Polskie 8-klasowe gimnazjum żeńskie i dwuletnie Wyższe Kursy Żeńskie Anny Jastrzębskiej / Польская женская гимназия и двухлетние Выcшие женьскиe курсы Анны Ястржембской, de facto dwie placówki oświatowe, tj. 8-klasowe gimnazjum żeńskie z prawami gimnazjów rządowych oraz 8-klasowe gimnazjum żeńskie z polskim językiem wykładowym, działające w Piotrogrodzie w latach 1915–1917, oraz dwuletnie kursy wyższe, funkcjonujące tamże w latach 1916–1917.

W sierpniu 1893 r. Anna Jastrzębska (1866–1942) podjęła w Rydze pracę jako nauczycielka matematyki w tamtejszej prywatnej 6-klasowej szkole Eugenii Undrewicz. Po rezygnacji Undrewiczowej od maja 1895 r. prowadziła tę placówkę jako tymczasowa dyrektorka, a od listopada jako jej pełnoprawna gospodyni. W roku szkolnym 1896/1897 otworzyła nową klasę wstępną z oddziałem froeblowskim. Uczono tam systemem pedagogicznym niemieckiego pioniera wychowania przedszkolnego Friedricha Fröbla (1782–1852), którego założeniem była dbałość o wszechstronny i harmonijny rozwój fizyczny, umysłowy i moralny dziecka. Do pierwszego oddziału klasy wstępnej przyjmowane były dziewczynki nieumiejące czytać. W roku szkolnym 1901/1902 w prowadzonym przez Jastrzębską gimnazjum powstała VII klasa pedagogiczna z kursami języków obcych, przygotowująca uczennice do egzaminu na dyplom nauczycielski (dwa oddziały). W 1902 r. uruchomione również zostały kursy dla bon. W roku szkolnym 1905/1906 7-klasowy kurs pedagogiczny ukończyło siedem absolwentek, uzyskując dyplomy nauczycielskie, kolejne dwie kurs nauczania przedszkolnego. Od 1906 r. placówka oświatowa Jastrzębskiej funkcjonowała już jako ośmioklasowy zakład naukowo-wychowawczy z internatem i klasami przygotowawczymi. Językiem wykładowym był rosyjski, wyjątkowo jego wykładowcami byli tu także Polacy. Uczono także polskiego (w starszych klasach 4 godz. tygodniowo), niemieckiego, francuskiego i łaciny. Nauka polskiego prowadzona była według najszerszych programów szkół prywatnych w Warszawie. Od roku 1895 do 1910 r. zakład Jastrzębskiej mieścił się w drewnianym budynku przy Elisabethstrasse 55, w latach 1910–1915 funkcjonował zaś w zbudowanej przez nią w 1909 r. modernistycznej kamienicy w przy bulwarze Puszkina (obecnie bulwar Kronvalda) 8. Do dyspozycji szkoły pozostawał wówczas plac do gier i zabaw w pobliskim Ogrodzie Strzeleckim. W październiku 1918 r. właścicielka sprzedała ten budynek M. Erdmannowi. 

Od roku szkolnego 1906/1907 placówka nosiła nazwę Prywatne 8-klasowe Gimnazjum Żeńskie Anny Jastrzębskiej, a od roku 1910/1911 funkcjonowała już na prawach rządowych „dla uczących się i dla uczących” („Sprawa Polska” 1916, nr 35, s. 559). Wtedy to ukończyło ją 31 dziewcząt z czego aż 12 pochodziło z Królestwa Polskiego. Ta nowoczesna placówka (z oświetleniem elektrycznym, sanitariatami, kuchnią gazową) z aulą, czytelnią, jadalnią, kaplicą, doskonale wyposażonymi gabinetami fizycznym i przyrodniczym oraz obszerną salą gimnastyczną i rekreacyjną, oferowała uczennicom tzw. gimnastykę sokolską. Przykładowo publiczny pokaz ćwiczeń w duchu sokolskim przygotowano tam w maju 1912 r., dla uczczenia czerwcowego Zlotu Sokolstwa w Pradze. Przy gimnazjum działały wspomniane wyżej internat, którym zawiadywała siostra dyrektorki Maria Jastrzębska, oraz klasy przygotowawcze z modelowym „ogródkiem dziecięcym”, gdzie konwersacja i gry odbywały się w jęz. francuskim. Dysponował on salką „z okazami” oraz dwoma pomieszczeniami do zajęć i zabaw oraz jadalnią. Prowadzono również kursy przysposabiające do egzaminu na dyplomy nauczycielskie. W roku 1914 w tym samym gmachu co gimnazjum uruchomione zostało działające równolegle 8-klasowe gimnazjum żeńskie z wykładowym jęz. polskim i prawami dla uczących się. W styczniu 1915 r. Jastrzębska otrzymała też pozwolenie na otwarcie szkoły podstawowej (elementarnej) z polskim językiem nauczania. Egzaminy wstępne do obu szkół żeńskich odbyły się 21–28 kwietnia/4–11 maja 1915 r. 

W obliczu ofensywy wojsk niemieckich oba gimnazja A. Jastrzębskiej, tj. 8-klasowe gimnazjum żeńskie z prawami gimnazjów rządowych oraz 8-klasowe gimnazjum żeńskie z polskim językiem, ewakuowane zostały wczesną jesienią 1915 r. nad Newę. W stolicy Rosji zainaugurowały działalność we wrześniu tego roku. Egzaminy wstępne odbywały się od 25 sierpnia, zajęcia rozpoczęto zaś 10/23 września. Oprócz gimnazjów Jastrzębskiej do Piotrogrodu przeniesiono wówczas z Rygi gimnazjum żeńskie P. A. Dołgich, przekształcone jeszcze w 1915 r. w szkołę Związku Nauczycieli [Преображенская новая школа товарищества учителей] i działające przy ul. Potjomkinskiej [Потёмкинская ул.] 5. W tym samym czasie otwarło też swe podwoje nazywające się pierwszym stołecznym polskim żeńskim gimnazjum 8-klasowe gimnazjum żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej.

Egzaminy wstępne dla piotrogrodzkich kandydatek do gimnazjów Jastrzębskiej odbyły się 7–8/20–21 stycznia 1916 r. W klasie VIII oprócz przedmiotów ogólnych prowadzone były zajęcia przygotowawcze do egzaminu nauczycielskiego z zakresu jęz. polskiego, francuskiego i matematyki. Kolejne egzaminy przeprowadzono 10/23–16/29 maja tego roku, poszerzając ofertę zajęć przygotowawczych do egzaminu nauczycielskiego o jęz. rosyjski, historię i geografię. W oddziałach o profilu nauczycielskim od V klasy wykładano również łacinę. W roku szkolnym 1916/1917 VIII klasa liczyła trzy oddziały. Wystawiały one dyplomy: nauczycielski z obranymi specjalnościami i kursem ogólnokształcącym, nauczycielski z kursów pedagogicznych do pracy w szkołach początkowych z nadaniem specjalnych praw rządowych oraz maturalny z kursu gimnazjum męskiego. Wprowadzono również kurs dla chłopców przygotowujący do I klasy gimnazjum męskiego.

W roku szkolnym 1917/1918 egzaminy wstępne do wszystkich klas odbyły się 9/22 stycznia, w semestrze zimowym zajęcia rozpoczęto 16/29 stycznia, semestr letni zakończono zaś egzaminami 25 sierpnia/7 września. Zajęcia w kolejnym semestrze zimowym rozpoczęto z kolei 30 sierpnia/12 września. Cyrkularzem nr 2374 z 24 marca 1917 r. rosyjskie Ministerstwo Oświaty zdecydowało, że polskie średnie zakłady naukowe w roku szkolnym 1917/1918 mają stosować „porządek udzielania uczniom i uczennicom promocji do klas następnych, oraz wydawania im patentów i świadectw dojrzałości bez egzaminów, na zasadzie jedynie oceny, przy współudziale delegata okręgu naukowego, rezultatów zajęć całorocznych” („Dziennik Polski” 1917, nr 97, s. 3). Egzamin maturalny abiturienci kursu męskiego składali więc przed delegatem Warszawskiego Okręgu Szkolnego. Już 1 lipca 1914 r. Ministerstwo Oświaty poleciło organizowanie egzaminów w prywatnych szkołach polskich w obecności delegatów okręgów naukowych, zrównując tym samym świadectwa maturalne tych szkół z maturami szkół rządowych. Koniec roku szkolnego przyspieszono, anulując egzaminy końcowe dla uczennic z klas VII i VIII, które zobowiązane zostały do jak najszybszego przedstawienia nadanych na powyższych zasadach dokumentów. Nie udało się niestety ustalić liczby uczennic obu prowadzonych przez Jastrzębską w Piotrogrodzie gimnazjów ani składu osobowego grona pedagogicznego.

W roku szkolnym 1916/1917 w placówce oświatowej Jastrzębskiej otwarto także dwuletnie Wyższe Kursy Żeńskie jęz. polskiego i literatury, oferujące dyplom nauczycielski na poziomie średniego zakładu naukowego. Celem kursów było zapewnienie wykształcenia ogólnego kobietom, tak by mogły nauczać historii i języka polskiego w szkołach ludowych i średnich. Wszystkie przedmioty, w tym uzupełniające, takie jak psychologia, pedagogika, religia, wykładano wyłącznie po polsku, podobnie rzecz się miała z praktykami lekcyjnymi odbywanymi w zakładzie Jastrzębskiej. Od kandydatek oczekiwano ukończenia minimum siedmiu klas gimnazjum; szczególne udogodnienia zapewniano pracującym nauczycielkom. Zapisy przyjmowano na cały kurs lub wybrane przedmioty. Roczna opłata wynosiła 150 rub., przy czym osobom zdeklarowanym obrać pracę pedagogiczną oferowano stypendia. Począwszy od 1 września 1916 r., zajęcia odbywały się w godzinach wieczornych do 21.00. W doborowym gronie wykładowców znaleźli się m.in. slawista prof. Jan Ptaszycki (1882–1954) i historyk literatury oraz archiwista dr Piotr Bańkowski (1885–1976) – literatura polska; poeta i redaktor „Głosu Polskiego” Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961) – estetyka literatury polskiej; prawnik, późniejszy sędzia i przewodniczący Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze dr Bogdan Winiarski (1884–1969) – historia Polski; wybitny językoznawca i lingwista prof. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929) – jęz. polski; prefekt polskich i rosyjskich szkół średnich ks. Edward Szwejnic (1887–1934) – etyka chrześcijańska; filozof, pedagog i polonista oraz redaktor m.in. „Myśli Narodowej” Klemens Jędrzejewski (1891–1981) – logika i pedagogika („Dziennik Polski” 1917, nr 17, s. 3).

Piotrogrodzka siedziba gimnazjum A. Jastrzębskiej, w tym kancelaria, znajdowała się w latach 1915–1917 w zaułku Ertelew [Эртелев пер.] (obecnie ul. Czechowa [Чехова ул.]) 8, część lokali zakładu od 1916 r. funkcjonowała też pod nr. 7. Od 1915 r. pod nr. 8 funkcjonował również 51. miejski lazaret założonego w 1881 r. gimnazjum Marii N. Stojuninej (1846–1940) [51-й городской лазарет гимназии М. Н. Стоюниной]. Podobnie jak w Rydze przy zakładzie działał internat (I piętro), „ogródek dziecięcy” i klasy przygotowawcze.

Po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. latem tego roku oba gimnazja żeńskie Jastrzębskiej przeniesione zostały do Bobrujska [Бобруйск] w gub. mińskiej (obecnie na Białorusi), gdzie zaczęła ona także organizować szkołę realną męską z polskim językiem wykładowym. Egzaminy wstępne do wszystkich klas odbyły się tam 31 sierpnia, zajęcia rozpoczęto zaś 5 września. Uczennice klas VIII otrzymywały prawa maturalne. Placówka mieściła się na terenie twierdzy, w murowanym domu p. Kiełczewskiej, w pobliżu lasu i rzeki Berezyny.

Sama Jastrzębska udzielała się też poza edukacją. Figuruje w spisie członków (z 1 czerwca 1917 r.; Lista członków…, s. 3, nr 97) założonego w marcu 1917 r. jako Polski Klub Narodowy stowarzyszenia, które stawiało sobie za cel dążenie do niepodległości zjednoczonego kraju. Organizowało ono, początkowo pod prezesurą działacza politycznego Czesława Karpińskiego (1863–1917), cykliczne zebrania odczytowo-dyskusyjne, poruszające kwestie polityczne w kontekście bieżącym i historycznym, z naciskiem na wątek polski. Jastrzębska była także członkinią rzeczywistą Piotrogrodzkiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

Opuszczony przez placówki oświatowe Jastrzębskiej budynek w zaułku Ertelew 8 zakupiło wraz z wyposażeniem powiązane z Polskim Klubem Narodowym utworzone wiosną 1917 r. Towarzystwo Popierania Szkoły Średniej w Piotrogrodzie z inż. technologiem Stanisławem Brzezińskim (1871–1950) jako prezesem oraz nauczycielem matematyki oraz redaktorem „Sprawy Polskiej” i „Dziennika Polskiego” Wacławem Kryńskim (1879–1924) jako sekretarzem. Otworzyło ono w tym gmachu własne 8-klasowe gimnazjum żeńskie, którego kierowniczką została stojąca najpierw na czele komisji organizacyjnej gimnazjum, związana z działającą nad Newą od roku 1907 Polską Macierzą Szkolną literatka i nauczycielka Jadwiga Moszyńska. Zakład był placówką społeczną – jego współwłaścicielem stawał się każdy, kto zakupił 100 rub. udział – kształcącą w jęz. polskim i duchu narodowym, prowadził on również klasy wstępne, a uczennice klasy VIII otrzymywały maturę męską. Jego twórcy stawiali na zaangażowanie rodziców skupionych w Komitecie Rodzicielskim, którzy uczestniczyli w Radzie Pedagogicznej, wybierali kierowniczkę, organizowali koło wpisów oraz opiekę pozaszkolną. Jak pisał autor artykułu w „Dzienniku Polskim” (1917, nr 175, s. 1): „Wszystkie dążenia, wszystkie ideały tej szkoły będą zgodne z ideami narodu polskiego – będzie ona kuźnią prawdziwego ducha obywatelskiego”. Zapisy rozpoczęto 5 września, zajęcia zaś 15 września 1917 r. Inauguracja nowej placówki, z udziałem wielu gości, w tym biskupa sufragana mohylewskiego Jana Cieplaka (1857–1926), który dokonał uroczystego poświęcenia szkoły, nastąpiła 17 września („Sprawa Polska” 1917, nr 37, s. 539).

Jak ustalił Marek Głuszko, A. Jastrzębska urodziła się 23 lipca 1866 r. w rodzinie drobnoszlacheckiej jako córka Teofila; miała siostrę Marię, też nauczycielkę. Ukończyła prywatną 6-klasową szkołę Henryki Czarnockiej przy ul. Brackiej 18 w Warszawie. Według świadectwa 1883 r. uprawniona była do pracy w charakterze nauczycielki domowej matematyki. W Rydze była członkinią Towarzystwa Dobroczynności, działała także w zarządzie powstałego w 1906 r. Polskiego Towarzystwa „Oświata”. W Piotrogrodzie mieszkała w budynku gimnazjum w zaułku Ertlew 8 (1916–1917). Po 1918 r. przeniosła się do odrodzonej Polski. Zmarła 10 czerwca 1942 r. w Warszawie. Pochowana została w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Bródnowskim.


Bibliografia:
M. Głuszko, Gimnazjum Anny Jastrzębskiej, „Polak na Łotwie” 2013, nr 3 (101), s. 8–11 (il.); tenże, Ryga innymi/polskimi oczami. Gimnazjum Anny Jastrzębskiej, w: Polonika.lv, http://polonika.lv/gimnazjum-anny-jastrzebskiej/ [dostęp: 23 X 2019]; K. Frąckowiak-Karczewska, Z dziejów szkolnictwa polskiego na Łotwie, w: Polacy na Łotwie, red. E. Walewander, Lublin 1993, s. 312–313; Kalendarz Ilustrowany „Kurjera Litewskiego” 1909, Wilno 1909, reklamy; Lista członków [Polskiego Klubu Narodowego] dn. 1 czerwca 1917 r., Piotrogród [1917], s. 3 (nr 97); „Dziennik Narodowy” 1918, nr 194, 17 maja, s. 1–2 (St. Ptaszycki, Nauczanie polskie w Petersburgu. Luźne wspomnienia oraz postscriptum S. P.); „Dziennik Petrogradzki” 1915, nr 1542, s. 3 (Abiturjenci prywatnych szkół polskich), nr 1666, 12 grudnia/ 2 stycznia 1916, s. 1, 1916, nr 1768, 5/18 maja, s. 1; „Dziennik Polski” 1916, nr 47, 7/20 listopada, s. 1, 1917, nr 17, 17/30 stycznia, s. 3 (Życie Polskie w Rosji. Piotrogród), nr 97, 27 kwietnia/ 10 maja, s. 3 (Życie Polskie. Piotrogród. Ze szkół), nr 175, 3/16 sierpnia, s. 1–2 (W. R., O szkołę narodową), nr 186, 17/30 sierpnia, s. 4, nr 189, 20 sierpnia/ 2 września, s. 4, nr 190, 22 sierpnia/ 4 września, s. 4, nr 193, 25 sierpnia/ 9 września, s. 4; „Echo Polskie” 1917, nr 189, 12/25 sierpnia, s. 4; „Gazeta Polska” 1916, nr 212, 3/16 sierpnia, s. 1, nr 218, 9/22 sierpnia s. 1, nr 220, 11/24 sierpnia, s. 4; „Kraj” 1902, nr 33, 16/29 sierpnia, s. 1, 1906, nr 22, 2/15 czerwca, s. 16 (Ryga. Ze szkoły); „Myśl Narodowa” 1916, nr 3 s. 352, nr 5–6, s. 670, nr 8–9, s. 304; „Sprawa Polska” 1916, nr 35, 28 sierpnia/ 10 września, s. 659, 660, 1917, nr 37, 24 września/ 10 października, s. 539; „Świat” 1911, nr 33, 19 sierpnia, s. 18 (8-klasowe gimn. żeńskie z pensyonatem Anny Jastrzębskiej w Rydze, bulwar Puszkina No 8, il.), 1912, nr 27, 6 lipca, s 20 (Gimnastyka sokolska w 8-klasowym gimnazyum żeńskiem Anny Jastrzębskiej w Rydze, il.); Piotrogrodzkie kalendarze i księgi adresowe z lat 1914–1917; Informacje od Tomasza Otockiego z „Przeglądu Bałtyckiego”.