Girsztowt Polikarp / Гирштовт Поликарп Андреевич (1827–1877), h. Kierdeja, lekarz chirurg, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Urodził się 15 lutego 1827 r. w niezamożnej rodzinie mieszczańskiej w Hrynkiszkach nad rzeką Szuszwą w pow. kowieńskim na Żmudzi (gub. kowieńska). O rodzicach brak wiadomości. Nauki początkowe pobierał w Kiejdanach, a później w gimnazjum w Wilnie, które ukończył w 1847 r. wyróżniony medalem; w tym okresie szczególnie interesował się historią. W tym samym roku wstąpił do Akademii Medyko-Chirurgicznej (AM-Ch) w Petersburgu. W czasie studiów założył księgozbiór, którym zarządzał osobiście w latach 1847–1852, oraz zorganizował kursy dokształcające dla studentów Polaków z historii, języków nowożytnych i łaciny; tej ostatniej sam nauczał. Studia ukończył w 1852 r. jako prymus – nagrodzony tzw. nagrodą Buscha, tj. złotym medalem i gratyfikacją pieniężną, jego nazwisko wyryto też na marmurowej tablicy w auli akademickiej. Wyróżnienie to ułatwiło mu pozostanie na AM-Ch i obronę 7 marca 1853 r. dysertacji na stopień doktora medycyny i chirurgii pt. De cognoscendis centrorum nervosorum morbis [O postrzeganiu chorób centralnego systemu nerwowego]. Kilka miesięcy wcześniej, w lipcu 1852 r., objął stanowisko tzw. ordynatora nadkompletnego w II Wojskowo-Lądowym Szpitalu w Petersburgu.

Po wybuchu wojny krymskiej w 1853 r., wcielony do armii, wyjechał najpierw do Odessy, a następnie do Rumunii, gdzie w roku 1854 pełnił funkcję lekarza naczelnego- ordynatora szpitala wojskowego. Od października 1854 do września 1855 r. brał udział w obronie oblężonego Sewastopola, za co został odznaczony. Zdobył w tym czasie dużą praktykę zawodową, udzielając pomocy rannym i szkoląc się m.in. u słynnego rosyjskiego chirurga Nikołaja I. Pirogowa (1810–1881). W 1856 r. wrócił do Petersburga, gdzie powołany został na stanowisko asystenta w klinice chirurgicznej kierowanej wówczas przez bliskiego współpracownika N. Pirogowa – prof. Piotra J. Nemmerta (1818–1858), który zachęcał go do kontynuowania kariery naukowej. Oddając się także pasji kartografii historycznej, w roku 1857 opublikował w Petersburgu Mapę diecezyj rzym.-katol. w Cesarstwie Rosyjskim.

Polecony do tworzącej się w tym okresie warszawskiej uczelni medycznej odrzucił propozycję objęcia katedry chirurgii na uniwersytecie w Charkowie. Jak sam mówił, „pragnął poświęcić wszystkie swoje siły i umiejętności w służbie własnego narodu”. Po wygraniu konkursu otrzymał 18 grudnia 1858 r. tytuł profesora i stanowisko kierownika Katedry Chirurgii Teoretycznej w Cesarsko-Królewskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej. Prowadzić w niej miał również wykłady z „syfilidologii, oftalmologii i otiatrii”. Jeszcze przed wyjazdem do Warszawy 13 grudnia tegoż roku wygłosił popisowy odczyt „O zachowawczym kierunku nowszej chirurgii”. Wkrótce potem otrzymał stypendium naukowe i wyjechał do Anglii, Francji, Niemiec i Holandii w celu zapoznania się ze stanem chirurgii w tych krajach. Po powrocie z zagranicy, w sierpniu 1859 r., przedstawił dobrze przyjęty wykład-sprawozdanie pt. „Pogląd na obecny stan chirurgii w Europie”, w którym opisał dorobek naukowy w tej dziedzinie oraz postulował wprowadzenie niezbędnych zmian na gruncie krajowym. Niestety obiecanej katedry chirurgicznej nie otrzymał. Została ona bowiem przyznana starszemu o 24 lata wybitnemu chirurgowi prof. Aleksandrowi Le Brunowi (1803–1868). Nie posiadając własnej kliniki, Girsztowt pracował więc jako konsultant w szpitalu wojskowym, a w dwóch salach Szpitala Ujazdowskiego zorganizował liczący 35 łóżek oddział chirurgiczny. Przeprowadzał liczne, często nowatorskie operacje oraz nauczał studentów. Po otrzymaniu tytułu profesora zwyczajnego w 1860 r. prowadził podzielone na trzy części wykłady z chirurgii teoretycznej. Starannie przygotowane i prowadzone ładną polszczyzną cieszyły się wielkim powodzeniem u słuchaczy. Dopiero po śmierci prof. A. Le Bruna i wyjeździe do Petersburga jego następcy Hipolita Korzeniowskiego (1827–1879) objął w roku 1871 warszawską I Klinikę Chirurgiczną Imperatorskiego Warszawskiego Uniwersytetu ze Szpitala św. Ducha, którą prowadził do śmierci.

W czasie powstania styczniowego 1863 r. Girsztowt na polecenie Rządu Narodowego stanął na czele Komitetu Sanitarnego i zajmował się organizacją zaopatrzenia powstańczych szpitali. Prowadził szkolenia, operował i kierował pomocą lekarską. Będąc równocześnie konsultantem w rosyjskich szpitalach wojskowych, opiekował się tam rannymi polskimi żołnierzami i więźniami. W klinice Le Bruna zorganizował skład narzędzi chirurgicznych i materiałów opatrunkowych. Objął też stanowisko w Komisji Lekarskiej Wydziału Wojny Rządu Narodowego, której zebrania odbywały się w jego mieszkaniu. Pisarz i działacz niepodległościowy Agaton Giller (1831–1887) pisał, że była to: „najpiękniejsza karta jego żywota, pokazująca bowiem człowieka nieustraszonego, z zapałem służącego Ojczyźnie przez ratowanie tych, co za nią krew i życie swoje dawali” („Ruch Literacki” 1847, nr 49). Po upadku powstania w ramach represji został pozbawiony w 1864 r. stanowiska konsultanta, stracił równocześnie posadę w Szpitalu Ujazdowskim. W niedługim czasie podjął pracę w Szpitalu Ewangelickim, gdzie kierował niewielkim oddziałem chirurgicznym, prowadząc nadal działalność kliniczną i dydaktyczną. Jako pierwszy w Królestwie Polskim wykonał resekcję stawu biodrowego, wyłuszczył wole, dokonał kilku całkowitych wycięć macicy (w tym drogą przez pochwę), kilku wycięć torbieli jajników. Był też pierwszym polskim chirurgiem, który prowadził wykłady z urologii i proponował wyodrębnienie tej specjalności.

Girsztowt z zapałem oddawał się też działalności wydawniczej, gromadząc materiały do dziejów polskiej medycyny, publikował w nowo powstałym „Tygodniku Ilustrowanym” życiorysy wybitnych polskich lekarzy, m.in.: Ludwika Bierkowskiego (1863), Rafała J. Czerwiakowskiego (1863), Józefa Czekierskiego (1864), Andrzeja Franciszka Dybka (1865), Emiliana Nowickiego (1865), Konstantego Porcyanki (1866), Adama B. Helbicha (1867), Jana K. Freyera (1868), Aleksandra Le Bruna (1868). Wyrazem jego zamiłowania do historii medycyny był też Rys historyczno-statystyczny c. k. Warszawskiej Medyko-Chirurgicznej Akademii i jej zawiązku 4 VI 1857 aż do jej wcielenia do Szkoły Gł. 1 X 1862 (Warszawa 1865), w którym przedstawił pięcioletni okres dziejów warszawskiej uczelni. W 1866 r. założył tygodnik pt. „Gazeta Lekarska”, którego był głównym redaktorem i wydawcą. W skład redakcji weszło obok patologa Henryka Łuszczkiewicza czternastu profesorów i docentów Wydziału Lekarskiego zlikwidowanej w roku 1869 Szkoły Głównej, m.in. rektor Józef Mianowski (1804–1879), anatom Włodzimierz Brodowski (1825–1903), dermatolog Bronisław Choynowski (1836–1870), anatom Ludwik Maurycy Hirszfeld (1814–1876), A. Le Brun, ginekolog Ludwik A. Neugebauer (1821–1890). Wydając czasopismo, Girsztowt realizował też przy pomocy prywatnego zapisu obszerne wydawnictwo podręczników autorów polskich i zagranicznych „Biblioteka Umiejętności Lekarskich”, które do chwili jego śmierci liczyło 38 dzieł ukończonych i kilkanaście rozpoczętych. Wychodząc naprzeciw potrzebom środowiska lekarskiego, od 1870 r. rozpoczął też wydawanie „Kalendarza Lekarskiego”, w którym obok kalendarza i notatnika zamieszczane były niewielkie, ale istotne teksty z zakresu codziennej praktyki lekarskiej. Odczuwając dotkliwy brak informacji dotyczących rozwoju sztuki lekarskiej zagranicą, podjął się również wydawania nowego czasopisma „Przegląd Postępu Badań Lekarskich” (1872, 1875), którego był redaktorem.

W celu usprawnienia działalności wydawniczej Girsztowt otworzył w 1872 r. drukarnię przy ul. Świętokrzyskiej 9, wyposażając lokal w sprowadzone z Berlina maszyny drukarskie (przeznaczył na ten cel prawie cały swój majątek, ok. 50 tys. rub.). Był też pomysłodawcą i sponsorem tłumaczeń dzieł wybitnych autorów zagranicznych. W polskim przekładzie ukazały się: Rys chirurgii teoretycznej ogólnej i szczegółowej Carla Heitzmanna (1836–1896), Odczyty o operacjach akuszeryjnych Roberta Barnesa (1817–1907), Choroby układu nerwowego Hugona Wilhelma von Ziemssena (1829–1902), Chirurgia ogólna i szczegółowa Teodora Billrotha (1829–1894) i Franza Koeniga (1832–1910), Nauka o chorobach kobiet Karla Ludwiga Schroedera (1838–1887) czy Nauka o chorobach dzieci Andreasa Hüettenbrennera (1842–1905). Jego tragiczna śmierć udaremniła plany wydania Słownika lekarskiego i Bibliografii lekarskiej polskiej, a niedokończone pozostały podręczniki chirurgii ogólnej i szczegółowej.

Podobną energię jak w działalność wydawniczą Girsztowt wkładał w pracę zawodową i dydaktyczną. Opisywał prowadzone na zwierzętach doświadczenia dotyczące „leczenia tętniaków przez stosowanie ucisku, odradzanie się kości wypiłowanych z pozostawieniem okostnej, usuwanie doszczętne przepuklin” itp. Jego zaangażowanie doceniali uczniowie, którzy z entuzjazmem towarzyszyli mu w tych pracach. Jako jeden z pierwszych zaczął też stosować opatrunki „przeciwgnilne”, wzorując się na nowej metodzie J. Listera. Uznawany za najbardziej postępowego wśród chirurgów polskich był autorem ok. 100 prac naukowych. Środowisko lekarskie ceniło go za osiągnięcia naukowe, wydawnicze i dydaktyczne. Znał wszystkich swoich studentów, a drzwi jego mieszkania były dla nich zawsze szeroko otwarte. Jednak „niejednokrotnie surowo skarcił ich i robił gorzkie wymówki publicznie, ale były one chwilowe, przelotne jak błyskawica”. Jako człowiek miał bowiem trudny charakter, co przysparzało mu wrogów. Był „osobistością na wskroś oryginalną, odbiegającą znacznie od miary przeciętnej, niejedną osobę odstraszała od niego popędliwość usposobienia i szorstkie niekiedy obejście, w gruncie rzeczy był to jednak człowiek bardzo zacny, szlachetny, rzetelny i pracowity” (J. Peszke, Polikarp Girsztowt (1827–1877), w: Album biograficznie zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, Warszawa 1903, t. 2, s. 348).

5 listopada 1877 r. Girsztowt został zaatakowany nożem kuchennym przez zwolnionego z jego drukarni zecera Aleksandra Sroczyńskiego. Zraniony sam uciskał krwawiącą tętnicę biodrową. Mieszkający niedaleko prof. Julian Kosiński (1833–1914) przeprowadził w jego mieszkaniu operację, podczas której pacjent doradzał operującemu. Po kilku dniach powstała jednak zgorzel kończyny z objawami posocznicy. Girsztowt zmarł 12 listopada otoczony gromem asystentów i studentów. Jego przedwczesna, tragiczna śmierć odbiła się szerokim echem. Uroczystości pogrzebowe na cmentarzu Powązkowskim zgromadziły kilkadziesiąt tysięcy osób. Serce zmarłego umieszczone w „zalutowanej puszce ołowianej i laurem uwieńczone, uroczyście w katakumbach kościoła św. Krzyża pochowano”. Niebawem ze składek społecznych ufundowany został we wspomnianym kościele pomnik dłuta rzeźbiarza Kazimierza Witolda Ostrowskiego (1848–1880). Uległ on zniszczeniu w czasie II wojny światowej i obecnie widnieje tam tylko pamiątkowa tablica.



Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 93–94 (bibliografia); S. Kośmiński, Girsztowt Polikarp, w: Słownik lekarzów polskich, Warszawa 1883, s. 140; T. Turkowski, Girsztowt Polikarp, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1959–1960, t. 8, s. 1–3 (bibliografia); J. Nielubowicz, A. Karwowski, Polikarp Girsztowt 1827–1877, w: Sylwetki chirurgów polskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982, s. 58; J. Peszke, Polikarp Girsztowt (1827–1877), w: Album biograficznie zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, Warszawa 1903, t. 2, s. 348; J. Bielański, Girsztowt Polikarp. Album wybitnych medyków polskich, „Nowiny Lekarskie” 1910, nr 12, s. 748; W. Lejman, Polikarp Girsztowt h. Kierdeja (1827–1877), w: To ludzie tworzą historię, Wrocław 2011, s. 43; W. Lisowski, Polikarp Girsztowt (1827–1877) – pionier polskiego piśmiennictwa lekarskiego, w: Prekursorzy medycyny polskiej, Warszawa 2008, t. 1, s. 401; M. Łyskanowski, Polikarp Girsztowt, w: Medycyna i lekarze dawnej Warszawy, Warszawa 1976, s. 378; W. Noszczyk, Polikarp Girsztowt (1827–1877), w: Złota Księga Medycyny Warszawskiej, red. M. Krawczyk, Warszawa 2009, s. 113; B (krypt.), V. Listy z Warszawy I. Sprawa zabójstwa ś. p. Girsztowta, „Przegląd Lekarski” 1877, nr 50, s. 588; B (krypt.), Listy z Warszawy, tamże 1878, nr 14, s. 181; G. Fritsche, Polikarp Girsztowt, „Medycyna” 1877, nr 46, t. 5, s. 725 (wspomnienie); H. Łuczkiewicz, Polikarp Girsztowt, „Kłosy” 1877, nr 25, s. 648 (wspomnienie); J. Kosiński, Śmierć dra Girsztowta. Rana i przebieg choroby, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 1878, nr 1, s. 203; J. Kwaśnicki, Polikarp Girsztowt. Prof. Uniwersytetu Warszawskiego, „Ateneum” 1878, t. 1, s. 324 (wspomnienie); J. Oettinger, Prof. Dr Polikarp Girsztowt ur. d. 15 lutego 1827 zm. 12 listopada 1877, „Przegląd Lekarski” 1877, nr 47, s. 545 (nekrolog); Pomnik ś.p. Girsztowta, „Gazeta Warszawska” 1879, nr 128, s. 1.