od kilku tygodni powstania, jednak ze względów honorowych chciał to uczynić po oficjalnej rezygnacji ze służby w armii rosyjskiej. 28 marca/ 9 kwietnia podał raport o dymisję, motywując swój krok złym stanem zdrowia. Dokument zwalniający go ze służby wojskowej miał datę 20 czerwca/2 lipca 1863 r. W literaturze często pojawia się informacja, że Heydenreich dosłużył się stopnia podpułkownika, co nie jest zgodne z prawdą. W świetle dokumentów i obowiązujących przepisów służbę w armii rosyjskiej zakończył w stopniu sztabskapitana.

Późną wiosną 1863 r. Heydenreich nawiązał kontakt z władzami powstańczymi i poprosił o przydział na Litwę. Skierowany tam, nie otrzymał jednak stanowiska służbowego, powrócił więc do Warszawy. Około połowy maja władze powstańcze oddelegowały go na Podlasie, gdzie miał pełnić obowiązki szefa sztabu w oddziale komisarza wojennego województwa podlaskiego Marcina Borelowskiego (1829–1863) „Lelewela”, który po porażce pod Różą (23 czerwca) wyjechał do Galicji. Pod koniec czerwca 1863 r. Heidenreich został naczelnikiem wojskowym województw lubelskiego i podlaskiego, otrzymując powstańczy awans na stopień pułkownika. Stojąc na czele oddziału kawalerii, zaczął organizować na podległym sobie terenie kolejne jednostki powstańcze. Stoczył na ich czele wiele potyczek z wojskami rosyjskimi, w tym jedną z najsławniejszych bitew powstania styczniowego – bitwę pod Żyrzynem (8 lub 9 sierpnia 1863). Jego oddział urządził udaną zasadzkę na rosyjski konwój eskortujący pocztę pieniężną (ok. 200 tys. rub.), którym dowodził por. Laudański (prawdopodobnie Polak). Nieliczni Rosjanie przedostali się do Dęblina, reszta poległa lub dostała się do niewoli. Sukces ten powstańczy Rząd Narodowy nagrodził, mianując Heydenreicha generałem. W późniejszym okresie nadal prowadził walki na Lubelszczyźnie, jednak bez spektakularnych sukcesów, podobnych do tego pod Żyrzynem. 24 sierpnia poniósł klęskę pod Fajsławicami, po której przedostał się do Galicji.

Pod koniec września 1863 r. wziął udział w radzie wojennej zwołanej przez byłego już naczelnika wojennego powiatu kobryńskiego gen. Romualda Traugutta (1826–1864) w Krakowie. Planów opanowania ziem Królestwa Polskiego pomiędzy Bugiem a Wisłą nie udało się zrealizować. W połowie grudnia Traugutt obwołany po upadku Rządu Narodowego dyktatorem powstania nakazał reorganizację oddziałów powstańczych w regularną armię, z podziałem na korpusy. Heydenreich został wyznaczony dowódcą I Korpusu. Tego związku taktycznego jednak nie utworzono, ponieważ 25 grudnia dowodzony przezeń oddział został zaatakowany przez siły rosyjskie i zmuszony do wycofania się w stronę Kocka. Siły powstańcze zostały rozbite i rozproszone, a sam Heydenreich ponownie udał się do Galicji, skąd był zmuszony wyjechać do Prus. Wziął tam udział w zjeździe działaczy powstańczych w Dreźnie (8–20 maja 1864), podczas którego planowano dalsze działania powstańcze. Następnie przeniósł się do Paryża, gdzie uczestniczył w życiu polskiej emigracji, będąc także członkiem rady przy pełnomocniku Rządu Narodowego. Nie odgrywał jednak znaczącej roli w stowarzyszeniach emigracyjnych. Zajmował się zagadnieniami stricte wojskowymi, jak próba wzniecenia powstania w Poznańskiem czy utworzenia oddziału polskiego w Turcji, lub charakterystyka organizacji i potencjału armii rosyjskiej. W 1866 r. wstąpił do założonego w 1854 r. w Paryżu pod egidą Czartoryskich Towarzystwa Historyczno-Literackiego. W czasie pobytu we Francji udało mu się najpierw zatrudnić na kolei, w 1869 r. zdobył zaś uprawnienia cywilnego inżyniera budownictwa kolejowego.

W czasie wojny francusko-pruskiej (1870–1871) Heidenreich należał do grupy emigrantów dążących do sformowania polskiego batalionu do walki z Niemcami. Rząd francuski nie wyraził jednak na to zgody, wstąpił więc jako szeregowy żołnierz do oddziału francuskiej Gwardii Narodowej. Wziął udział w stanowiącej ostatnią próbę przerwania oblężenia Paryża, przegranej przez Francuzów bitwie pod Buzenval (19 stycznia 1871), za co otrzymał wojskowy medal.

W 1872 r. ożenił się z Elżbietą Joanną Ostrowską (zm. 1881), córką Karola Ostrowskiego (1806–1876), emigranta z 1831 r., który w zarządzie kolei Paris–Lyon–Mediterranee [Compagnie des chemins de fer de Paris à Lyon et à la Méditerranée] pełnił funkcję naczelnika kontroli dochodów. W tym samym roku powrócił na ziemie polskie i osiadł w Chorostkowie na terenie Galicji, gdzie podejmował różne prace zarobkowe, m.in. brał udział przy wytyczaniu i budowie dróg. W końcu zatrudnił się w charakterze urzędnika na kolei Arcyksięcia Albrechta we Lwowie. W 1881 r. porzucił tę pracę i założył z pożyczki udzielonej przez Wydział Krajowy pierwszy na ziemiach polskich prywatny zakład pończoszniczy. Od 1884 r. z powodu kryzysu w Galicji interes ten nie przynosił jednak wysokich dochodów.

W tym czasie Heidenreich prowadził jeszcze działalność polityczną. Należał do założonej w marcu 1876 r. Konfederacji Narodu, potem do Koła, a następnie do Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego. W maju 1877 r. został wysłany do Londynu, gdzie prowadził rozmowy w sprawie angielskiej pomocy w razie wybuchu polskiego powstania. Miało to związek z trwającą wojną rosyjsko-turecką (1877–1878). W lipcu tego samego roku uczestniczył w zjeździe polskich działaczy w Wiedniu, gdzie utworzono Rząd Narodowy. Z działalności politycznej wycofał się w 1883 r.

W 1885 r. u Heydenreicha odnowiła się gruźlica. Zmarł 9 kwietnia 1886 r. we Lwowie, gdzie został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Według „Gazety Narodowej” (1886, nr 84, s. 2) msza w kościele oo. Bernardynów i pogrzeb z udziałem arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego Izaaka Mikołaja Issakowicza (1824–1901) stały się manifestacją patriotyczną z licznym udziałem weteranów powstania 1863 r. oraz stowarzyszeń i organizacji korporacyjnych i narodowych, podczas którego odśpiewano m.in. pieśń Jeszcze Polska nie zginęła.

Pozostawił po sobie córkę – Ludwikę Emilię (ur. 1873), która kształciła się na nauczycielkę na pensji p. Niedziałkowskiej. Jak donosiła prasa lwowska, obawiając się o jej los, 30 grudnia 1885 r. zanotował w prowadzonym przez siebie pamiętniku: „Wszak przez całe życie moje tylko dobro kraju miałem na celu. Radbym, aby dziecko moje otrzymało wychowanie czysto polskie” („Gazeta Lwowska” 1886, nr 82, s. 2).


Bibliografia:
В. А. Дьяков, Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии 1856–1865 годов (Биобиблографический словарь), Москва 1967, s. 46; S. Płoski, Heydenreich Michał, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960, t. 9, s. 498–500 (bibliografia); Z. Bieleń, Kampania letnia generała Heydenreicha-Kruka, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Lublin 1993, t. 48, s. 281–303; tenże, Zwycięzca spod Żyrzyna. Generał Michał Heydenreich-Kruk (1831–1886), Lublin 2005; Bieleń Z., Djakow W., Miller I., Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wrocław 1967, s. 23, 50,51, 127, 150, 182, 189, 280, 288, 294, 323, 326, 353, 401, 434, 436, 438; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 2009, s. 45, 47, 563, 564, 566, 567, 624, 633, 646, 654, 655, 678, 679, 682, 684, 723; Революционная Россия и революционная Польша (вторая половина XIX в.), Москва 1967, s. 175, 177, 182, 184, 186, 194, 197, 198, 206, 207, 404, 407, 414, 419; Восстание 1863 г. и русско-польские революционные связи 60-х годов. Сборник статей и материалов, Москва 1960, s. 131, 341, 370, 374, 376, 681; Zarys powstania styczniowego opracowany w Cytadeli Warszawskiej, red. S. Kieniewicz, T. Korpiejewa, L. Szyłow, Wrocław–Warszawa–Kraków 1985, s. 114, 212, 215, 217–224, 228, 233, 240, 251–256, 266, 299, 328, 333, 334, 368, 369, 377, 383, 388; J. Zdrada, Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kraków 1973; Н. П. Глиноецкий, Исторический очерк Николаевской Академии Генерального Штаба, С.-Петербург 1882, s. 124 (odrębna paginacja suplementu); Д. А. Милютин, Воспоминания 1863–1864, Москва 2003, s. 225, 229, 334, 495; „Czas” 1886, nr , s. 2; „Gazeta Narodowa” [Lwów] 1886, nr 82, 10 kwietnia, s. 4 (Michał Jan Heidenreich), nr 83, 11 kwietnia, s. 2 (Jenerał Kruk), nr 84, 13 kwietnia, s. 2 (Pogrzeb ś.p. Heidenreicha); Kalendarz Ogniska Domowego […] na rok pański 1887…, Lwów [1886], s. 35–36 (Michał Jan Heidenreich [Jenerał Kruk]) i s. 40 (ryc.); „Kraj” 1886, nr 14, 6/18 kwietnia, s. 14 (nota pośmiertna).

ostatnio dodane


Hasła: Kochański Paweł Polacy w Zakładach Putiłowskich (1868–1937) Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie Niżyńska Bronisława Więckowski Aleksander Józef Słonimski Siergiej Czarnomska Izabella Walentynowiczówna Wanda Skąpski Franciszek Salezy Słonimski Ludwik Walentynowicz Marian Krajowski-Kukiel Feliks Walentynowicz Rafał Antoni Władysław Ogiński Ignacy Szemioth Piotr Szemioth Stanisław Szemioth Włodzimierz Szemioth Aleksander Edward Żukowska Jadwiga Aniela Tekla Liniewicz Leon Filipkowski Stefan Julian Rawicz-Szczerbo Władysław Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego Mickiewicz Stefan Kakowski Aleksander Spasowicz Włodzimierz Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu Żenkiewicz Józef „Promień Poranny” / „Promień” Dąbrowski Jarosław Klub Robotniczy „Promień” Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej Barchwic Maria Ludwika Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław Łukaszewicz Dominik Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub Jocher Adam Teofil Biblioteka: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne Polonica Petropolitana Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja) Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941 Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej
Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszej witryny. Jeśli nie chcesz, by pliki cookies były zapisywane na twoim dysku zmień ustawienia przeglądarki
Akceptuję
Więcej informacji