Filipkowski Stefan Julian / Филипковский Стефан Вацлавович (1873–1948), związany z przemysłem włókienniczym inżynier chemik, działacz społeczny i polityczny, w Petersburgu przebywał w latach ok. 1900–1917.

Urodził się 26 grudnia 1873 r. w rodzinnych dobrach Obrytki w gub. augustowskiej (obecnie pow. grajewski, woj. podlaskie). Był synem Wacława (1842–1911), w latach 1876–1890 sędziego gminnego pow. szczuczyńskiego gub. łomżyńskiej, i Amelii z Rzeszotarskich (1844–1914).
Wykształcenie zdobył najpierw w Łodzi, gdzie 17 czerwca 1894 r. otrzymał świadectwo dojrzałości w działającej od 1869 r. sześcioletniej Wyższej Szkole Rzemieślniczej (polskiej szkole średniej). Następnie, w latach 1894–1897, kształcił się w pierwszej na terenie Francji, założonej w 1822 r. Narodowej Szkole Chemicznej w alzackiej Miluzie [École Nationale Supérieure de Chimie de Mulhouse], którą ukończył z tytułem inżyniera kolorysty. W tym okresie na uczelni tej studiowało liczne grono Polaków, którzy z okazji piętnastolecia pracy jej dyrektora (1880–1895) chemika dr. Emilio Noeltinga (1851–1922) przygotowali dlań pamiątkowy album. W imieniu polskich uczniów i laborantów publikację tę wręczyli jubilatowi w 1896 r. Filipkowski i Tadeusz Skawiński.

Z Petersburgiem Filipkowski związał się prawdopodobnie w roku 1900. Podjął wówczas pracę w specjalizującej się w bawełnianych nadrukach fabryce włókienniczej Spółki Akcyjnej Braci Leontiewów [«Братья Н. и В. Леонтьевы и Ко»] na Stronie Piotrogrodzkiej, gdzie został głównym inżynierem i dyrektorem technicznym. Od połowy 1904 r. współpracował tam m.in. z innym absolwentem łódzkiej Wyższej Szkoły Rzemieślniczej inż. kolorystą Edmundem Nekanda Trepką (1880–1964), późniejszym historykiem kolorystyki, z którym w latach 1906–1914 pisał prace z zakresu farbiarstwa, ogłaszane w wychodzącym w Warszawie pod redakcją Bronisława Znatowicza (1851–1917) „Chemiku Polskim”, a następnie w wydawanym tamże przez absolwenta Narodowej Szkoły Chemicznej w Miluzie Stanisława Weila (1875–1944) „Przeglądzie Chemiczno-Technicznym”. Politycznie związany był z Polską Partią Socjalistyczną, a po jej rozłamie z PPS Lewicą, którą reprezentował w „Promieniu”, później zaś w innych organizacjach.
Oprócz pracy zawodowej nad Newą Filipkowski angażował się w działania założonego w listopadzie 1908 r. polskiego Klubu Robotniczego „Promień”, którego prezesem został w styczniu 1914 r.; funkcję tę pełnił co najmniej do 1917 r. Kontynuował ożywioną przez poprzednika, działacza PPS Lewicy inż. Władysława Matuszewskiego (ps. Mirski, Miński, Wicki, 1882–1942), działalność kulturalno-oświatową, rozwijając znacząco struktury i ofertę programową tej organizacji. Za jego prezesury prężna działalność klubu przy ul. 3 Roty Pułku Izmajłowskiego [3-я роты Измайловского полка ул.] (obecnie ul. 3-a Krasnoarmiejska [3-я Красноармейская ул.]) 5, m. 5, skutkowała powstaniem siedmiu nowych oddziałów „Promienia”. W pracach stowarzyszenia, współtworzonego przez działaczy Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz obu frakcji PPS Lewicy i Frakcji Rewolucyjnej, uczestniczyła również żona Filipkowskiego, Stefania, prowadząca wraz z aktywistką Stowarzyszenia Studentek Polek w Petersburgu „Spójnia” Haliną Rawicz-Szczerbo (1890–1976), żoną inż. technologa Władysława Rawicz-Szczerby (1882–1959), sekcję kobiecą.

Z inicjatywy zarządzanego przez Filipkowskiego „Promienia” w 1915 r. powstało animowane przez inteligencję pracującą Piotrogrodzkie Towarzystwo Popierania Polskiego Teatru Ludowego (TPPTL), którego głównym zadaniem była ochrona przed wynarodowieniem najbardziej podatnych na zatracenie polskości warstw pracujących. Jego formalnym prezesem został uznany językoznawca i działacz społeczny prof. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929), ale w rzeczywistości zarówno prowadzeniem towarzystwa, jak i teatru zajmował się W. Matuszewski. Sam Filipkowski wespół z innymi aktywistami PPS Lewicy: przedsiębiorcą i społecznikiem Adamem Smolińskim-Zagłobą (1868 – po 1942) oraz związanym z przemysłem olejowym inż. Józefem Ziabickim (1871–1958), wszedł w skład komisji rewizyjnej towarzystwa.

Wraz z wybuchem I wojny światowej Filipkowski włączył się również w prace kilku organizacji o charakterze społeczno-niepodległościowym. W sierpniu 1914 r. m.in. z działaczem gospodarczo-społecznym Władysławem Żukowskim (1860–1916) jako prezesem, poetą i redaktorem „Dziennika Polskiego” Remigiuszem Kwiatkowskim (1884–1961) i Janem Stanisławem Barchwicem (Barchwitz, 1878–1950?) jako sekretarzami, wszedł do pierwszego składu Komitetu Głównego (KG) Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), pełniąc w nim funkcję skarbnika wespół z inż. Sewerynem Wachowskim (1859–1934). W KG PTPOW pracował również w kolejnych latach. We wrześniu 1915 r. wspólnie z W. Rawicz-Szczerbą, gen. Aleksandrem Babiańskim (1853–1931) oraz adwokatami Stefanem Mickiewiczem (1881–1929) i Konradem Niedźwieckim (1855–1944) reprezentował KG PTPOW na Radzie Zjazdów Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny (RZ) w Moskwie, podczas którego ustalono zasady współpracy i dokonano podziału obowiązków pomiędzy poszczególnymi organizacjami pomocowymi. Na kolejnym listopadowym posiedzeniu RZ uczestniczył wraz ze skarbnikiem Piotrogrodzkiego Oddziału PTPOW Janem Sołtykiewiczem, J. Barchwicem, dyrektorem Kolei Nadmorskiej (od 1899 r.) Cezarym Witortem (1855–1925) i lekarką dr Zofią Sadowską (1887–1960). Poruszana była wówczas kwestia organizacji opieki nad dziećmi, którą RZ uznała za jedno z najważniejszych zadań opiekuńczych. W trakcie tego spotkania Wydział Wykonawczy RZ, w porozumieniu z działającym przy stołecznym Centralnym Komitecie Obywatelskim (CKO) Wydziałem Opieki nad Dziećmi, przedstawił propozycję koordynacji prac przy powoływaniu szkół, ochron i warsztatów. Do opracowania stosownej instrukcji powołano zespół w składzie: gen. Babiański, Baraniecki, J. Barchwic, prezes Centralnego Towarzystwa Rolniczego ks. Seweryn Światopełk-Czetwertyński (1873–1945), Filipkowski, ekonomista i były poseł do Dumy Państwowej Władysław Grabski (1874–1938), Władysław Gutowski, były poseł do Dumy Państwowej, prezes kijowskiego PTPOW Stanisław Horwatt (1866–1930), Wiktor Jezierski oraz W. Żukowski. W tym czasie Filipkowski wszedł także w skład Komisji Budżetowej RZ, w której zasiadał m.in. z gen. Babiańskim, Horwattem, J. Koreywą, Wacławem Purskim (1874–1948) i Jerzym Zdziechowskim (1880–1975). W styczniu 1916 r. został również członkiem Komisji Rewizyjnej RZ i pełnił tę funkcję w okresie późniejszym. 4 grudnia 1916 r. Walne Zgromadzenie PTPOW wybrało go ponownie w skład prezydium KG, a 15 grudnia objął funkcję skarbnika w przekształconej w Wydział dawnej Komisji Budżetowej, mając za zastępcę inż. technologa Stanisława Korsaka. 

Filipkowski współpracował też z działającym w Piotrogrodzie od 1915 r. tajnym Zrzeszeniem Niepodległościowym (ZN). Pod koniec tegoż roku organizacja ta powołała do życia w Sztokholmie tzw. Placówkę Polską. Propagując ideę niepodległości Polski, formalnie pełniła ona funkcję polskiej agencji prasowej, głównym jej zadaniem było jednak utrzymywanie kontaktów pomiędzy demokracją niepodległościową w kraju i w Rosji. Jako członek ZN wespół z Kazimierzem i Władysławem Rożnowskimi dołączył w połowie 1916 r. do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Kiedy 5/18 marca 1917 r. doszło do przekształcenia ZN w opowiadający się za niepodległością Polski Komitet Demokratyczny, kontynuował w nim działalność, współpracując z osobami znanymi mu z PTPOW czy „Promienia”, takimi jak: gen. Babiański, J. Barchwic, K. Niedźwiecki, St. Mickiewicz, W. Rawicz-Szczerbo, B. Siwik, ale też m.in. z działaczem gospodarczym i społecznym inż. górnictwa Hipolitem Gliwicem (1878–1943), adwokatem i działaczem społeczno-politycznym Aleksandrem Lednickim (1866–1934), jego sekretarzem Juliuszem Łukasiewiczem (1892–1951), działaczem społecznym i niepodległościowym Franciszkiem Skąpskim (1881–1966) oraz Jerzym Rackmanem (1888–1944) i inż. technologiem Aleksandrem Więckowskim (1854–1919). Razem z nimi Filipkowski podpisał 7/20 marca 1917 r. odezwę Do społeczeństwa polskiego w obronie państwa rosyjskiego, podkreślającą, że „dotychczasowa waśń ustąpić może miejsca przyjaznemu współżyciu dwóch wolnych narodów” (Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IA 5 Cim., s. 1). W maju 1917 r. jako przedstawiciel obozu demokratycznego uczestniczył w Sztokholmie w spotkaniu zwołanym przez członka Tymczasowej Rady Stanu Włodzimierza Kunowskiego (1878–1917) w odpowiedzi na inicjatywę przedstawicieli grup niepodległościowych z Rosji. W tej tzw. konferencji sztokholmskiej ugrupowania te reprezentowali: ówczesny komendant POW na terenie Rosji F. Skąpski oraz B. Siwik, H. Gliwic, gen.¬ Babiański i J. Ziabicki. Protokół z tego spotkania, na którym zapadła decyzja o nietworzeniu armii polskiej w Rosji, podpisali członkowie Tymczasowej Rady Stanu hr. Wojciech Rostworowski (1877–1952) i Włodzimierz Kunowski (1878–1917) oraz przedstawiciele Komitetu Obrony Narodowej ze Stanów Zjednoczonych Aleksander Dębski (1857–1935) i Józef Karasiewicz (1881–1969). W imieniu ZN podpisy złożyli pod nią reprezentanci PKD gen. Babiański i H. Gliwic oraz występujący z ramienia piotrogrodzkiego Związku Narodowo-Radykalnego Filipkowski.

Jak wynika z relacji Jana Dąbrowskiego (1882–1940), to dzięki Filipkowskiemu i inż. A. Więckowskiemu, został nawiązany kontakt pomiędzy „grupą niepodległościowców polskich, a przedstawicielami liberalnych i radykalnych sfer społeczeństwa rosyjskiego”, w wyniku którego w grudniu 1915 r. powstało rosyjskie konspiracyjne Koło Rosjan Przyjaciół Niepodległości Polski [Kружок друзей независимости Польши] (KRPNP). Jego prezesem został działacz polityczny i prawnik Władimir D. Kuzmin-Karawajew (1859–1927), a funkcję wiceprezesa pełnił prof. Nikołaj W. Niekrasow (1879–1940). Do organizacji tej należeli również przyszły premier Rządu Tymczasowego Aleksandr F. Kiereński (1881–1970) oraz gruziński dziennikarz socjaldemokrata Nikołaj S. Czcheidze (1864–1926). Z Polaków znaleźli się w tym gronie, oprócz Lednickiego i Babiańskiego, m.in. J. Baudouin de Courtenay, dziennikarz i sprawozdawca parlamentarny Stefan Grostern (1887–1940), wspomniany J. Dąbrowski i inż. W. Matuszewski. Celem organizacji było propagowanie idei niepodległej Polski. Kiedy w grudniu 1916 r. grupa ta wystąpiła z pomysłem przedłożenia przez Rosjan Dumie Państwowej wniosku o nadanie Polsce niepodległości, Kiereński zwrócił się do Zrzeszenia Niepodległościowego o wsparcie tej idei. KRPNP wydelegowało Filipkowskiego i W. Rawicza-Szczerbę do Koła Polskiego w Dumie w celu uzyskania poparcia. Jednak prezes tego ostatniego Jan Harusewicz (1863–1929), po przedstawieniu mu sprawy, miał poprosić o odstąpienie od wniesienia wniosku, „ponieważ nie jest on zgodny z linią polityczną endecji” (Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, oprac. Z. Wasilewski, Warszawa 1924, s. 146).

W styczniu 1917 r. Filipkowski uczestniczył w obradach Komisji Organizacyjnej piotrogrodzkiego Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Pracowników Polskich, które powołano do życia w celu organizowania się poszczególnych grup zawodowych, tak aby mogły one określić swoje zasoby i problemy w związku z powrotem do odrodzonej ojczyzny. Oprócz niego w grupie tej znaleźli się m.in.: Feliks Mazurkiewicz, dr Jerzy Barański (1884–1959), urzędnik bankowy Zygmunt Grabowski, prawnik i ekonomista Jerzy Kurnatowski (1874–1934), związany z zakładami Putiłowskimi Jan Bielski (1860–1939), publicyści Tadeusz Hiż (1883–1945) i Remigiusz Kwiatkowski (1884–1962), inż. E. Trepka, dr Bohdan Winiarski (1884–1969) oraz adwokat Kazimierz Russocki (zm. 1924). Siedziba nowej organizacji znajdowała się w zaułku Ertelew [Эртелев пер.] (obecnie ul. Czechowa [Чехова ул.]) 7. Towarzystwo posiadało Wydział Obrony Praw Ewakuowanych Pracowników, wydawało też własny dwutygodnik „Powrót” pod redakcją swojego prezesa F. Mazurkiewicza. Pierwszy zjazd zaplanowało w Piotrogrodzie na 1/14 października 1917 r.
14/27 marca 1917 r. Filipkowski reprezentował PPS Lewicę w gronie delegatów do Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Po rewolucji październikowej 1917 r. utworzony został Komisariat Ludowy do Spraw Narodowości (KLdsN). Jako jedną ze swych 16 sekcji powołał on do życia Komisariat do Spraw Polskich, któremu podporządkowano funkcjonującą przy Rządzie Tymczasowym Komisję Likwidacyjną do spraw Królestwa Polskiego. Pod koniec 1917 r. przy Komisariacie powstała Rada Organizacji Rewolucyjno-Demokratycznych, w której skład weszły m.in. SDKPiL, obie frakcje PPS oraz Klub Robotniczy „Promień”. 28 stycznia 1918 r. „Wiadomości Komisarjatu” – organ prasowy KLdsN – zachęcał do głosowania na socjalistyczną listę nr 1, na której wśród kandydatów do Wydziału ds. Wygnańców Komisariatu Polskiego oprócz Filipkowskiego znaleźli się m.in. reprezentujący PPS Aleksander (1874–1941) i Janina (1881–1975) Prystorowie, związani z „Promieniem” i PTPOW Stanisław (1887–1937?) i Barbara Budkiewiczowie oraz działacz TPPTL i „Promienia” sekretarz główny Komisariatu inż. W. Matuszewski.

W Petersburgu Filipkowscy mieszkali w rejonie piotrogrodzkim, początkowo przy Manufakturze Braci Leontiewów, następnie – w 1906 r. w zaułku Petrowskim [Петровский пер.] 2, a w latach 1907–1917 przy ul. Korpusnej [Корпусная ул.] 6 (oba budynki nie zachowały się). W tej ostatniej lokalizacji zajmowali pięciopokojowe mieszkanie z kuchnią i łazienką, które było „hotelem niemal dla wszystkich działaczy i nielegalników” (W. Skubiński, „Promień” petersburski, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 440). Przez ok. półtora roku mieszkała tam działaczka ludowa Irena Kosmowska (1879–1945), która poznała Filipkowską w maju 1915 r. w warszawskim więzieniu. Pierwsza z nich trafiła tam za działalność publicystyczną w czasopiśmie „Zaranie”, z którym współpracowała od 1908 r., druga zaś, jak podała 24 kwietnia 1915 r. „Ziemia Lubelska” (nr 112), wskutek przypadkowego aresztowania na ulicy, gdy przejeżdżała przez Warszawę wraz z dziećmi w drodze do Kazimierza nad Wisłą. Dzięki zabiegom męża przeniesiono ją do więzienia w Piotrogrodzie i wkrótce uwolniono. Kosmowska trafiła natomiast do więzienia na moskiewskiej Tagance, skąd została wypuszczona po staraniach A. Lednickiego oraz zamieszkałej w Moskwie ciotki Marii Kozłowskiej. Z Moskwy obie wyjechały do Piotrogrodu, gdzie zamieszkały u Filipkowskich – Kozłowska przez pół, a Kosmowska przez półtora roku. Ta ostatnia pracowała tam jako kierowniczka komisji kulturalno-oświatowej przy KG PTPOW. W czasie wakacji oraz w latach 1917–1918 Filipkowscy przebywali w domu z ogrodem w letniskowej miejscowości Terioki [Териоки] (obecnie Zielenogorsk [Зеленогорск]) nad Zatoką Fińską, gdzie znalazła też schronienie siostra Stefanii, Helena Bartoszewicz, wraz z dziećmi.
Żona Filipkowskiego opuściła Rosję z dziećmi w roku 1918, on sam dotarł do odrodzonej Polski dopiero w 1920 r. We wspomnieniach rodzinnych zachował się przekaz o jego „przedzieraniu się przez granicę, o ucieczce saniami po zamarzłych jeziorach fińskich” (I. Kowalska, Dzieje jednej dziewczyny. Życie Wandy Bartoszewiczówny (1917–1943), Warszawa 1981, s. 21). W uzyskaniu zgody na wyjazd przeszkodziły zapewne unikatowe kwalifikacje Filipkowskiego. Wiadomo, że jeszcze w 1918 r. w związku z całkowitym brakiem bawełny w Rosji prowadził w Moskwie prace nad kotonizacją lnu, który służyć miał jako zamiennik bawełny.

Po wyjeździe do Polski związał się z przemysłem włókienniczym i należał do kadry kierowniczej chemików pracujących w fabrykach Łodzi i okręgu łódzkim. Do Łodzi, gdzie mieszkał prawdopodobnie od grudnia 1920 r., przyjechał z Warszawy. Został wówczas zatrudniony jako kolorysta w Zakładach Karola Steinerta (1892–?), a następnie w Zjednoczonych Zakładach Włókienniczych K. Scheiblera i L. Grohmana. Zakłady te zatrudniały wówczas ok. 10 tys. pracowników. Prowadził tam m.in. badania nad zastosowaniem nowych technik nadruków na tkaninach, a także nad przetwarzaniem lnu i konopi w celu uzyskania surowca, który ograniczy sprowadzanie do Polski bawełny z zagranicy. Na zaproszenie Komisji dla spraw kotonizacji surowców krajowych, działającej przy utworzonym w roku 1934 Związku Przemysłu Włókienniczego w Państwie Polskim, Filipkowski zajął się zagadnieniem przetwarzania lnu i konopi w celu uzyskania surowca, który ograniczyłby eksport bawełny z zagranicy, prowadził też prace badawcze (1936) nad zastosowaniem nowych technik nadruków na tkaninach.

Jednocześnie brał aktywny udział w życiu branżowym oraz społecznym Łodzi. W 1927 r. zasiadał w grupie obywateli w Wydziale Opieki Społecznej przy Radzie Miejskiej w Łodzi. W 1928 r. był przewodniczącym jednej z komisji obwodowych przy wyborach do sejmu i senatu. W 1931 r. wraz z inż. kolorystami Arturem Szeunertem (zm. 1942), dyrektorem Towarzystwa „Przemysł Chemiczny” w Zgierzu, oraz Karolem Raczkowskim (1869–1959) zainicjował powstanie Polskiego Towarzystwa Chemików – Kolorystów w Łodzi, które 21 maja tego roku weszło w skład Międzynarodowej Federacji Chemików Włókiennictwa i Kolorystyki. Działał też w Zarządzie Patronatu nad Nieletnimi Przestępcami przy łódzkim Sądzie dla Nieletnich (1933). 22 stycznia 1935 r. uczestniczył w uroczystości poświęcenia przez absolwenta petersburskiej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej bp. Kazimierza Tomczaka (1883–1966) pierwszego w Łodzi domu noclegowego dla biednych chłopców. Należał również do Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat”, którego jednym z wiceprezesów była w 1934 r. jego druga żona Zdzisława. Towarzystwo to zorganizowało 17 marca 1936 r. w Teatrze Miejskim charytatywne przedstawienie Był sobie więzień, w którym wystąpił znany również ze scen petersburskich Aleksander Węgierko (1893–1941).

Po przejściu w 1938 r. na emeryturę zamieszkał w Kazimierzu Dolnym przy ul. Nadrzecznej 54. Do Warszawy powrócił w 1946 r.

Był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Stefania Helena Bystrzyńska (1875–1933), córka Zygmunta i Natalii z Kleczkowskich, którą poślubił 29 września 1899 r. w warszawskim kościele pw. św. Aleksandra. Troje spośród ich czworga dzieci urodziło się w Petersburgu. Były to dwie córki: Wanda (1900–?) Łopuska i Jadwiga (1902–1985) Szemplińska, bibliotekarka, matka znanej polskiej pilotki szybowcowej z lat 50. XX w. Wandy Szemplińskiej-Stupnickiej (1932–2014) oraz syn Stefan (1911–1973), inż. chemik, specjalista w zakresie ergonomii, autor wielu publikacji naukowych. Stefania spoczęła wraz z najstarszym synem Stanisławem (1905 Kazimierz nad Wisłą – 1923) na Starych Powązkach. Drugą żoną Filipkowskiego była Zdzisława Sabel-Domaniewska (1903–1999), córka Zdzisława i Emilii z Teichertów. W ich związku urodził się syn Andrzej (1931–2000).

Filipkowski zmarł 27 marca 1948 r. Spoczął w rodzinnym grobowcu na Starych Powązkach (kw. 24, rz. 6, m. 22), gdzie pochowani zostali również jego druga żona i młodszy syn.
Brak wiadomości o jego odznaczeniach. Z bazy Centralnego Archiwum Wojskowego wynika, że w 1938 r. został złożony wniosek o nadanie Filipkowskiemu odznaczenia, jednak nie zachowały się dokumenty do niego załączone, w tym o sposobie rozpatrzeniu wniosku.


Bibliografia:
Filipkowski Stefan, w: Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, red. F. Tych, Warszawa 1987, t. 2, s. 100–101; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 401, 423, 425 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; J. Gaul, Na tajnym froncie. Działalność wywiadowczo-informacyjna obozu niepodległościowego w latach 1914–1918, Warszawa 2021, s. 281; Histoire de l'école de chimie de Mulhouse. Publiée à l'occasion du 25e anniversaire d'enseignement de Mr. le Dr Emilio Noelting, Strasbourg 1905, s. 214; Historia rodu Filipkowskich, https://www.wasoszgrajewski.com/filipkowski-l-hodiesniere [dostęp: 8 II 2022]; I. Kowalska, Dzieje jednej dziewczyny. Życie Wandy Bartoszewiczówny (1917–1943), Warszawa 1981, s. 19, 21; Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r., oprac. W. Szczęsny, Warszawa 1936, s. 109, 240 (załącznik nr 12: Placówka Sztokholmska); E. Kwiatkowski, Wspomnienie o życiu i pracach Edmunda Nekandy Trepki (1880–1964), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1967, nr 12/3, s. 587–588; A. J. Leinwand, Działalność agitacyjna i propagandowa komunistów polskich w RSFRR w latach 1918–1920, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2005, t. 40, s. 20; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011, s. 15, 22, 31, 33, 34, 134; A. Miodowicz, Geneza ukształtowania się negatywnego stanowiska wychodźczych ugrupowań demokratycznych wobec idei polskiego wojska w Rosji, „Studia Podlaskie” 2002 [Białystok], t. 12, s. 229; G. P. Niećko, Irena Kosmowska (1879–1945). Życie i działalność, Lublin 2013, s. 75; B. Orłowski, J. Piłatowicz, Inżynierowie polscy w XIX i XX wieku, t. 3: Kształcenie i osiągnięcia, Warszawa 1994, s. 234, 236; J. Piłatowicz, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r., t. 2: Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., Warszawa 2005, s. 97; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 148, 160, 162, 163, 165 (tu też żona), 211, 224; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 279–282; E. Trepka, Historia kolorystyki, Warszawa 1960, s. 406; O. Wiechnik, Posełki. Osiem pierwszych kobiet, Warszawa 2019, s. 295; M. Wrzosek, Problem Wojska Polskiego w Rosji w latach 1917–1918, „Studia Podlaskie” [Białystok] 1995, t. 8, s. 180–181; „Atest. Ochrona Pracy” 2002, nr 5 (Ludzie i Wydarzenia), s. 57 (syn Stefan); „Dziennik Polski” [Piotrogród] 1917, nr 20, 20 stycznia/2 lutego, s. 3 (Życie Polskie. Tow. „Promień”), nr 31, 31 stycznia/13 lutego 1917, s. 2 (Nowa Placówka Polska); „Dziennik Zarządu m. Łodzi” 1927, nr 51 (426), 20 grudnia, s. 4; „Echo Polskie” [Moskwa] 1916, nr 39, 25 września/8 października, s. 12 (Zebranie Rady Zjazdów Polskich Organizacji Pom. Of. W.); „Express Wieczorny Ilustrowany” [Łódź] 1935, nr 22, 22 stycznia, s. 3 (Poświęcenie domu noclegowego w Łodzi, il.); „Gazeta Polska” 1894, nr 139, 21 czerwca, s. 2 (Z różnych stron. Z Łodzi); „Gazeta Warszawska” 1876, nr 158, 19 lipca, s. 2 (Sędziowie gminni); „Głos Polski” [Piotrogród] 1916, 18/31 grudnia 1916, nr 51, s. 9 (Walne Zgromadzenie polskiego Tow. Pomocy ofiarom wojny); „Głos Poranny” [Łódź] 1934, nr 112, 25 kwietnia, s. 7 (Zarząd Patronatu), 1936, nr 76, 17 marca, s. 9 (Teatr i muzyka), nr 248, 10 września, s. 4 (Konopie -zamiast lnu! Prace nad kotonizacją); „Hasło Łódzkie. Dziennik bezpartyjny” 1927, nr 102, 28 grudnia, s. 4 (Kto pełnić będzie zaszczytny obowiązek przewodniczących obwodowych komisyj wyborczych); „Ilustrowana Republika” [Łódź] 1933, nr 32, 1 lutego, s. 5 (Zarząd Patronatu nad Nieletnimi); „Kurjer Warszawski” 1897, dod. poranny nr 5, 5 stycznia, s. 2 (Uczczenie zasługi); „Słowo” 1890, nr 100, 5 maja, s. 2 (Wybory); „Ziemia Lubelska” 1915, nr 112, 24 kwietnia, s. 1 (Aresztowanie); Petersburskie/Piotrogrodzkie księgi adresowe z lat 1900–1917; Polski Kalendarz Piotrogrodzki na Rok 1914. Rocznik ilustrowany informacyjno-historyczno-literacki, Piotrogród 1916, s. 145, 147; Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, oprac. Z. Wasilewski, Warszawa 1924, s. 146; W. Skubiński, „Promień” petersburski, „Niepodległość” [Warszawa] 1934, t. 9 (styczeń–czerwiec), s. 430, 432, 439, 440, 341; W. Trzciński, Z minionych dni Polski podziemnej 1905–1918, Warszawa 1937, s. 94; Wspomnienia o Irenie Kosmowskiej, oprac. Z. Mazurowa, Warszawa 1974, s. 38 (córka Wanda), 40; Skanoteka – Metryki. Baza skanów akt metrykalnych, Zespół 0162/D (Księgi metrykalne parafii rzymskokatolickiej św. Aleksandra w Warszawie), sygn. 1899b MZ-1899 (akt ślubu nr 377), https://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=1&zs=0162d&sy=1899b&kt=2&plik=376-377.jpg#zoom=2&x=2064&y=680 [dostęp: 8 II 2022]; Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: sygn. 2/2/0/1/46 (Wojsko polskie w Rosji. Korpus gen. Dowbór-Muśnickiego), t. IV s. 2 scan 308, sygn. 2/51/0/14.1/1769 (Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego [w Piotrogrodzie]. Akta korespondencji z Radą Zjazdów Organizacji Polskich. Sprawozdania z posiedzeń Rady, okólniki, raporty, statut organizacji społecznych), s. 1, 5, 6, 9 (Sprawozdanie z posiedzenia Rady Zjazdów Polskich Organizacji, odbytego dnia 2-go Listopada 1915 roku), s. 4 (Sprawozdanie z Rady Zjazdów w dniu 8, 9 i 10 stycznia 1916 roku), skan 90 (Sprawozdanie z posiedzenia Rady Zjazdów, odbytego d. 20. IX. 1915), skan 114 (Sprawozdanie z Rady Zjazdów w dn. 19, 20, 21 i 22 marca 1916 r.); Archiwum Państwowe w Łodzi: Akta miasta Łodzi. Spis ludności Łodzi (Fijarska–Filipzon) sygn. 39/221/0/4.12/24570, skan 279, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/6208958?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=14&_Jednostka_id_jednostki=6208958 [dostęp: 3 III 2022]; Biblioteka Narodowa w Warszawie: sygn. DŻS IA 5 Cim. (Do społeczeństwa polskiego w obronie państwa rosyjskiego: Rodacy!…, Piotrogrod, 7/20 marca 1917 r., msp), s. 2; Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 15956/II (Niepełny wykaz członków Związku Młodzieży Polskiej »Zet« i Związku Patriotycznego oraz organizacji pochodnych młodzieży i starszego społeczeństwa (»Przyszłość«-»Pet«, Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Średnich [...], Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Wyższych [...], grupy narodowe, Związek Młodej Polski, Związek Rad Ludowych i inne ekspozytury zewnętrzne) w okresie 1886–1966 r., oprac. Z. Dłużewska-Kańska, T. Piskorski, St. Szwedowski), t. 3, s. 603, 604. Autorka dziękuje za pomoc w zebraniu informacji: Marii Mazurkiewicz z Kazimierza nad Wisłą, Krystynie Olszynce z Krakowa, Annie Miturze z Kamionki, Jean-Michelowi Chézeau z Miluzy i Dorocie Matysiak z Wrocławia.