Jan Harusewicz / Гарусевич Иван /Ян Семёнович/ Семенович (1863–1929), polityk narodowo-demokratyczny, lekarz, działacz społeczny, poseł do Dumy Państwowej i na Sejm RP.

Urodził się 9 stycznia 1863 r. w Łomży. Był synem Szymona, urzędnika skarbowego i Leokadii z Zielińskich, miał ośmioro rodzeństwa. Ukończył gimnazjum klasyczne w Łomży (1880 lub 1881) i Wydział Lekarski Uniwersytetu w Warszawie (1887). Podczas studiów należał do tzw. Koła Katalogowego, pracującego nad sporządzeniem listy złych i dobrych lektur. W styczniu 1887 r. z ramienia Koła był w Krakowie jednym z założycieli Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W tym też roku koła „Zetu” założył w Warszawie i Petersburgu. W 1888 r. wstąpił do tajnej Ligi Polskiej, a w roku 1893 brał udział w jej przekształceniu w Ligę Narodową (LN). Podczas działalności konspiracyjnej zetknął się z Romanem Dmowskim (1864–1939), którego przyjął do ZMP „Zet” i Ligi Polskiej. Po studiach wyjechał w rodzinne strony, gdzie w latach 1888–1905 pracował jako lekarz powiatowy w Ostrowi Mazowieckiej. Jednocześnie prowadził intensywną działalność polityczną i społeczną jako członek LN. Działał w Towarzystwie Dobroczynności i Towarzystwie Straży Ogniowej Ochotniczej, którego w latach 1896–1899 był naczelnikiem. Zajmował się kolportażem prasy narodowo-demokratycznej, w tym sprowadzanych z Galicji nielegalnych tytułów – „Przeglądu Wszechpolskiego” i „Polaka”, do których pisał artykuły pod pseudonimem Jerzy Wrewicz.

W 1905 r. założył pierwsze koła Polskiej Macierzy Szkolnej, aktywnie działał także w Kole Miłośników Sceny Polskiej, propagując myśl polityczną działającego legalnie od 1905 r. Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SDN). W kwietniu 1906 r. został wybrany na posła do I Dumy Państwowej jako kandydat SDN z gub. łomżyńskiej, razem z adwokatem Aleksandrem Chrystowskim (1858–1916). Wszedł w skład 46-osobowego Koła Polskiego (KP). W związku z obowiązkami posła przerwał praktykę lekarską i po kilku latach przeniósł się na stałe do Petersburga, gdzie zamieszkał z rodziną przy ul. Taurydzkiej [Таврическая ул.], niedaleko pałacu Taurydzkiego, w którym obradowała Duma. Począwszy od I Dumy, jego mieszkanie stanowiło nieformalną siedzibę KP. W latach 1908–1911 Harusewicz wynajmował też kwaterę przy ul. Radiszczewa [Радищева ул.] 27 (dawniej Prieobrażenskaja [Преображенская ул.]), a przez jakiś czas również w zaułku Sapjornym [Саперный пер.] 4. Około roku 1916 rodzina Harusewiczów przeniosła się do skromniejszego mieszkania w zaułku Kowienskim [Ковенський пер.] naprzeciwko kościoła NMP z Lourdes, które także pełniło funkcję nieformalnego biura KP, w większości utrzymywanego z diet poselskich gospodarza. W 1917 r. zamieszkiwał pod adresem 6-a Rożdiestwienska [6-я Рождественская ул.] (aktualnie 6-ja Sowietskaja [6-я Советская ул.]) 12 m. 14. W wyborach do II Dumy (luty 1907) został ponownie wybrany posłem z gub. łomżyńskiej, tym razem z Mieczysławem Skarżyńskim (1865–1930). Objął wtedy funkcję wiceprezesa KP, a R. Dmowski został prezesem. W wyborach do III Dumy (30 października 1907) został wybrany jako jedyny reprezentant gub. łomżyńskiej, ponieważ po reformie ordynacji wyborczej z czerwca 1907 r. polska reprezentacja w Dumie zmniejszyła się do 12 posłów. Ponownie objął wówczas funkcję wiceprezesa KP.

Taktyka polityczna realizowana w Dumie przez Dmowskiego wzbudziła sprzeciw Harusewicza, który nie widział konieczności koncesji ze strony KP na rzecz polityki oficjalnej i zbliżenia z centrum i prawicą, w tym zwłaszcza z założoną w 1905 r. partią tzw. październikowców. Był bowiem przekonany, że głównym zadaniem polskich posłów jest obrona polskich praw i popieranie skupionej w Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (kadeci) opozycji antyrządowej. Wspólnie z posłem z gub. kaliskiej prawnikiem Alfonsem Parczewskim (1849–1933) wyraził też publicznie sceptycyzm wobec polityki neosłowiańskiej R. Dmowskiego. W wywiadzie dla „Kuriera Warszawskiego” z 9 czerwca 1908 r. przyznał, że dostrzega zmianę stosunku wielu Rosjan do kwestii polskiej, jednakże wyłącznie w sferze deklaracji. Według Harusewicza wszystkie partie polityczne i frakcje w Dumie nie były gotowe do przyznania Polakom jakichkolwiek koncesji, w tym prawa do prowadzenia w szkołach ludowych zajęć w języku polskim. W jego opinii angażujący się w ruch słowiański Rosjanie starali się „wydobyć fałszywą treść z odpowiednich oświadczeń polskich” i dążyli do realizacji celów, które były „sprzeczne z tym, po co tu przyjechali Słowianie i z naszymi dążeniami”. W ten sposób publiczne zakwestionował taktykę realizowaną na gruncie słowiańskim przez Dmowskiego. Do konfrontacji ich stanowisk doszło podczas zjazdu SDN w Warszawie w dniu 31 stycznia 1909 r. Dmowski poddał wówczas ostrej krytyce poglądy Harusewicza i zgłosił swoją dymisję. Zjazd nie przyjął jednak jego rezygnacji. Mimo to po kilku dniach Dmowski ogłosił swoją dymisję z funkcji prezesa KP i zrzekł się mandatu posła do Dumy. Sprawa ta nie wpłynęła jednak na pozycję polityczną Harusewicza w KP, a jedynie zamroziła jego osobiste relacje z konkurentem. Funkcję prezesa koła pełnił do 1917 r., dobrze układając sobie współpracę z następcą Dmowskiego – Władysławem Jabłonowskim (1865–1956).

W latach 1909–1912 sprawą najbardziej absorbującą Koło Polskie była kwestia wyłączenia Chełmszczyzny z granic Królestwa Polskiego. Harusewicz wraz z A. Parczewskim i Lubomirem Dymszą (1859–1915) reprezentowali KP w komisji zajmującej się wyodrębnieniem ziemi chełmskiej z Królestwa. Podczas obrad plenarnych w latach 1911–1912 aż 34 razy zabierał głos na ten temat, a warszawski tygodnik satyryczny „Mucha” zamieścił wówczas jego karykaturę z podpisem: „Nasz Harusewicz z piórem w dłoni / Amputowanej Chełmszczyzny broni”. 26 listopada 1911 r. oświadczył, że „uderzenie polityczno-ideowe, polegające na naruszeniu terytorialnej całości i granic Królestwa Polskiego jest jednym z najcięższych ciosów wymierzonych w polski naród na przestrzeni wielu dziesięcioleci”. Z kolei 8 kwietnia 1912 r. podczas zamykającego debatę chełmską posiedzenia, na którym stosunkiem głosów 156 do 108 przyjęto uchwałę o wyodrębnieniu Chełmszczyzny, stwierdził, „[…] że koniec tej ustawodawczej tragedii jednocześnie jest początkiem naszej obrony tej polskiej guberni. Ona jest i będzie polską, chociaż nazywać się będzie chełmską”.

W wyborach do IV Dumy (1912–1917) Harusewicz ponownie kandydował z gub. łomżyńskiej. Liczba polskich posłów z terenu Królestwa Polskiego zmniejszyła się wtedy do dziewięciu. W przemówieniu po exposé premiera Władimira A. Kokowcowa (1853–1943), który zaapelował 14 grudnia 1912 r. do Polaków o walkę o swoje prawa, Harusewicz wypomniał rosyjskiej administracji konsekwentne działania przeciwko polskiej narodowości i kulturze. Po wybuchu I wojny światowej zgodnie z deklaracją kieleckiego posła Wiktora Jarońskiego (1870–1931) z 8 sierpnia 1914 r. realizował politykę poparcia dla Rosji w wojnie z Niemcami. Podpisał słynny telegram dziękczynny z 14 sierpnia tego roku do głównodowodzącego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Nikołaja Nikołajewicza (1856–1929), a 25 listopada, wraz z czołowymi politykami SDN i Stronnictwa Polityki Realnej, odezwę utworzonego w Warszawie Komitetu Narodowego Polskiego. W deklarującym poparcie dla Rosji w wojnie z Niemcami dokumencie wyznaczano jako cel polityczny „zjednoczenie Polski i założenie podwalin swobodnego rozwoju narodu”. 3 czerwca 1915 r. Harusewicz wszedł w skład polsko-rosyjskiej komisji mającej za zadanie wypracować status ziem polskich po zakończeniu wojny. Obok niego stronę polską reprezentowali w niej: R. Dmowski, Eustachy Dobiecki (1855–1919), Władysław Grabski (1874–1938), Ignacy Szebeko (1859–1937) i Zygmunt hr. Wielopolski (1863–1919). Ze względu na niechętny stosunek Rosjan i wyparcie wojsk rosyjskich z terenów Królestwa Polskiego komisja ta nie odegrała jednak większej roli. W latach 1916–1917 po złożeniu mandatów przez posłów z zajętego przez Niemców Królestwa Polskiego został praktycznie jedynym polskim deputowanym do Dumy, który podtrzymywał aktywność polityczną. Na posiedzeniu plenarnym 16 lutego 1916 r. złożył deklarację zapewniającą o niezmienności stanowiska polskiego w sprawie konieczności pokonania Niemiec, wyrażając nadzieję na kontynuowanie wojny aż do ostatecznego zwycięstwa. Deklaracja ta związana była z pogłoskami o możliwości wycofania się Rosji z wojny i zawarciu przez nią separatystycznego pokoju. W imieniu KP zaprotestował 14 listopada tego roku przeciwko podtrzymującemu zabory Aktowi 5 listopada 1916 r. Jak pisał Stanisław Kozicki (1876–1958): „Harusewicz w ciągu lat swej działalności w Piotrogrodzie wyrobił się na wytrawnego parlamentarzystę, miał umysł ścisły, przemówienia jego były zawsze dobrze skonstruowane, a argumentacja jasna i logiczna” (Pamiętniki, t. 2, s. 129).

Po rewolucji lutowej 1917 r. Harusewicz wraz z przybyłymi z Królestwa i Galicji politykami Narodowej Demokracji (ND) zaangażował się w działania na rzecz utworzenia armii polskiej do walki z Niemcami oraz utrzymania przez ND dominującej pozycji politycznej na terenie Rosji. Wspólnie z Z. Wielopolskim utrzymywali jako przedstawicielstwo polskie w Dumie kontakty z Rządem Tymczasowym. Harusewicz był sekretarzem utworzonego w Piotrogrodzie 2 kwietnia 1917 r. Komitetu Narodowego Polskiego, a od lata 1917 r. wchodził w skład prezydium powołanej podczas Zjazdu polskich organizacji politycznych w Moskwie (3–8 sierpnia tego roku) Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. Jego bliska znajomość z przewodniczącym Dumy i czołowym październikowcem Michaiłem W. Rodzianką (1859–1924), reprezentującymi kierownictwo partii kadetów Piotrem B. Struwem (1870–1944) i Pawłem N. Milukowem (1859–1943) oraz liderem oktiabrystów Aleksandrem I. Guczkowem (1862–1936) ułatwiła politykom ND podtrzymanie więzi z głównymi reprezentantami demokratycznej Rosji. Jednak jego złe relacje z samym Aleksandrem F. Kiereńskim (1881–1970) sprawiły, że kontakt z Rządem Tymczasowym był utrudniony. Harusewicza oskarżano w tym okresie o „reakcyjność” i „uległość wobec caratu”. W liście do Dmowskiego z 21 listopada 1917 r. tłumaczył, że brak bliższych kontaktów z Rządem Tymczasowym okazał się w sumie korzystny, na wypadek bowiem uznania przez państwa zachodnie za prawowity rząd rosyjski Rady Komisarzy Ludowych, politycy narodowi podejmą próbę wejścia z nią w kontakt. Wobec zagrożenia aresztowaniem po przewrocie bolszewickim i niemożności kontynuowania działalności politycznej w marcu 1918 r. opuścił z rodziną Piotrogród. Przed wyjazdem oddał archiwum KP na przechowanie arcybiskupowi Janowi Cieplakowi (1857–1926), który ukrył je w krypcie kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32; dalszy los tych archiwaliów nie jest znany. Udał się następnie do Finlandii, gdzie przebywał do 1920 r., będąc do lata 1919 r. helsińskim przedstawicielem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.

Po wyjeździe do odrodzonej Polski w lipcu 1920 r. Harusewicz powrócił do praktyki lekarskiej. Był członkiem zarządu Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej, skarbnikiem Towarzystwa Dobroczynności i organizatorem „Sokoła” w Ostrowi Mazowieckiej. Publikował w prasie narodowej, m.in. „Głosie Katolicko-Narodowym” i „Przeglądzie Wszechpolskim”. W wyborach parlamentarnych 1922 r. wybrany został na posła RP z listy Związku Ludowo-Narodowego. Do końca kadencji (1927) pełnił funkcję wiceprezesa Klubu, pracując w komisjach budżetowej i samorządowej. Jego kandydaturę w wyborach do Senatu RP w roku 1928 wycofały w ostatniej chwili władze Stronnictwa Narodowego.

Jego żoną była Amelia z Paczoskich (1871–1962), nauczycielka, absolwentka m.in. petersburskich Wyższych Kursów Bestużewskich, z którą miał dwoje dzieci: Wandę (1897–1959), zamężną Czeczott, i Mieczysława (1900–1991), inżyniera, oficera WP i działacza ruchu narodowego.

Zmarł 17 września 1929 r. w lecznicy przy ul. Nowowiejskiej w Warszawie. Pochowany został 20 września tego roku w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kw. 80, rz. 5, m. 25; spoczęłi tam także jego żona i syn).


Bibliografia:
Red. PSB, Jan Harusewicz, w: Polski sownik biograficzny, Wrocław–Kraków–Warszawa 1960–1961, t. 9, s. 301–302 (bibliografia); Cz. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001; Biblioteka sejmowa (https://bs.sejm.gov.pl/F?func=find-b&request=000000537&find_code=SYS&local_base=ARS10 (biogram J. Harusewicza) [dostęp: 12 X 2015]); Б. Ю. Иванов, А. А. Комзолова, И. С. Ряховская, Государственная дума Российской империи: 1906–1917, Москва 2008, s. 121–122; Z. Łukawski, Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967; A. Szabaciuk, „Rosyjski Ulster”. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji w latach 1863–1915, Lublin 2013; W. Toporowicz, Sprawa polska w polityce rosyjskiej 1914–1917, Warszawa 1973; D. Tarasiuk, Polski obóz narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 1914; S. Grabski, Pamiętniki, Warszawa 1989, t. 1–2; M. Harusewicz, Za carskich czasów i po wyzwoleniu – Jan Harusewicz. Wspomnienia – dokumenty, Londyn 1975; Kwestia Wojska Polskiego w Rosji w 1917 r., Warszawa 1936; Polski Zjazd Polityczny w Moskwie 21–26 lipca 1917, Piotrogród 1917; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; „Kurjer Warszawski”, 9 czerwca 1908, nr 158; 1929, 12 września, nr 257, s. 7 (wspomnienie), s. 12 (nekrolog); Z. W[asilewski], Jan Harusewicz, „Myśl Narodowa” 1929, 22 września, nr 41, s. 187–188 (nekrolog); Kalendarz Polski informacyjno-literacki na rok 1917; Księga Adresowa Polaków, zamieszkałych w Rosji, Piotrogród 1917, s. XXII; Российский государственный исторический архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 1278, op. 1 (I Duma), d. 109, k. 8, 9; op. 1 (II Duma), d. 94, d. 528, k. 6, op. 9, d. 171 i 172, F. 1327, op. 1 (r. 1905), d. 143, k. 170v.