Fitelberg Grzegorz / Фительберг Григорий (1879–1953), dyrygent, kompozytor, skrzypek, pedagog.
Urodził się 14 października 1879 r. w Dyneburgu (obecnie Daugavpils na Łotwie). Pochodził z osiedlonej na Łotwie żydowskiej rodziny Hozjasza Fitelberga, kapelmistrza orkiestry pułku kozackiego, i Loty z domu Pinzl vel Pintzow, więc jego językami ojczystymi były jidysz i rosyjski. Z polską kulturą zetknął się dopiero, mając dwanaście lat. Wyznawał katolicyzm, a w dojrzałym wieku pisał o sobie: „Ja Polak i Żyd” (list do S. Spiessa z 6 listopada 1945 r., Korespondencja Grzegorza Fitelberga z lat 1941–1953, Katowice 2003, s. 76). W 1891 r. rozpoczął regularną naukę gry na skrzypcach w warszawskim Instytucie Muzycznym pod kierunkiem absolwenta Konserwatorium Moskiewskiego Stanisława Barcewicza (1858–1929). Uczęszczał również do klasy teorii i kompozycji Gustawa Roguskiego (1839–1921), a później Zygmunta Noskowskiego (1846–1909), uzyskawszy po ukończeniu Instytutu w 1896 r. dwa dyplomy: skrzypka i kompozytora.

Zaraz po ukończeniu studiów otrzymał posadę w orkiestrze warszawskiego Teatru Wielkiego, gdzie jako skrzypek pracował do 1904 r. Po utworzeniu Filharmonii Warszawskiej 5 listopada 1901 r. został zaproszony także do orkiestry symfonicznej nowej instytucji i awansował na koncertmistrza II grupy skrzypiec. Prawdziwy jednak sukces na początku swojej drogi artystycznej osiągnął w dziedzinie kompozycji. W 1898 r. na konkursie kompozytorskim im. Ignacego Jana Paderewskiego w Lipsku zdobył I nagrodę za Sonatę a-moll op. 2. Również I nagrodą uhonorowano kompozytora w 1901 r. podczas konkursu ogłoszonego przez hr. Maurycego Zamoyskiego (1871–1939) w Warszawie za Trio f-moll op. 10, zadedykowane Emilowi Młynarskiemu (1870–1935). Dyrygencki debiut przyszłego mistrza batuty odbył się również dzięki kolejnym sukcesom kompozytorskim. W 1904 r. podczas koncertu filharmonicznego Fitelberg poprowadził prawykonanie swojej I Symfonii op. 16, której język muzyczny wywodził się z wpływów muzyki Piotra I. Czajkowskiego (1840–1893) i Richarda Straussa (1864–1949). Postanowiwszy więcej czasu poświęcić twórczości, w 1905 r. zwolnił się z Filharmonii i wyjechał do Berlina. Z jego inicjatywy powstała tam Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich, zajmująca się wydawaniem i propagowaniem dzieł nowej generacji polskich twórców. Najwybitniejsi z nich, Fitelberg, Karol Szymanowski (1882–1937), Mieczysław Karłowicz (1876–1909), Ludomir Różycki (1883–1953) i Apolinary Szeluto (1884–1966), utworzyli grupę Młoda Polska. Jej właściwy debiut miał miejsce na scenie Filharmonii Warszawskiej 6 lutego 1906 r., gdy podczas koncertu pod batutą Fitelberga (faktycznie samouka w zakresie dyrygentury) został prawykonany m.in. jego znakomity poemat symfoniczny Pieśń o sokole, odzwierciedlający w sztuce dźwięków charakterystyczne dla tej formacji artystyczno-pokoleniowej tendencje modernistyczne. W Berlinie zyskał także europejskie uznanie: w latach 1906–1907 poprowadził nie tylko premiery dzieł kompozytorów młodopolskich w wykonaniu orkiestry Filharmonii Berlińskiej, lecz także cztery koncerty poświęcone dziełom R. Straussa i zorganizowane przy udziale kompozytora.

Triumfalnie wszedł również Fitelberg do areopagu polskich dyrygentów. Po powrocie do Warszawy został zatrudniony w Filharmonii Warszawskiej, gdzie od maja 1909 r. do października 1911 r. piastował stanowisko I dyrygenta i prowadził cykle koncertów, oparte na łączeniu klasyczno-romantycznego repertuaru symfonicznego z muzyką współczesną, przeważnie nieznaną publiczności warszawskiej. Będąc autorem koncepcji programowej sezonów filharmonicznych, doprowadził do premiery najnowszych dzieł młodych polskich symfonistów. Po zwolnieniu z Filharmonii (wskutek nieporozumień z kierownictwem instytucji) prezentował ich kompozycje w czołowych centrach kulturalnych Europy (Wiedeń, Berlin, Lipsk), otrzymując pochwalne recenzje, wieńce laurowe i miano jednego z największych ówczesnych dyrygentów. W 1912 r. został uhonorowany tytułem kapelmistrza dworu wiedeńskiego (Kaiserlicher und Königlicher Hofkapelmeister) oraz otrzymał posadę dyrygenta sławnej Opery Wiedeńskiej, gdzie działał do 31 sierpnia 1913 r. Ponadto dyrygował szeregiem koncertów Wiener Konzertverein.

W literaturze przedmiotu twierdzi się zazwyczaj, iż Fitelberg, jako obywatel Imperium Rosyjskiego, zmuszony był opuścić Wiedeń po wybuchu I wojny światowej, by nie ulec internowaniu, i dopiero wtedy rozpoczął działalność koncertową na terenie rdzennej Rosji. W istocie już wcześniej kierowała nim idea promowania polskiej twórczości kompozytorskiej na renomowanych scenach wschodniej części Europy. Z ówczesnej prasy rosyjskiej wynika, że pierwszy występ maestro w Rosji odbył się 24 czerwca/7 lipca 1914 r. Jego koncert w podpetersburskim Pawłowsku, obejmujący utwory zachodnioeuropejskich romantyków oraz dzieła kompozytorów młodopolskich, w tym K. Szymanowskiego, stał się jednym z głównych wydarzeń sezonu: „To jeden z najlepszych dyrygentów, którzy koncertowali w Pawłowsku, poważny, zdolny, prawdziwy mistrz, który umie oddziaływać na orkiestrę” – relacjonowano w prasie branżowej (В., Хроника. Павловск и Сестрорецк, „Русская Музыкальная Газета” 1914, nr 28–29, kolumny 620–621). Po powrocie z Rosji pewien czas spędził w Warszawie, gdzie pod jego batutą 4 października 1914 r. orkiestra tamtejszej Filharmonii wystąpiła w koncercie charytatywnym na rzecz Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej i zaprezentowała premierowe wykonanie II Rapsodii na orkiestrę Fitelberga. Kolejne koncerty muzyki młodopolskiej odbyły się pod jego dyrekcją w Kijowie, Moskwie i Piotrogrodzie (14 października, 15 i 19 listopada tegoż roku). Był to początek siedmioletniego pobytu maestro w Rosji.

Dzięki koncertom Towarzystwa Przyjaciół Muzyki [Общество друзей музыки], organizowanym w Konserwatorium Petersburskim przez muzyków polskich, dzieła Fitelberga były znane stołecznej publiczności jeszcze przed jego przyjazdem, od 1909 r.; jego utwory wykonywano także w Pawłowsku (Koncert muzyki polskiej 5 lipca/18 lipca 1913 r. pod batutą Aleksandra P. Asłanowa [1874–1960]). Występy w roli dyrygenta ugruntowały pozycję Fitelberga jako wybitnego artysty na forum rosyjskich centrów muzycznych. W czerwcu 1914 r. zaproszono go więc do objęcia funkcji drugiego dyrygenta orkiestry symfonicznej Dworca Pawłowskiego [Павловский вокзал], znanej wówczas estrady koncertowej, którą pełnił do 1916 r.; po zdobyciu władzy przez bolszewików orkiestry pawłowska i nadworna zostały połączone. Działając w Rosji, kontynuował promocję polskiej muzyki. Letnie koncerty z muzyką Z. Noskowskiego, M. Karłowicza, K. Szymanowskiego, Z. Stojowskiego, I. J. Paderewskiego poprowadził w Pawłowsku (1915–1916) oraz w renomowanym uzdrowisku Siestrorieck nad Zatoką Fińską (1916). Dzieła polskich twórców, m.in. Fryderyka Chopina (1810–1849), Stanisława Moniuszki (1819–1872), M. Karłowicza, K. Szymanowskiego, L. Różyckiego, wykonywał z orkiestrą swojego przyjaciela wybitnego dyrygenta Serge’a Koussevitzky’ego (1874–1951) w Moskwie i Piotrogrodzie (19 listopada/2 grudnia 1914 r., 15/28 lutego 1915 r.). Następnie awansował na dyrygenta piotrogrodzkiego Teatru Dramatu Muzycznego, gdzie działał w latach 1915–1917. Pod jego dyrekcją odbyły się rosyjskie premiery dramatu lirycznego Peleas i Melisanda Claude’a Debussy’ego (1862–1918) 19 października/1 listopada 1915 r., oper Opowieści Hoffmanna Jacques’a Offenbacha (1819–1880) 21 marca/3 kwietnia 1916 r. oraz Jarmark Soroczyński [Сорочинская ярмарка] Modesta P. Musorgskiego (1839–1881) 13/26 października 1917. Wybitny muzykolog Boris W. Asafiew (1884–1949), który był obecny podczas przedstawień z udziałem Fitelberga, pisał: „Bardzo przyjemnymi były spotkania z […] wielce utalentowanym dyrygentem Fitelbergiem (jego Cyganerii, Cyrulika sewilskiego, Opowieści Hoffmanna w Dramacie Muzycznym nigdy nie zapomnę!)” (Воспоминания о Б. В. Асафьеве, Ленинград 1974, s. 489). Podczas weekendów i dni świątecznych orkiestra ta pod batutą Fitelberga dawała również koncerty symfoniczne, zawsze przy przepełnionej sali.

Po rewolucji październikowej 1917 r. występował z Państwową Orkiestrą Symfoniczną (byłą Orkiestrą Nadworną), którą kierował Koussevitzky. Pod batutą Fitelberga w latach 1918–1919 odbywały się przedstawienia operowe w Teatrze Maryjskim , Michałowskim, Teatrze Operowym Domu Ludowego („Бирюч Петроградских Государственных театров” 1919, nr 1, s. 181). Ponadto pełnił ważne funkcje organizacyjne i administracyjne: był członkiem Rady Opery Państwowej i Rady Artystycznej Oddziału Muzycznego, działających przy Teatrze Maryjskim („Бирюч Петроградских Государственных театров” 1918 nr 6, s. 55; 1919 nr 17/18, s. 311), wchodził w skład dyrekcji Teatru Operowego Domu Ludowego („Бирюч Петроградских Государственных театров” 1919, nr 19/20, s. 377). W 1920 r. przeniósł się na krótko do Moskwy, gdzie współpracował z orkiestrą Teatru Bolszoj: kierował cyklem koncertów poświęconych dziełom R. Straussa, a także premierą baletu do jego muzyki Taniec Salomei, który zrealizował choreograf Aleksandr A. Gorski (1871–1924) 6 lutego 1921 r.

W Rosji zawarł wiele cennych znajomości ze znakomitymi muzykami, którzy zyskali światowe uznanie: dyrygentami Aleksandrem K. Głazunowem (1865–1936), S. Koussevitzkym, Nikołajem A. Malko (1883–1961), Aleksandrem I. Silotim (1863–1945), śpiewakiem Fiodorem I. Szalapinem (1873–1938), dyrygował także koncertami z udziałem altowiolinisty Władimira R. Bakaleinikowa (1885–1953), wiolonczelisty Grigorija P. Piatigorskiego (1903–1976), a także pianistów Issaya A. Dobrowena (1891–1953) i Siergieja S. Prokofiewa (1891–1953). W Petersburgu mieszkał (1917) w kamienicy czynszowej przy kanale Jekatierininskim [Екатерининский канал] (obecnie nab. Kanału Gribojedowa [Канала Грибоедова наб.]) 89.

Przy pierwszej możliwości, która powstała po zawarciu traktatu ryskiego, opuścił objętą wojną domową Rosję i przybył do Warszawy w czerwcu 1921 r. Współpracę z rosyjskimi artystami wznowił jednak już wkrótce: za radą K. Szymanowskiego znany mecenas Siergiej P. Diagilew (1872–1929) zaangażował Fitelberga na stanowisko II dyrygenta w kierowanych przez siebie Sezonach rosyjskich. Ze znakomitą trupą maestro występował w latach 1921–1924 w Londynie, Monte Carlo, Brukseli, a w Operze Paryskiej poprowadził premierę opery Mawra Igora F. Strawińskiego (1882–1971). W sezonie 1929/1930 odbył tournée po Ameryce Południowej z zespołem Compagnie des Opéras Russes, kierowanym przez petersburską śpiewaczkę Marię N. Kuzniecową (1880–1966). Z najnowszą muzyką rosyjską zapoznawał też polską publiczność, będąc w latach 1923–1934 dyrygentem naczelnym, a następnie kierownikiem artystycznym Filharmonii Warszawskiej. Dzięki niemu odbyły się polskie debiuty Strawińskiego i Prokofiewa w roli solistów pianistów. Równolegle wykładał w Konserwatorium Warszawskim, prowadząc klasy operową i dyrygentury w latach 1927–1931. W latach 1926–1933 współpracował ponadto z Teatrem Wielkim, wystawiając tam m.in. po raz pierwszy Złotego Kogucika Nikołaja A. Rimskiego-Korsakowa (1844–1908).

W latach 30. XX w. występował przeważnie w Ameryce Południowej i Europie Zachodniej. Kolejne rosyjskie występy Fitelberga odbyły się już w Kraju Rad. Podczas Dni Polskich w Moskwie 11 listopada 1933 r. pod dyrekcją Fitelberga w przepełnionej Sali Konserwatorium Moskiewskiego zostały wykonane dzieła K. Szymanowskiego, Tadeusza Kasserna (1904–1957) i Romana Palestra (1907–1989); przyjęto je owacyjnie. Wielki sukces polskiej muzyki i kierującego orkiestrą Fitelberga spowodował, że już 15 stycznia 1934 r. maestro rozpoczął tournée po Związku Radzieckim, obejmujące Leningrad, Moskwę, Charków i Kijów, które, zgodnie z planami radcy poselstwa polskiego w Rosji Henryka Sokolnickiego (1891–1981), miało sprzyjać kulturowemu zbliżeniu polsko-radzieckiemu. Dla Fitelberga wzruszające były spotkania z dawnymi przyjaciółmi: „Szczególnie w Leningradzie – pisał muzyk do Szymanowskiego – gdziem tyle lat mieszkał, przyjmowano mnie prawdziwie owacyjnie – we wszystkich teatrach byłem podejmowany przez dyrekcję, artystów, orkiestry” (cyt. za: M. Stanilewicz-Kamionka, Grzegorz Fitelberg w Związku Radzieckim, „Ruch Muzyczny” 1983, nr 9 s. 7). Dzięki koncertom pod kierunkiem Fitelberga panująca w ZSRR dotychczasowa atmosfera wstrzemięźliwości w stosunku do polskich poczynań w dziedzinie sztuki uległa zmianie. Rozpoczęto polsko-radziecką wymianę kulturalną. Na przełomie kwietnia i maja 1934 r. w Moskwie odbyła się Dekada Muzyki Polskiej, w której wraz z orkiestrą pod batutą Fitelberga wzięli udział wybitni polscy soliści, propagujący muzykę ojczystą. Maestro wystąpił w 1934 r. również w Baku, Kijowie i Swierdłowsku. Od maja 1935 r. i do wybuchu II wojny światowej pełnił funkcje kierownika artystycznego i I dyrygenta Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Warszawie. Po raz pierwszy występy orkiestry polskiej pod jego kierunkiem były transmitowane przez rozgłośnie zagraniczne. Wraz z zespołem otrzymał złote medale na konkursie orkiestr i dyrygentów z okazji Wystawy Światowej w Paryżu 1937 r.

Podczas wojennej tułaczki w czasie II wojny światowej (z okupowanej Warszawy uciekł w listopadzie 1939 r., by z trudem przedostać się z terytoriów zajętych przez III Rzeszę do stolicy Francji) niestrudzony promotor polskiej sztuki współorganizował z emigracyjnym rządem Polski koncerty charytatywne w Paryżu, a także przedsięwzięcia promujące dzieła kompozytorów ojczystych w Londynie i Hadze. Ten ostatni cel przyświecał mu także po opuszczeniu Europy w listopadzie 1940 r. i udaniu się do Ameryki Południowej (Buenos Aires), a następnie Północnej. W Nowym Jorku współpracował z wydawnictwem Russian-American Music Publishers.

Po zakończeniu wojny na zaproszenie Ministerstwa Kultury i Sztuki wrócił do kraju (1946), by uczestniczyć w odbudowie życia muzycznego. Nadano mu godność członka honorowego nowo powstałego Związku Kompozytorów Polskich. 30 lipca 1947 r. objął stanowisko dyrektora i I dyrygenta Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia (WOSPR) w Katowicach, która pod kierunkiem Fitelberga stała się najlepszą orkiestrą powojennej Polski. Działalność „ojca, stróża, doradcy i ambasadora polskiej muzyki” (Z. Mycielski, Koncerty orkiestry Polskiego Radia, „Ruch Muzyczny” 1947, nr 19/20) była, według ówczesnych władz PRL, dobrym przykładem ich postępów w sprawowaniu mecenatu nad rozwojem kultury. Wydelegowano więc Fitelberga w styczniu 1948 r. ponownie do Związku Radzieckiego, gdzie poprowadził on Wielką Orkiestrę Symfoniczną Radia Moskiewskiego, a także orkiestry Filharmonii Moskiewskiej i Leningradzkiej. Podobnie jak wcześniej był serdecznie przyjmowany przez publiczność i przyjaciół: S. Prokofiew i Aram Chaczaturian (1903–1978) przekazali swoje nowe dzieła propagatorowi muzyki współczesnej, który poprowadził wkrótce ich polską premierę. Również dzięki Fitelbergowi odbyły się prawykonania tak w kraju, jak i za granicą pierwszych utworów symfonicznych Witolda Lutosławskiego (1913–1994). Kontynuował swoje występy gościnne ze znakomitymi orkiestrami w różnych częściach świata, prezentując dzieła polskie w Czechosłowacji, Jugosławii, Holandii, Anglii, na Węgrzech. Podczas tournée latem 1948 r. dyrygował premierą opery Kniaź Igor Aleksandra P. Borodina (1833–1887) w Ameryce Południowej. Poza kierowaniem orkiestrą WOSPR prowadził klasę dyrygentury katowickiej Wyższej Państwowej Szkoły Muzycznej w roku akademickim 1950/51. W ostatnich latach życia intensywnie współpracował z Polskim Wydawnictwem Muzycznym, edytując polskie dzieła symfoniczne z okresu klasycznego i romantycznego. Pod jego batutą orkiestra WOSPR w grudniu 1951 r. po raz pierwszy dokonała nagrań płytowych 15 utworów polskich kompozytorów dla Państwowych Zakładów Fonograficznych.

Swój ostatni koncert poprowadził dwa tygodnie przed śmiercią. Na najwyższe uznanie potomnych zasłużyło odkrycie przez Fitelberga wybitnych polskich kompozytorów i konsekwencja w propagowaniu ich utworów. Większość prawykonań polskich dzieł pierwszej połowy XX w. odbyła się pod dyrekcją Fitelberga tak w kraju, jak i zagranicą (około dwustu koncertów). Cel promocji współczesnej muzyki polskiej w jej najlepszym wykonaniu przyświecał mu również podczas licznych występów w Piotrogrodzie–Leningradzie. Z kolei zawarte w tym czasie znajomości z luminarzami muzyki rosyjskiej sprzyjały organizacji legendarnych koncertów Strawińskiego i Prokofiewa w Warszawie, a także polskich premier arcydzieł rosyjskich twórców. W audycji radiowej wyemitowanej w Programie 2 Polskiego Radia 16 października 1958 r. Jarosław Iwaszkiewicz (1894–1980) tak charakteryzował Fitelberga: „Z niezapomnianym zapałem Ficio sięgał po coraz to nowe utwory, po coraz to ciekawsze nowinki ze Wschodu i Zachodu. Zawsze, do ostatniej chwili życia, był wielbicielem nowych talentów. […] działalność jego była naprawdę pionierska. Musiał walczyć z oportunizmem i zacofaniem naszego społeczeństwa, ze złą wolą krytyki muzycznej warszawskiej; każdy koncert jego był wyzwaniem. […] jaskrawe wyrazy zdenerwowania zdarzały mu się często – tracił przez to na popularności – ale świadczyły one, jak bardzo głęboko był przejęty muzyką, którą odtwarzał.” (cyt. za: J. Iwaszkiewicz, Młynarski i Ficio, w: tegoż, Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne, Warszawa 2010, s. 136). Wśród własnych kompozycji Fitelberga (28 opusów) największym uznaniem cieszyły się dzieła symfoniczne (m. in. dwie symfonie, programowe uwertury, rapsodie, Koncert skrzypcowy), którym właściwe jest nowatorstwo środków muzycznych, stosowanie złożonych kompleksów dźwiękowych, których podstawę tworzy skala dwunastodźwiękowa, wielowarstwowa niezwykle zróżnicowana faktura, oryginalne efekty kolorystyczne, świetna instrumentacja. Wyborny znawca orkiestry był uważany za najbardziej radykalnego kompozytora Młodej Polski i pierwszorzędnego symfonistę.

Fitelberg był trzykrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Natalią Landau (ur. 1884) urodził się syn Jerzy (1903–1951), kompozytor. Drugie dziecko, córka Astrid Neuhaus-Schmidt (ur. 1910), w przyszłości pianistka, urodziła się ze związku nieformalnego z kuzynką Szymanowskiego rosyjską pianistką Natalią Neuhaus (1884–1960). Drugą żoną maestro została wybitna polska tancerka Halina Szmolcówna (1892–1939), która współpracowała z antrepryzą Diagilewa Ballets Russes. Po raz trzeci Fitelberg ożenił się w 1940 r. z Zofią Reicherówną (1903–1972).

Zmarł niespodziewanie 10 czerwca 1953 r. w Katowicach. Jego prochy spoczywają w Alei Zasłużonych cmentarza Wojskowego w Warszawie (kw. A 24, m. 16).

Był wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta (1947).
W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy – Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów (od 1980 r.).


Bibliografia:
И. Петровская, Фительберг, w: Музыкальный Петербург, 1801–1917: энциклопедический словарь-исследование, Санкт Петербург 2010, t. 11, ks. 2, s. 420 (bibliografia); M. Fuks, Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Poznań–Warszawa 2003, s. 92–95; I. Bias, L. Moll, Grzegorz Fitelberg – kalendarium życia i twórczości, Katowice 1983; L. Markiewicz, Grzegorz Fitelberg (1879–1953): życie i dzieło, Katowice 1995 (bibliografia); Z. Mycielski, Koncerty orkiestry Polskiego Radia, „Ruch Muzyczny” 1947, nr 19/20, s. 21, 22; А. С. Розанов, Музыкальный Павловск, Санкт Петербург 2007, s. 122, 124, 129; J. Iwaszkiewicz, Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne, wybór, oprac. i posłowie R. Romaniuk, Warszawa 2010; M. Stanilewicz-Kamionka, Grzegorz Fitelberg w Związku Radzieckim, „Ruch Muzyczny” 1983 nr 9 s. 5–7, nr 10 s. 22–25 (korespondencja dyplomatyczna dot. występów Fitelberga w ZSRR z lat 1933–1935); Korespondencja Grzegorza Fitelberga z lat 1941–1953, wybór, oprac. i red. L. Markiewicz, Katowice 2003; Воспоминания о Б. В. Асафьеве, Ленинград 1974, s. 489; В., Хроника. Павловск и Сестрорецк, „Русская Музыкальная Газета” 1914, nr 28–29, kolumny 620–621; Р. Хойнацкий, Григорий Фительберг, „Русская Музыкальная Газета” 1912, nr 38, kolumny 758–759; „Бирюч Петроградских Государственных театров”, 1918 nr 6, s. 55, 1919, nr 17/18, s. 311, 1919, nr 1 s. 181, 1919, nr 19/20, s. 377.