Grabowski Michał / Грабовский Михаил Антонович (1804–1863), h. Rawicz, pisarz, krytyk literacki, publicysta (pseudonim Edward Tarsza) i konserwatywny myśliciel polityczny.

Urodził się 25 września 1804 r. we wsi Zołotijów koło Równego w gub. łuckiej na Wołyniu jako syn Antoniego, ziemianina i majora wojsk rosyjskich, oraz Teresy z Dworzańskich. Miał młodszego brata Ludwika. Ojciec, wychowany przez płk. Iwana G. Drewicza (1733 lub 1739–1783 lub 1800), pogromcę konfederatów barskich (1768–1772), walcząc m.in. pod Aleksandrem W. Suworowem (1729–1800) we Włoszech, po służbie w armii carskiej, osiadł na Ukrainie, pozostając w bliskich kontaktach z rosyjskimi ziemianami. Grabowski został oddany na naukę do kolegium jezuickiego w wołyńskim Romanowie, następnie od 1818 r. uczył się półtora roku w powiatowej szkole bazylianów w podolskim Humaniu. Tu zawarł bliską przyjaźń z późniejszymi wybitnymi poetami romantycznymi, przedstawicielami tzw. szkoły ukraińskiej – Józefem Bohdanem Zaleskim (1802–1886) i Sewerynem Goszczyńskim (1801–1876). Pod ich wpływem zafascynował się literaturą. Ojciec umieścił go następnie w otwartym w 1817 r. francuskim liceum im. Richelieu w Odessie, licząc na formację wśród dzieci rosyjskich elit, przydatną w karierze na służbie imperium. Wychowany w takim środowisku i pod urokiem rosyjskiej oraz francuskiej kultury, Grabowski pozostał wierny polskiej literaturze i już w młodości usiłował ją popularyzować w Rosji w celu wzajemnego zbliżenia obu narodów.

W 1820 r. wyjechał do Warszawy, w ślad za przyjaciółmi, Zalewskim i Goszczyńskim. Jako wolny słuchacz uczęszczał na wykłady prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1822 r. pracował w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Udział w życiu literackim stolicy Królestwa Polskiego oraz rodzące się tu idee polskiego romantyzmu wywarły ogromny wpływ na poglądy i zainteresowania literackie Grabowskiego. W jego mieszkaniu odbywały się spotkania młodych literatów zafascynowanych nowymi ideami. Nie był jednak, jak jego przyjaciele, zwolennikiem antycarskich spisków. Zaprzyjaźnił się m.in. z czołową postacią nowego kierunku w literaturze i polityce tego pokolenia Maurycym Mochnackim (1803–1834). W czasie studiów poznał także margrabiego Aleksandra Wielopolskiego (1803–1877). Debiutował w 1825 r. na łamach „Astrei” krytyką Ballad i Romansów poety i publicysty Stefana Witwickiego (1801–1847). W końcu 1825 r. musiał wrócić na Ukrainę, by zająć się Aleksandrówką, rodzinnym majątkiem w pow. czehryńskim na Kijowszczyźnie, gdzie zbudował neogotycki pałac. Pozostał tu ze względu na rozwianie się nadziei na służbę dyplomatyczną lub wojskową dzięki protekcji rosyjskich znajomych ojca. Według anegdoty w karierze urzędniczej w Warszawie przeszkodził mu nieczytelny charakter pisma. Planował wydawanie periodyku literackiego i podróżował po Ukrainie, docierając do Krakowa i Wiednia, wspólnie ze śledzonym przez policję Goszczyńskim, udającym jego stangreta. Sfinansował także wydanie jego Zamku Kaniowskiego (1828) i podjął starania o tłumaczenie tego utworu na rosyjski. W 1828 r. odwiedził Warszawę i na łamach „Dziennika Warszawskiego” ogłosił programową rozprawę Myśli o literaturze polskiej. Pewien czas przebywał w Mrozowicach na Wołyniu, a następnie od 1829 r. znów w Aleksandrówce.

W lipcu 1830 r. wrócił do Warszawy z projektem pisma literackiego, które planował wydawać wspólnie z M. Mochnackim i J. B. Zaleskim. Jego mieszkanie dzielone z radykalnym literatem, później dziennikarzem, Józefatem Bolesławem Ostrowskim (1803 lub 1805–1871), stało się miejscem gorących dyskusji uczestników spisków, prących do wybuchu powstania. Przeciwny temu Grabowski opuścił Warszawę we wrześniu 1830 r. Choć nie wziął udziału w powstaniu listopadowym, uczestniczył wiosną 1831 r. w naradach przygotowujących wystąpienie na Ukrainie. Aleksandrówka odcięta została jednak rosyjskim kordonem od Wołynia, gdzie doszło do wystąpień. Po upadku powstania pozostał w rodzinnym majątku, zajmując się gospodarowaniem i twórczością literacką. Za pośrednictwem przyjaciół publikował w pismach krakowskich, a także warszawskich. Najbliżej związał się jednak z lojalistycznym i konserwatywnym „Tygodnikiem Petersburskim” (TP), w którym w latach 1834–1845 ogłosił cykl tekstów krytycznoliterackich. Równocześnie współpracował z wieloma tytułami, jak: „Athenaeum”, „Rubon”, „Rocznik Literacki”, „Pielgrzym”, „Rusałka”, „Piśmiennictwo Krajowe”. Sławę przyniósł mu trzytomowy zbiór studiów Literatura i krytyka (1837–1840), w którym przedstawił własny program narodowej literatury i romantycznej poezji. Kolejne tomy artykułów krytycznoliterackich z 1840 i 1849 r. oraz Korespondencja literacka (t. 1–2, 1842–1843) utrwaliły jego pozycje do lat 40. XIX w. jako najbardziej wpływowego krytyka literackiego epoki międzypowstaniowej, „prymasa krytyki”, jak go określił Juliusz Słowacki (1809–1849).

Popularność przyniósł mu również cykl powieści historycznych nawiązujących do dramatycznych dziejów Ukrainy w wiekach XVII i XVIII, ogłaszanych pod pseudonimem Edward Tarsza. Debiutował powieścią Koliszczyzna i stepy (Wilno, 1838). Do najgłośniejszych jego dzieł należały: Stanica Hulajpolska, (Wilno, t. 1–5, 1840–1841), Tajkury (Wilno, t. 1–4, 1845–1846) i Zamieć w stepach. Opowiadanie obywatela z polskiej Ukrainy w pierwszych latach XIX wieku (Petersburg, 1862). Propagując polskie powieściopisarstwo, wysoko oceniał twórczość Waltera Scotta (1771–1832) i jej wpływ na literaturę. Zarazem ostro krytykował francuską prozę swej epoki (reprezentowaną m.in. przez Honoré de Balzaca [1799–1850], Victora Hugo [1802–1885], Alexandre’a Dumasa [1802–1870], George Sand [1804–1876], Stendhala [wł. Marie-Henri Beyle, 1783–1842]), określaną mianem „literatury szalonej”, za jej fascynację złem. Ostre polemiki, które prowadził na gruncie literackim, skrywały ze względów cenzuralnych spór z wyznawcami idei demokratycznych, liberalnych i insurekcyjnych.

Silny wpływ na poglądy Grabowskiego wywierał w tym okresie jego przyjaciel, konserwatywny i lojalistyczny myśliciel oraz pisarz Henryk Rzewuski (1791–1866), którego kontrowersyjnej tezy o śmierci polskiego narodu jednak nie podzielał. Pod wpływem katolickiej i legitymistycznej wersji konserwatyzmu Josepha de Maistre’a (1753–1821) pragnął widzieć w Rosji jednoczącej Słowian czynnik broniący tradycyjnego ładu i cywilizacji europejskiej reprezentowanej na Kresach przez polską szlachtę, przed rewolucją i chaosem, który opanował upadający Zachód. Utożsamiając polskość na Ukrainie z tradycją i wpływami stanu szlacheckiego, uważał, iż ugoda z Rosją przysłuży się ocaleniu narodowości polskiej. Do idei panslawizmu i słowianofilstwa rosyjskiego zbliżała go z kolei krytyczna ocena stanu literatury zachodnioeuropejskiej, ale i wiara w przyszłość młodej cywilizacji słowiańskiej, która swą dziejową misję wypełnić miała pod przewodem Rosji. Grabowski uczestniczył też w próbach integracji środowisk literackich na ziemiach litewsko-ruskich byłej Rzeczypospolitej. Służyć temu miało stworzenie w 1841 r. na zjeździe w Cudnowie u Rzewuskiego grupy konserwatywnych i ugodowych wobec Rosji pisarzy i publicystów blisko współpracujących z TP, nazwanych „koterią petersburską”. W spotkaniu tym oprócz gospodarza i Grabowskiego uczestniczyli m.in.: Ludwik Sztyrmer (1809–1866), Józef Przecławski (1799–1879), ks. Ignacy Hołowiński (1807–1855), Gustaw Olizar (1798–1865) oraz Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887).

Starając się o zezwolenie władz rosyjskich na wydawanie pisma literackiego, „Słowianin”, które stałoby się wyrazicielem poglądów tego środowiska, Grabowski skierował w styczniu 1843 r. do znanego z antypolskich działań generał gubernatora kijowskiego Dmitrija G. Bibikowa (1788–1870), na ręce jego adiutanta hr. Juliusza Strutyńskiego (1810–1878), memoriał, w którym zawarł manifest konserwatywnego, monarchicznego panslawizmu. On sam i jego najbliżsi przyjaciele interpretowali ten wiernopoddańczy list jako podstęp, akt wallenrodyzmu, w celu uzyskania zgody na nowy periodyk. Pismo miało podjąć misję zapoznania Polaków z literaturą rosyjską, aby zbliżyć oba narody w duchu konserwatywnie rozumianych idei słowiańskich. List do hr. J. Strutyńskiego, którego właściwym adresatem był naczelnik kancelarii D. Bibikowa Nikołaj E. Pisariew (1807–1884), krążący w odpisach, a w 1844 r. opublikowany na łamach emigracyjnego „Demokraty Polskiego”, stał się symbolem niebezpieczeństwa narodowej kapitulacji. Jego ujawnienie skompromitowało Grabowskiego w oczach polskiej opinii publicznej. Obciążony liczną rodziną, wobec powszechnego ostracyzmu i niechęci otoczenia, porzucił prace literackie i zajął się edycją źródeł historycznych, m.in. Ukraina dawna i teraźniejsza (Kijów, 1850). Równocześnie gospodarował na swym szczupłym majątku, podejmując wiele nietrafionych przedsięwzięć, jak cukrownictwo, potem wydobywanie torfu. Kontakty z osobami zamieszanymi w spisek Szymona Konarskiego (1808–1839) ściągnęły na niego podejrzenie władz i sekretny nadzór policyjny.

Nowe możliwości otworzył okres „odwilży posewastopolskiej” po 1856 r. Poglądy Grabowskiego zbliżyły się wówczas do programu wyrażanego na emigracji przez środowisko Hôtel Lambert księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1870–1861), z którym szukał kontaktu przez obóz „białych”. Ostatecznie jednak wsparł konserwatywny program ugody z Rosją margrabiego Wielopolskiego. Odszedł też od swych panslawistycznych poglądów. Usiłował odpowiedzieć na wyzwania „epoki wielkich reform” w imperium, przy zachowaniu zasadniczych konserwatywnych pryncypiów. Poszukując możliwości porozumienia polsko-rosyjskiego w ramach realizowanej w tym czasie przez władze zaborcze w Królestwie Polskim „polityki pojednania”, wykorzystał zelżenie cenzury do podjęcia w 1862 r. dyskusji z rosyjskimi słowianofilami i panslawistami oraz „ukrainofilami” – kształtującym się nurtem ukraińskiego odrodzenia narodowego. Występował na łamach kijowskiej gazety „Telegraf” [Телеграф] oraz moskiewskiego pisma słowianofilów „Dien’” [День] w sprawie praw Polaków do autonomii kulturalnej na ziemiach litewsko-ruskich. Jako jeden z nielicznych polskich publicystów, pomimo wyznawanego konserwatyzmu, dostrzegał znaczenie nowoczesnej ukraińskiej tożsamości narodowej o cechach etnonacjonalizmu, rozszerzającej świadomość narodową na wyzwalanych chłopów jako alternatywy dla wpływów rosyjskich i polskich. Starał się też szukać porozumienia z przedstawicielami ukraińskiej idei, jak Pantełejmon O. Kulisz (1819–1897), któremu pomógł wejść w kręgi literackie. Ostrzegał zarazem przed groźbą wykorzystania przez rosyjską administrację sprawy chłopskiej i tworzących się na gruncie etnicznym tożsamości ludu ukraińskiego, białoruskiego i litewskiego przeciwko Polakom na Kresach. Potępiając rusyfikację, rozwiązanie sporu o ziemie litewsko-ruskie widział w autonomii kulturalnej i samorządowej ludności polskiej a zarazem w poszukiwaniu porozumienia zarówno z Rosjanami, jak i przedstawicielami tworzącej się inteligencji ukraińskiej.

Jak wspominał świadek takich dyskusji, u stałego interlokutora Grabowskiego, rosyjskiego profesora Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, Michaiła Józefowicza, znany z ciętego dowcipu pisarz, gdy kazano mu kiedyś podziwiać plan pomnika na cześć tysiąclecia Rosji, który odsłonięto we wrześniu 1862 r. w Nowogrodzie Wielkim, w formie dzwonu otoczonego przez wielkie postacie rosyjskiej historii, wśród nich litewsko-ruskiego wodza ks. Konstantego I. Ostrogskiego (ok. 1460–1530), zwycięzcę spod Orszy (1514): „«Nie widzę tu Prometeusza» – zauważył Grabowski. – «Cóż by miał tu znaczyć?» – ktoś odpowie. – «Wiadomo, że Prometeusz, przykuty był na Kaukazie, a więc razem z nim, jak ks. Ostrogski z Rusią, zawojowany został przez was» – objaśniał Grabowski”. (T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, oprac. S. Kieniewicz, t. 1–2, Warszawa 1979, t. 2, przyp. s. 223).

Grabowski opowiadał się też za natychmiastowym uwłaszczeniem, dążąc do przywrócenia pozycji ekonomicznej i kulturalnej polskich elit sprzed 1830 r. Przetrwanie polskości na Kresach zależało jego zdaniem od utrzymania przewagi szlachty, czemu służyć miało wzmocnienie roli ekonomicznej i społecznej tej warstwy oraz przygotowanie jej do przejścia na nowe zasady gospodarowania po uwolnieniu włościan. Obawa przed skutkami radykalizacji mas sprawiła, iż „rzezi galicyjskiej” 1846 r. poświęcił osobną, nieogłoszoną, pozostawioną w rękopisie rozprawę Wypadki galicyjskie, gdzie porównał ją do rzezi humańskiej i Koliszczyny z 1768 r. Stanowczo przeciwstawił się tu ideom demokratycznym, wskazując na konieczność rozłożonej w czasie pracy organicznej służącej wychowaniu ludu w duchu polskiego patriotyzmu, co bliskie było zaleceniom ks. A. J. Czartoryskiego. Będąc krytycznym wobec popularnych wśród młodzieży haseł demokratycznych, które nazywał „żartami z brzytwą”, obawiał się powtórzenia pod ich wpływem rewolty społecznej na kształt Koliszczyzny. Wyrażał poglądy zbliżone do szlacheckich działaczy kresowych związanych z obozem „białych”. Jego propozycje autonomii kulturalno-oświatowej dla guberni ukraińskich i dążenie do utrzymania polskiego stanu posiadania na Kresach bliskie były programowi podjętemu wobec prowincji białorusko-litewskich przez marszałka szlachty gub. grodzień¬skiej hr. Wiktora Starzeńskiego (1826–1882).

Działalność ułatwiło Grabowskiemu przeniesienie się w latach 50. XIX w. z majątku w Aleksandrówce do Kijowa, w którym się „rozmiłował” (T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, t. 2, s. 226). W malowniczym zakątku miasta, w dzielnicy Podoł [ukr. Поділ], na stromym Adrzejewskim Zjeździe [ukr. Андріївський узвіз] nr 34 zbudował dwa pierwsze domy. Zamieszkał w jednym z nich, a drugi sprzedał zaprzyjaźnionemu rosyjskiemu dyplomacie, pisarzowi i podróżnikowi, Andriejowi N. Murawiewowi (1806–1874).

Zaangażował się w tym czasie w wiele prac organicznych, służących wzmocnieniu ekonomicznemu i kulturalnemu polskiego stanu posiadania, m.in. w działania na rzecz rozwiązania kwestii włościańskiej. Wziął udział w próbach powołania Towarzystwa Rolniczego, na wzór istniejącego w Królestwie Polskim. Zaproszony został m.in. do ułożenia projektu jego statutu. Uczestniczył w pracach komisji organizującej Towarzystwo Kredytowe oraz w staraniach o rozwój cukrownictwa, które umożliwić miało podniesienie ekonomicznego bytu ukraińskich prowincji. Wyrazem zmiany stosunku polskiej opinii publicznej na Ukrainie do Grabowskiego stało się wybranie go dyrektorem organizowanego Kijowskiego Banku Handlowego w Kijowie.

Grabowski próbował też przejąć kontrolę nad Komisją Archeograficzną Kijowską, powołaną przez władze rosyjskie do gromadzenia i publikowania dokumentów, mających dowodzić „rosyjskiego” charakteru kraju. Na gruncie inicjowanych przezeń przedsięwzięć kulturalnych znalazła się, prócz nieudanej próby otrzymania stanowiska kuratora kijowskiego okręgu szkolnego, aktywizacja działalności publicystycznej. Współpracował z wydawanym w Petersburgu w 1858 r. przez Jozafata Ohryzkę (1827–1890) nowym pismem polskim „Słowo” [Словo]. Podjął też nieudane starania o założenie periodyku nominalnie o charakterze rolniczym, który miał propagować konserwatywny program prac organicznych, jako organ trzech kresowych guberni, „Kurierek Wołyńsko-Podolsko-Ukraiński”. Snuł też plany wydawnicze, chcąc za pośrednictwem literatury oddziaływać na rzecz pojednania Polaków, Rosjan i Ukraińców.

W swym domu prowadził salon literacki. Bywali w nim wybitni pisarze, publicyści i uczeni polscy, rosyjscy i ukraińscy, za których pośrednictwem szukał porozumienia między tymi trzema narodami. Z mniejszym powodzeniem próbował wpływać na studencką młodzież Uniwersytetu św. Włodzimierza. Podczas kontraktów kijowskich w 1857 lub 1858 r. prawdopodobnie to studenci umieścili nad jego domem prześmiewczy szyld z napisem w jęz. francuskim, „Szkoła panslawistyczna M. Grabowskiego”.

W ciągu 1862 r. przyjeżdżał do Petersburga kilka razy, przynajmniej od maja do stycznia 1863 r. Zatrzymywał się w hotelach. Na prośbę i z upoważnienia kijowskiej szlachty parokrotnie przedstawiał jej postulaty władzom imperium, dążąc do odbudowy polskiego szkolnictwa, samorządu oraz autonomii kulturalnej. Starał się o utworzenie na Ukrainie lokalnego odpowiednika Towarzystwa Rolniczego oraz banku ziemskiego. Razem z innymi polskimi działaczami i marszałkami szlachty z ziem litewsko-białoruskich przyjmowany był przez ministra spraw we¬wnętrznych Piotra A. Wałujewa (1815–1890), który usiłował pozyskać wsparcie polskich elit dla konserwatywnego kierunku przemian w imperium. Złożył ministrowi m.in. memoriał w sprawie polityki imperium wobec Kraju Zachodniego. W rosyjskiej stolicy wykorzystywał także swoje znajomości w polskiej kolonii. Kontaktował się z innymi zwolennikami ugody z Rosją, jak związany ze środowiskiem „Słowa” prof. prawa Włodzimierz Spasowicz (1829–1906). Przyjmowany był na salonach politycznych i intelektualnych stolicy, m.in. u dam mających wpływy na dworze, szczególnie u posiadającej dobra na Wołyniu pro¬tektorki panslawizmu Antoniny D. Błudowej (1812–1891), frejliny cesarzowej Marii Aleksandrowny (1824–1880), z której kontaktów korzystał także margrabia Wielopolski, i u jej dożywającego swych dni ustosunkowanego ojca hr. Dymitra N. Błudowa (1785–1864), przewodniczącego Rady Państwa i Komi¬tetu Ministrów. Bywał także u w. ks. Heleny Pawłowny (1806–1873), ciotki Aleksandra II (1818–1881), opiekunki „liberalnych biurokratów”. Damy te zainteresowane były m.in. ideami pojednania prawosławia i katolicyzmu, którego bronił Grabowski. Jednak jego starania o zgodę na utworzenie Towarzystwa Rolniczego i Kredytowego, początkowo akceptowane przez władze imperium, po zaostrzeniu sytuacji jesienią 1862 r. poniosły fiasko.

Grabowski wahał się z wyborem dalszej drogi postępowania. Nie skorzystał z propozycji wysu¬niętej przez skonfliktowanego z Wielopolskim przedstawiciela obozu „białych” Leopolda Kronenberga (1812–1878) objęcia redakcji nabytej przez niego warszawskiej „Gazety Polskiej”. Nie wiadomo, czy podczas pobytu w Petersburgu do współpracy pozyskał go bezpośrednio sam Wielopolski. A. Błudowa przekazała przez Grabowskiego listy do margrabiego, dotyczące projek¬tów panslawistycznych. W lutym 1863 r., przenosząc się z Petersburga do Warszawy Grabowski, wahał się jeszcze z decyzją. Chcąc mieć swego stronnika na czele największego i najbardziej nowoczesnego w tej epoce dziennika polskiego, margrabia nakłaniał go do przyjęcia funkcji redaktora „Ga¬zety Polskiej”. Grabowski odmówił także współpracy z oficjalnym, urzędowym organem władz Królestwa Polskiego „Dziennikiem Powszechnym”. Ostatecznie przyjął złożoną przez Wielopolskiego ofertę pracy w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, realizującej w tym czasie program margrabiego – przebudowy i polonizacji szkolnictwa w Królestwie Polskim. W obliczu powstania styczniowego 1863 r. Grabowski długo zastanawiał się nad objęciem oferowanego mu urzędu. 3 marca został w Komisji dyrektorem Wydziału Oświecenia. Do przyjęcia funkcji skłoniło go przekonanie o wielkiej roli projektu reformy szkolnej dla obrony narodo¬wości polskiej. 22 września, po ustąpieniu Kazimierza Krzywickiego (1820–1883) i odejściu Wielopolskiego, otrzymał nominację na dyrektora głównego Komisji Rządowej Wyznań. Funkcji tej nie objął z powodu choroby.

W maju 1835 r. Grabowski poślubił Paulinę Rościszewską z Rościszewa (ok. 1820 – ok. 1895). Z małżeństwa tego miał dwóch zmarłych w dzieciństwie synów oraz córki Marię, zamężną z Piotrem Żeromskim, Elżbietę (zm. 4 lipca 1908) żonę 1. v. Maurycego Poniatowskiego (1796–1878), 2. v. Adama Czosnowskiego, Teresę, i zamężną z Adamem Popławskim (1849–1916) Magdalenę (18 lipca 1853 – 3 sierpnia 1936).

Zmarł w Warszawie 19 listopada 1863 r., pocho¬wany został na cmentarzu Powązkowskim (Pod Katakumbami, rz. 1, m. 176,177: M).


Bibliografia:
Portret: Almanach biograficzny zasłużonych Polaków i Polek XIX w., Warszawa 1903, t. 2; Dawni pisarze polscy od początku piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, Warszawa 2000, t. 1 (bibliografia); Nowy Korbut, 1968, t. 7 (bibliografia); M. Inglot i M. Straszewska, Michał Grabowski, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Kraków–Warszawa 1959–1960, t. 8, s. 504–505 (bibliografia); M. Kridl, Michał Grabowski. Życiorys, w: Wiek XIX sto lat myśli polskiej, Warszawa 1912, t. 7, s. 228–245; A. Bar, Grabowski jako teoretyk i przeciwnik romantyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1929, R. 26, s. 164–314; tenże, Michał Grabowski, „Sprawozdanie z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1929, t. 34, nr 7; tenże, Michał Grabowski a Maurycy Mochnacki, „Ruch Literacki” 1929, nr 8, s. 225–228; tenże, Stanowisko polityczne Michała Grabowskiego, w: Prace Historycznoliterackie. Praca zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936; H. Głębocki, Między Rzeczypospolitą, Imperium a etnonacjonalizmami (Polska-Rosja-Ukraina w myśli Michała Grabowskiego w epoce Powstania Styczniowego), w: tenże, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI wiek), Kraków 2006, s. 367–494; T. Grabowski, Michał Grabowski, jego pisma krytyczne i pojęcia polityczne, Kraków 1901; M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961; tenże, Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832–1851, Warszawa 1966; M. Janik, Prądy panslawistyczne i rusofilskie w okresie Wielkiej Emigracji, „Pamiętnik Literacki” 1934, z. 1, s. 58–88; Z. Klarnerówna, Słowianofilstwo w literaturze polskiej lat 1800–1848, Warszawa 1926; M. Kwapiszewski, Wizja koliszczyzny w prozie romantycznej ([Michał] Czajkowski – [Michał] Grabowski – [Zenon] Fisz), „Annales Univ. M. Curie-Skłodowska. Sec. FF: Philologiae”, 2002/2003, vol. 20/21, s. 413–427; D. Matlak, Michał Grabowski jako krytyk literatury rosyjskiej, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” 1969, t. 7, s. 37–68; K. Puzio, Ukraina w prozie Michała Grabowskiego, w: „Szkoła ukraińska” w romantyzmie polski: szkice polsko-ukraińskie, red. S. Makowski, Warszawa 2012, s. 281–298; M. Rolle, Żywot polityczny Michała Grabowskiego, w: tenże, In illo tempore. Szkice historyczno-literackie, Brody 1914, s. 71–154; M. Straszewska, Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, cz. II (1840–1848), Wrocław 1959; taż, Michał Grabowski, w: Polska krytyka literacka 1800–1918. Materiały, Warszawa 1959, t. 2; D. Szpoper, O nieznanym memoriale Michała Grabowskiego ze stycznia 1863 roku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. 57, z. 2, s. 303–322; tenże, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczpospolitej. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855–1862, Gdańsk 2003; A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863, Kraków 1995; M. Płusa, Z dziejów powieściopisarstwa okresu międzypowstaniowego – twórczość prozatorska Michała Grabowskiego, rozprawa doktorska pod kierunkiem dr hab. prof. UŁ D. Samborskiej-Kukuć, Łódź 2014 (bibliografia), http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/6672/Tw%C3%B3rczo%C5%9B%C4%87%20prozatorska%20Micha%C5%82a%20Grabowskiego..pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp: 3 IX 2016]; T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, oprac. S. Kieniewicz, t. 1–2, Warszawa 1979; S. Chołoniewski, Potajemne usiłowania skrzywienia opinii narodowej w prowincjach naszych za pomocą periodycznego piśmiennictwa, w: tenże, Obrazy z galerii życia mego, Lwów 1890; M. Grabowski, Wybór pism politycznych, oprac. A. Waśko, Kraków 2005 (bibliografia prac krytycznoliterackich M. Grabowskiego drukowanych w czasopismach); M. Handelsman, Nieznany list M. Grabowskiego do ks. Adama. Przyczynek do sprawy ruskiej, w: Księga pamiątkowa ku czci Leona Pinińskiego, Lwów 1936, t. 1; E. Helleniusz [Eustachy Iwanowski], Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione przez E. Heleniusza, Kraków 1901, t. 1–2; W. Jabłonowski, Z korespondencji Michała Grabowskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1902, cz. 2, nr 41–44; J. Krechowiecki, Wiadomość o życiu i pismach Michała Grabowskiego, „Czas” 1868, nr 262–264, 267–270, 273–274; Michała Grabowskiego listy literackie, ogłosił A. Bar, Kraków 1934; П. A. Валуев, Дневник П. А. Валуева, министра внутренних дел, t. 1 (1861–1864), Mocквa 1961; Biblioteka Jagiellońska: rkps 9202; 9202; 7824; 7824; 5931, t. 1; 6512, t. 52; 6530, t. 70; 7615; 9211; Biblioteka PAN w Kórniku: sygn. 01176, 01162, 01161, 01160 (Listy M. Grabowskiego); Biblioteka PAU/PAN w Krakowie: rkps 6203; Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie: rkps 6753 ([M. Grabowski] La question de nationalité entre les Polonais, les Russes et les Petits-Russiens en 1860); Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu: rkps 4815 (Listy M. Grabowskiego do H. Rzewuskiego); Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника we Lwowie: F. 5 (Ossolińskich), op. 1, spr. 6043 (Archiwum Lubomirskich, Archiwum Osobiste ks. Konstantego Lubomirskiego), k. 571–595v (M. Grabowski, Wspomnienie o jenerale Sowińskim); Центральний державний історичний архів України (CDIAUK) w Kijowie: F. 127, op. 959, spr. 2, F. 256, op. 1, spr. 2231, F. 442, op. 83, spr. 609, op. 790a, spr. 14, op. 793, spr. 142, op. 803, spr. 177, op. 809, spr. 133, F. 486, op. 5, spr. 209 i 426, F. 489, op. 1, spr. 154, F. 873, op. 1, spr. 21, F. 884, op. 1, spr. 29; Институт русской литературы Российской академии наук w Sankt Petersburgu: F. 3, op. 4, spr. 165, F. 234, op. 3, spr. 357; Российский государственный архив древних актов (RGADA) w Moskwie: F.1274, op. 1, spr. 1942.