Grabski Władysław / Грабский Владислав Доминик Феликсович (1874–1938), h. Pomian, ekonomista, historyk i społecznik, endecki polityk, poseł do I, II i III Dumy Państwowej (1906–1912), premier Rządu RP (1920 i 1923–1925).

Urodził się 7 lipca 1874 r. w Borowie (pow. łowicki, gub. warszawska) w Królestwie Polskim. Pochodził ze starej rodziny szlacheckiej wywodzącej się z Grabi na Kujawach. Był synem Feliksa (1829–1897) i Stanisławy z Mittelstaedtów (1845–1918). Miał troje rodzeństwa – brata Stanisława (1871–1949), polityka oraz siostry działaczkę społeczną Zofię (1872–1952), zamężną z Józefem Kirkor-Kiedroniem (1879–1932), i Halinę (ur. 1876), żonę Józefa Brzezińskiego (1862–1939). W latach 1883–1892 uczęszczał do V Gimnazjum Filologicznego w Warszawie, a od 1892 r. studiował historię w paryskiej École des Sciences Politiques i równocześnie ekonomię na Sorbonie (do 1895 r.). Po studiach odbył praktykę rolniczą, a w latach 1896–1897 uczył się agronomii w saksońskim Halle. Od tej chwili to rolnictwo i ekonomia stały się jego zawodem – po śmierci ojca zajął się majątkiem w Borowie. W tym okresie udzielał się społecznie i gospodarczo, m.in. w 1904 r. założył w Warszawie Towarzystwo Melioracyjne, a w roku 1905 pierwsze w Królestwie Polskim spółdzielcze chłopskie Powiatowe Towarzystwo Rolnicze w Łowiczu. Zaangażowanie Grabskiego w oświatę narodową na wsi, w tym prowadzenie w Borowie nielegalnej szkoły z jęz. polskim oraz wygłoszenie na powiatowym zjeździe chłopskim przemówienia, w którym domagał się przyznania Królestwu Polskiemu autonomii – sprawiły, że w lutym 1905 r. został aresztowany i osadzony na warszawskim Pawiaku, gdzie spędził dwa tygodnie. Rozkaz o jego aresztowaniu wydał sam generał gubernator warszawski Konstantin K. Maksymowicz (1849–po 1917).

W 1905 r. Grabski opowiedział się jednoznacznie po stronie narodowych demokratów, wstępując do tajnej Ligi Narodowej i inicjując powstanie podporządkowanego jej Związku Pracy Narodowej (ZPN). 1 lipca 1905 r. związek ogłosił skierowany do Rady Państwa w Petersburgu memoriał 355 obywateli Królestwa Polskiego, podpisany ostatecznie przez ok. 30 tys. zamieszkałych nad Wisłą Polaków. W dokumencie tym, który był pierwszym politycznym aktem autorstwa Grabskiego, poddano ostrej krytyce politykę rusyfikacji. Jego sygnatariusze pisali m.in.: „System rządzenia, stosowany w Królestwie Polskim od lat 40., w dążeniu do rusyfikacji stał się narzędziem bezwzględnej walki eksterminacyjnej. Wykonawcy tego systemu, stawiając sobie cel niemożliwy do urzeczywistnienia – zabicie polskiej indywidualności narodowej – nie liczyli się wcale z odrębnością przyrodzonych i społecznych warunków kraju, z charakterem narodu i poziomem jego cywilizacji, z jego tradycją i kulturą”. W konkluzji zaś zapisano: „Spełniając swój obowiązek względem naszego sumienia i narodu stwierdzamy, że lekceważenie potrzeb Królestwa Polskiego i odmawianie nam praw i urządzeń, które są konieczne dla naszego narodowego i kulturalnego rozwoju, wywołać musi zaostrzenie walki Polaków z systemem rządowym i spotęgowanie anarchii”. ZPN był też jednym z organizatorów wielkiego warszawskiego marszu narodowego z 5 listopada 1905 r.

6 czerwca 1906 r. Grabski został posłem do I Dumy Państwowej z gub. warszawskiej, uzyskując 95 głosów elektorskich przeciwko dwóm. Jego kandydaturę zgłosił ZPN, będący częścią zjednoczonego bloku narodowo-demokratycznego. Po objęciu mandatu wynajął w Petersburgu mieszkanie i sprowadził żonę Katarzynę oraz trzech synów, którymi zajmowali się opiekunka oraz dwaj polscy nauczyciele. W latach 1909–1910 Grabscy mieszkali przy ul. Kawalergardskiej [Кавалергардская ул.] 12 w pobliżu siedziby Dumy w pałacu Taurydzkim, w roku 1911 przy ul. Kirocznej [Киpочная ул.] 52 niedaleko Ogrodu Taurydzkiego, a w 1912 r. przy ul. Mochowoj [Моховая ул.] 27–29. Częstymi gośćmi bywali u nich (do 1912 r.) – członkowie kierownictwa Koła Polskiego (KP) w Dumie: Roman Dmowski (1864–1939), Jan Harusewicz (1863–1929), Marian Kiniorski (1868–1943), Władysław Żukowski (1860–1916) i Józef Hłasko (1856–1934). Zaangażowanie polityczne po stronie Narodowej Demokracji (ND) uzasadniał Grabski w liście do siostry Zofii, działaczki Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Twierdził, że walka zbrojna przynosi wyłącznie niepotrzebne ofiary i represje, a o przyszłości kraju zdecyduje postawa chłopów stanowiących 70 proc. społeczeństwa. Pisał tam: „Jeszcze przed pojechaniem do Petersburga zdecydowałem się, że zasada uwłaszczenia leży w interesie ludności włościańskiej, a skoro tak wywarłem presję moralną, by Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, poufnie tę zasadę zaakceptowało i Koło Polskie następnie tę zasadę publicznie poparło”.

Kwestia reformy rolnej zajmowała Grabskiego jako posła, tak do I, jak i II oraz III Dumy, do których został wybrany także z gub. warszawskiej – 19 lutego 1907 r. (stosunkiem głosów elektorskich 90 do 1) i 31 października 1907 r. (stosunkiem głosów 88 do 3). Jeszcze w I Dumie KP przyjęło na jego wniosek uchwałę o akceptacji lansowanego przez lewicowe i liberalne stronnictwa rosyjskie projektu przymusowego wywłaszczenia wielkiej własności ziemskiej. Publicznie ogłosił ją podczas plenarnego posiedzenia 6 czerwca 1906 r. Jan Stecki (1871–1954). Grabski „złagodził” przyjęcie tego postulatu, bardzo niepopularnego w polskich kręgach ziemiańskich, zastrzeżeniem, że ostateczny kształt reformy na terenie Królestwa Polskiego powinny wypracować przyszłe polskie władze samorządowe. Najpełniej ujął to w przemówieniu wygłoszonym na posiedzeniu II Dumy 16 maja 1907 r.: „Co może przeszkadzać włościaninowi rosyjskiemu, ażeby polski włościanin w Królestwie Polskim rozstrzygnął sprawę rolną w oddzielnym zgromadzeniu, wybranym na bardziej demokratycznych zasadach, niż Duma Państwowa […] Przecież Królestwo Polskie – to kraj polski, w którym sami włościanie – prawie wszyscy Polacy, wyjąwszy kilku północnych i wschodnich powiatów”. Wystąpienie to było także polemiką z rusyfikatorskimi zapędami prawosławnego biskupa Chełmszczyzny Eulogiusza (1868–1946).

Z czasem, wobec oporu władz rosyjskich w sprawie postulatu autonomii, KP zdecydowało się poprzeć program premiera Piotra A. Stołypina (1862–1911) budowy małej i średniej własności chłopskiej jako przeciwwagi dla rewolucji. W swoim wystąpieniu na posiedzeniu III Dumy 19 kwietnia 1908 r. Grabski powiedział: „W polityce rolnej rządu należy odróżniać jej cele od środków. Uważamy, że cele te są dwóch rodzajów: 1) uspokojenie kraju, i 2) utworzenie, rozwój i utrwalenie drobnej własności. Tak pierwszy, jak i drugi cel uznajemy w zupełności”. Swój generalny pogląd na kwestię agrarną przedstawił w wydanej w jęz. rosyjskim broszurze pt. К аграрному вопросу в Царстве Польском [O kwestii rolnej w Królestwie Polskim], która ukazała się nakładem KP w petersburskiej drukarni K. L. Piętkowskiego.

Grabski był jednym z najbardziej aktywnych polskich posłów – w okresie do 1912 r. regularnie publikował swoje wystąpienia w Dumie oraz stanowiska w kluczowych sprawach. Wydał w Warszawie własnym sumptem następujące publikacje: Dokumenty poselskie (1907), Koło Polskie, sprawa agrarna i ruch wolnościowy w Rosji (1907), Wywłaszczenie folwarków i program reform rolnych w Królestwie Polskim (1907) i Koło Polskie w drugiej Izbie Państwowej rosyjskiej wobec potrzeb naszego ludu wiejskiego. Sprawozdanie poselskie (1907). Bardziej polityczny charakter miała broszura Pogląd na politykę i pracę parlamentarną posłów polskich w III Izbie Państwowej rosyjskiej (1909). Był to głos w dyskusji nad sensem uczestnictwa polskich posłów w Dumie w okresie kryzysu w KP. Grabski opowiedział się za dalszą pracą w Dumie, formułując następujące zadania KP: hamowanie działań administracji rosyjskiej wymierzonych w polskie interesy, kontynuacja prac nad reformą regulującą status ludności polskiej w Królestwie, współpraca z tymi stronnictwami politycznymi w Rosji, z którymi możliwe będzie porozumienie korzystne dla Polaków. Ten wyraźnie już defensywny program był wsparciem dla polityki R. Dmowskiego, który w tym czasie nie był już posłem do Dumy.

W ostatnich latach swojej pracy w rosyjskiej izbie parlamentarnej Grabski koncentrował się na sprawach ekonomicznych, walcząc o zmniejszenie opodatkowania wsi w Królestwie Polskim do poziomu ogólnorosyjskiego. Udało mu się przeforsować poprawki w ustawie komasacyjnej (objęła teren Królestwa) i przyznanie kredytów na podtrzymanie polskich towarzystw rolniczych. Jako członek komisji budżetowej angażował się też w prace nad budżetem państwa. 10 marca 1909 r. był posłem sprawozdawcą komisji w debacie nad kwestią pomocy dla drobnej i średniej przedsiębiorczości. Zarzucał rządowi niedocenianie znaczenia tej części gospodarki i postulował wprowadzenie preferencyjnych kredytów i dotacji budżetowych. Zniechęcony nikłymi rezultatami kilkuletnich wysiłków na rzecz poprawy położenia ludności polskiej w Królestwie – zdecydował się nie kandydować w wyborach do IV Dumy w 1912 r. Do wybuchu I wojny światowej koncentrował się na pracy w utworzonym za zgodą władz rosyjskich, z inicjatywy Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (SN-D) i Stronnictwa Polityki Realnej, Centralnym Towarzystwie Rolniczym (CTR), którego został wiceprezesem.

W 1914 r. stanął zdecydowanie po stronie polityki Dmowskiego – wsparcia Rosji przeciwko Niemcom. Podpisał telegram dziękczynny po odezwie głównodowodzącego armii rosyjskiej wielkiego księcia Nikołaja Mikołajewicza (1856–1929) do Polaków z 14 sierpnia tego roku. 14 listopada 1914 r. podpisał jako bezpartyjny akces do powstałego w Warszawie Komitetu Narodowego Polskiego (KNP). Zaangażował się także w organizowanie komitetów obywatelskich na terenie Królestwa Polskiego, zabiegając od razu o zgodę na stworzenie Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO). W tym celu prowadził korespondencję i rozmowy z dowódcą Frontu Północno-Zachodniego i byłym generałem gubernatorem warszawskim gen. Jakowem G. Żylińskim (1853–1918) oraz p.o. generała gubernatora Antonem O. von Essenem (1863–1919). Również 14 listopada tego roku Grabski został wiceprezesem CKO, który był pierwszą od 1863 r. namiastką polskiej władzy na terenie Królestwa Polskiego. W czerwcu 1915 r. Grabski znalazł się w składzie polskiej delegacji u cara Mikołaja II (1868–1918). W rezultacie tego spotkania powołano polsko-rosyjską komisję, która miała zająć się realizacją wspomnianej odezwy wielkiego księcia Nikołaja Mikołajewicza. W 1915 r. w czasie odwrotu wojsk rosyjskich zaangażował się w pomoc dla 600 tys. uchodźców, protestował przeciwko taktyce „spalonej ziemi” i niewłaściwemu traktowaniu uciekinierów, alarmując w tej sprawie przyjaciół w Dumie.

Po ewakuacji do Rosji i przybyciu do Petersburga 24 sierpnia 1915 r. Grabski stanął na czele komitetu nazywanego teraz Centralnym Komitetem Obywatelskim Królestwa Polskiego w Rosji. Jego zadaniem była m.in. pomoc polskim jeńcom i wygnańcom oraz reprezentowanie interesów Polaków w Rosji (stworzył w ramach CKO specjalne biuro, które opublikowało Materiały i studia w sprawie odbudowy państwa polskiego); kierował nim do 1918 r. Czynnie uczestniczył w polskim życiu politycznym stolicy – był członkiem redakcji narodowo-demokratycznej „Sprawy Polskiej” (wydawanej od 26 września 1915 do 26 grudnia 1917 r.). Podczas ataków na politykę ND po rewolucji lutowej 1917 r. stał początkowo na gruncie polityki prokoalicyjnej i antyniemieckiej. Na łamach „Gazety Polskiej” i „Dziennika Petrogradzkiego” opublikował 27 marca 1917 r. artykuł w obronie polityki Dmowskiego, odrzucając zarzuty o wyrzeczeniu się programu niepodległościowego przez jego obóz. Jako prezes CTR i CKO wszedł w skład Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego [Ликвидационная комиссия по делам Царства Польского], będąc jej członkiem od 10 kwietnia do 3 października 1917 r. Został też przewodniczącym jej wydziału ds. finansowych i kontroli państwa. Z członkostwa w komisji zrezygnował na znak protestu przeciwko próbom jej upolityczniana przez przeciwnika obozu narodowo-demokratycznego Aleksandra Lednickiego (1866–1934). W tym czasie coraz bardziej zastanawiał się nad przyszłością, nie odrzucając myśli o nawiązaniu kontaktu z Radą Regencyjną w Warszawie. Opowiedział się także, wbrew stanowisku kolegów z SN-D, przeciwko tworzeniu wojska polskiego w Rosji. Po zawarciu przez państwa centralne i Rosję bolszewicką traktatu brzeskiego (9 lutego 1918 r.) zdecydował się na wyjazd do Królestwa Polskiego w kwietniu 1918 r., a już w maju został osadzony przez Niemców na pięć miesięcy w twierdzy Modlin za krytykę ich polityki gospodarczej na ziemiach polskich.

Po zwolnieniu z więzienia otrzymał 26 października 1918 r. nominację na ministra rolnictwa w powołanym przez Radę Regencyjną rządzie narodowego demokraty Józefa Świeżyńskiego (1868–1948). W styczniu 1919 r. został posłem na Sejm Ustawodawczy RP z listy ND. Był, obok Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941), przedstawicielem Polski na konferencję pokojową w Paryżu. 13 grudnia 1919 r. objął tekę ministra skarbu w rządzie Leopolda Skulskiego (1877–1940), a 23 czerwca 1920 został premierem rządu RP. W trakcie swych krótkich rządów zdecydował m.in. o utworzeniu Rady Obrony Państwa (ROP). Dymisję złożył 24 lipca 1920 r. w następstwie zarzutów nadmiernej uległości wobec żądań ententy w kwestii warunków polsko-sowieckiego rozejmu (konferencja w Spa, 10 lipca). W powołanym w trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Rządzie Obrony Narodowej Wincentego Witosa (1874–1945) ponownie został ministrem skarbu. Funkcję tę pełnił w kolejnych rządach, w tym w drugim rządzie Witosa w 1923 r. W latach 1923–1925 po raz drugi kierował rządem, który pod jego kierownictwem przeprowadził reformy skarbową oraz walutową i bankową, wprowadzając bank centralny i złotego. Po upadku rządu i zamachu majowym (12–13 maja 1926 r.) wycofał się z życia politycznego. Poświęcił się wówczas pracy naukowej; był autorem ok. 150 prac z zakresu ekonomii, bankowości, nauk politycznych, historii i socjologii wsi. W latach 1926–1928 był rektorem warszawskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW), a w latach 1928–1934 prezesem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego i Statystycznego.

Od 1902 r. był żonaty – wbrew rodzinie – z Katarzyną z Lewandowskich (25 listopada 1879 – 9 marca 1946), z którą miał czterech synów: Wacława (1900–1916), Władysława Jana (1901–1970), Zdzisława (1905–1973) i Andrzeja Kazimierza (1908–1965).

Zmarł 1 marca 1938 r. w Warszawie po dłuższej chorobie i 4 marca pochowany został na tamtejszym cmentarzu Powązkowskim (kw. 89, rz. III, m. 30).

Za zasługi dla państwa Grabski został odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Orła Białego (12 kwietnia 1924 r.). Posiadał też Krzyże Wielkie Orderów: Korony (Rumunia), Oranje-Nassau (Holandia), Świętego Maurycego i Łazarza (Włochy), Białego Lwa (Czechosłowacja), Piusa IX (Watykan) i Krzyża Wolności (Estonia).

Narodowy Bank Polski przyznaje od roku 2002 nagrodę im. Władysława Grabskiego dla najlepszych dziennikarzy ekonomicznych, wyemitował też dwie srebrne monety z podobizną Grabskiego (2004 i 2009). Rok 2004 uchwalono Rokiem Władysława Grabskiego, w Borowie odsłonięto wówczas jego pomnik, od tego roku przyznawany jest także medal im. Władysława Grabskiego „Za Zasługi Dla Ziemi Łowickiej”. Imię Grabskiego nosi także otwarta w 2006 r. Biblioteka Główna SGGW, przed której gmachem staną pomnik patrona.


Bibliografia:
Государственная дума Российской империи, 1906–1917. Энциклопедия. Москва 2008, s. 145; K. Piwarski, Władysław Grabski, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Kraków–Warszawa 1959–1960, t. 8, s. 524–528 (bibliografia); C. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001; A. Achmatowicz, Polityka Rosji w kwestii polskiej w pierwszym roku Wielkiej Wojny 1914–1915, Warszawa 2003; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984; M. M. Drozdowski, Władysław Grabski, Rzeszów 2002; М. В. Карташова, „Кустарный вопрос” в III и IV Государственных думах Российской Империи: 1907–1914 гг., „Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского” 2013, nr 4 (1), s. 260–263; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej do 1907 r., Londyn 1964; Z. Łukawski, Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej 1906–1909, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967; W. Morawski, Władysław Grabski – polityk, mąż stanu, reformator, Warszawa 2004; D. Tarasiuk, Polski obóz narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014; W. Toporowicz, Sprawa polska w polityce rosyjskiej 1914–1917, Warszawa 1973; S. Grabski, Pamiętniki, Warszawa 1989, t. 1–2; W. Grabski, Dokumenty poselskie, Warszawa 1907; Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, red. T. Jędruszczak, Warszawa 1981; A. Wierzbicki, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001; „Gazeta Lwowska” 1938, nr 48 z 2 marca (śmierć), nr 52 z 6 marca (pogrzeb); Весь Петербург на 1910 год: адресная и справочная книга г. С.-Петербурга, Сaнкт-Петербург 1910, s. 226, toż na 1911 r., s. 222, toż na 1912 r., s. 234; Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Zespół 2/94/0 (Akta Władysława Grabskiego).