Edward von Ropp / Эдуард Юльевич фон Ропп (1851–1939), baron, biskup ordynariusz tyraspolski, ordynariusz wileński, arcybiskup metropolita mohylewski, asystent tronu papieskiego, działacz społeczny i polityczny.

Urodził się 2/15 grudnia 1851 r. w Liksnie (pow. dyneburski, gub. witebska) w niemiecko-polskiej rodzinie barona (od 1853 r.) Juliusza Emeryka Roppa (1800–1858), marszałka szlachty w Hasenpoth (łot. Aizpute), i hrabiny Izabeli z Plater-Zyberków (1809–1888). Został ochrzczony 8/21 grudnia w kościele w Liksnie, otrzymując imiona Edward Michał Jan Maria (Eduard Michael Johann Maria). Miał trzech braci: Leona (1840–1916), Juliusza (1843–1898), Konstantego (1855–1925), oraz siostrę Luizę (Ludwikę) (1847–1879). Rodzice pochodzili z wywodzących się z Westfalii rodów szlacheckich, których przedstawiciele pełnili ważne funkcje społeczne i państwowe. Jego dziadek, Michał Plater-Zyberk (1777–1863), piastował stanowisko wileńskiego wicegubernatora cywilnego. Przez Plater-Zyberków był przybranym wujem pisarki Kazimiery Iłłakowiczówny (1888–1983), która wspominała go w Trazymeńskim zającu (Warszawa 1968).

Ropp był wychowywany i kształcony w Bebrze (pow. iłłuksztański, gub. kurlandzka) w majątku matki, która przekazała mu tradycje polskości i katolicyzmu. W latach 1864–1866 chodził do liceum we Fryburgu w Niemczech, w 1869 r. uzyskał maturę w gimnazjum w Rydze. Rozpoczął studia prawnicze w Cesarskim Uniwersytecie Petersburskim, które ukończył w 1875 r. ze stopniem kandydata prawa (doktora). Przez kolejne 4 lata pracował w Petersburgu: w Sądzie Okręgowym, kancelarii Senatu, w sekcji prawnej Ministerstwa Finansów. Lata 1879–1883 spędził w majątku dziedzicznym Niszcza (pow. siebieski, gub. witebska), pełniąc funkcje honorowego sędziego ziemskiego okręgu niewelskiego i asesora kolegialnego, został odznaczony orderem św. Stanisława III kl. W 1883 r. wstąpił do katolickiego seminarium duchownego w Kownie (diecezja żmudzka) i 20 lipca 1886 r. przyjął święcenia kapłańskie. Pogłębiał studia teologiczne w Insbrucku i Fryburgu (Szwajcaria). 1/14 stycznia 1889 r. został administratorem parafii Libawa (łot. Liepāja) w Kurlandii, w 1893 r. – dziekanem kurlandzkim, w 1896 r. – kanonikiem honorowym, a w 1898 r. – kanonikiem gremialnym kapituły żmudzkiej. 27 maja/9 czerwca 1902 r. został prekonizowany na urząd biskupa ordynariusza diecezji tyraspolskiej z siedzibą w Saratowie. Sakrę biskupią przyjął 3/16 listopada tego roku w kościele św. Katarzyny w Petersburgu z rąk metropolity mohylewskiego Bolesława Kłopotowskiego (1848–1903) („Kraj” 1902, nr 45, s. 17). Wkrótce, 28 października/9 listopada 1903 r. przeniesiono go do diecezji wileńskiej, którą prawie w całości zwizytował, troszcząc się o rozwój życia religijnego wiernych. Dzięki jego szybkiej reakcji po edykcie tolerancyjnym z 17/30 maja 1905 r. do Kościoła katolickiego przeszło wielu prawosławnych, głównie byłych unitów, a na lekcjach religii w szkołach wprowadzono język ojczysty uczniów. Starał się łagodzić napięcia między katolikami Polakami i Litwinami. Prowadził działalność społeczną i wydawniczą.

Działał także w sferze politycznej: w 1906 r. założył rozwiązane przez władze w październiku tego roku, nawiązujące do ruchu chrześcijańsko-społecznego oraz założeń programowych rosyjskiej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (kadetów) Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie na Litwę i Białoruś, które miało łączyć Polaków, Litwinów i Białorusinów. Został też posłem do I Dumy Państwowej z gub. wileńskiej (14/27 kwietnia 1906). Należał do utworzonej przez Aleksandra Lednickiego (1866–1934) frakcji autonomistów, opowiadającej się za rozwiązaniem kwestii narodowościowej w Rosji na drodze autonomii, będąc przeciwnikiem wzniecania narodowościowych antagonizmów. Był przewodniczącym Koła Kresowego. W związku z białostockim pogromem Żydów (1–3/14–16 czerwca 1906) opublikował w Wilnie (3/16 czerwca) odezwę Do katolików miasta Wilna, sprawę tę poruszył też na forum Dumy. W październiku tego roku zapobiegł podobnemu wydarzeniu w Wilnie. 1/14 października 1907 r. rząd carski, bez zgody Stolicy Apostolskiej, usunął go z diecezji i pozbawił tytułu biskupa, co stanowiło pokłosie jego zaangażowania politycznego. Dwa tygodnie przebywał w Petersburgu w klasztorze przy kościele św. Katarzyny (prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34) pod nadzorem policji, a następnie prawie przez 10 lat mieszkał – za zgodą władz rosyjskich – w Niszczy u brata Konstantego. Mimo nacisków nie zrzekł się jednak stanowiska. W lipcu 1916 r. z własnej inicjatywy i z pomocą A. Lednickiego wyjechał na Kaukaz do Tyflisu (obecnie Tbilisi), gdzie nadzorował prace polskich organizacji opiekuńczych zajmujących się polskimi uchodźcami.

Po rewolucji lutowej 1917 r. Ropp przyjechał do Piotrogrodu, gdzie zaangażował się w życie religijne i społeczno-polityczne. Mieszkał przy kościele św. Katarzyny. 21 kwietnia tego roku przewodniczył zebraniu duchowieństwa archidiecezji mohylewskiej, podczas którego były omawiane m.in. sprawy narodowościowe w Kościele. 9 maja 1917 r. Rząd Tymczasowy przywrócił go na stanowisko wileńskiego ordynariusza, co pozwoliło mu na kontynuację po 10-letniej przerwie wizytacji kanonicznej parafii położonych po rosyjskiej stronie frontu. Należał do założycieli chrześcijańskiej demokracji w Rosji. 6–7 lipca 1917 r. wziął udział w Zjeździe Delegatów Duchowieństwa w Piotrogrodzie, gdzie mówił o polityce różnych partii politycznych, relacji Kościół a polityka, wyraził poparcie dla Rządu Tymczasowego, opowiedział się za własnością prywatną, z wyjątkiem wielkiej własności, oraz poparł rozwój szkolnictwa parafialnego i drukarni katolickich.

Uważał, że kadrę nauczycielek do szkół prywatnych mogły zapewnić skryte kongregacje o. Honorata Koźmińskiego (1829–1916). Choć sam nie należał do partii, był inicjatorem I ogólnorosyjskiego zjazdu delegatów chadecji 14–16 lutego 1918 r. w Piotrogrodzie, którego celem było powołanie Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego. Na prośbę A. Lednickiego i hierarchów katolickich w Rosji wszedł w lipcu 1917 r. do składu Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego. Został tam, obok innych duchownych, członkiem II Wydziału ds. Kościoła Rzymskokatolickiego, który zajmował się m.in. uregulowaniem kwestii polskiego mienia kościelnego. Z udziału w pracach Komisji zrezygnował 28 grudnia tego roku po uprzedniej rezygnacji z funkcji prezesa A. Lednickiego.

Wspólnie z biskupem sufraganem mohylewskim Janem Cieplakiem (1857–1926) był równocześnie członkiem komisji mieszanej przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rządu Tymczasowego ds. Kościoła katolickiego pod przewodnictwem prof. Sergieja A. Kotlarewskiego (1873–1940), która miała wypracować nowy model relacji państwa z Kościołem. Dzięki wysiłkom obu komisji i współpracy rządu rosyjskiego ze Stolicą Apostolską zostały zniesione liczne ograniczenia w funkcjonowaniu Kościoła katolickiego, dotyczące np. kontaktów z Rzymem, zarządzania diecezjami, działalności zgromadzeń i zakonów, zakładania szkół katolickich, nauczania religii w szkołach w języku uczniów przez duchownych, funkcjonowania obrządku greckokatolickiego. Przewrót bolszewicki nie pozwolił sfinalizować projektu o kapitałach kościelnych, co w dalszej perspektywie negatywnie wpłynęło na sytuację materialną Kościoła w Rosji. Ropp zachęcał Stolicę Apostolską do wykorzystania pozytywnego nastawienia Rządu Tymczasowego w celu restytucji skasowanych przez rząd carski diecezji i erygowania nowych.

Kilkakrotnie była rozpatrywana (w 1905, 1906 i 1917 r.) kandydatura Roppa na ordynariusza archidiecezji mohylewskiej. 25 lipca 1917 r. został prekonizowany na urząd arcybiskupa metropolity mohylewskiego. Jego wybór poparli katoliccy biskupi w Rosji, wpływowi reprezentanci piotrogrodzkiej Polonii oraz Rząd Tymczasowy, m.in. ze względu na wszechstronne wykształcenie, energię i odwagę, doświadczenie administracyjne, wysokie kwalifikacje moralne i autorytet wśród wiernych. 19 listopada/2 grudnia 1917 r. odbył się ingres Roppa w kościele św. Katarzyny, a 26 listopada – do prokatedry Wniebowzięcia NMP przy ul. 1. Roty [1-oй Роты ул.] (obecnie [1-я Красноармейская ул.] 11. Był uroczyście witany przez przedstawicieli organizacji polonijnych, Polaków z rosyjskiej stolicy i Litwy oraz uchodźców z terenów Królestwa Polskiego. Do momentu zakończenia wojny zarządzał też częścią diecezji wileńskiej, będącej pod okupacją niemiecką.

Początek rządów Roppa w archidiecezji mohylewskiej przypadł na burzliwy okres przemian społeczno-politycznych w Europie i Rosji. W celu usprawnienia komunikacji z podległym duchowieństwem w 1918 r. wyznaczył wikariuszy generalnych dla terenów objętych działaniami wojennymi, rozbudował sieć dekanalną i parafialną. Ze względu na genezę i wielkie rozmiary archidiecezji, bieżące trudności logistyczne, pogarszającą się sytuację materialną i polityczną postulował jej likwidację i podział na mniejsze jednostki, np. na prefektury apostolskie. W celu dostosowania struktury kościelnej do nowej mapy politycznej Europy proponował gruntowną reorganizację całej metropolii mohylewskiej, w tym wyodrębnienie na zachodzie metropolii wileńskiej i reaktywację diecezji ryskiej poszerzonej o katolickie skupiska wokół Dyneburga, Rzeżycy, Łuszyna. Obszar metropolii mohylewskiej sugerował ograniczyć do okolic Mohylewa, ukraińskiej części diecezji tyraspolskiej, większych katolickich skupisk w Moskwie i Piotrogrodzie oraz mniejszych w miastach gubernialnych Rosji, jak też miejscami zamieszkałymi przez kolonistów na Syberii. W celu dokonania zmian prosił papieża Benedykta XV (1854–1922) o skierowanie tu wizytatora apostolskiego. Ze względu na małą liczbę księży zgłaszał zapotrzebowanie na misjonarzy obrządku łacińskiego i greckiego do opieki nad katolikami, których liczbę razem z uchodźcami i jeńcami szacował na ok. 4 mln osób. Postulował przeniesienie na zachód stolicy metropolii i siedziby seminarium archidiecezjalnego z Piotrogrodu, którego atmosferę uważał za niezdrową dla kształcenia kleru. Opowiadał się za tworzeniem zamiast miejscowej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej wyższych uczelni teologicznych w Polsce i Wilnie, kierowanie księży na uczelnie katolickie w Rzymie i w innych miastach Europy, sprzyjał zakładaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w 1918 r.

W lutym 1918 r. zarządził przejście na kalendarz gregoriański, 30 maja tego roku był głównym celebransem procesji Bożego Ciała ulicami Piotrogrodu. Wyjaśniał i implementował przepisy nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r., w tym 22 maja 1918 r. utworzył sąd kościelny oraz Archidiecezjalną Radę Administracyjną jako ciało doradcze w zarządzaniu majątkiem kościelnym, stworzył kurię metropolitalną. Zachęcał księży do współpracy ze świeckimi w działalności społecznej, kulturalnej i oświatowej. Sprzyjał pracom Piotrogrodzkiego koła Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. 27 marca 1918 r. podpisał oświadczenie, informujące o powierzeniu kołu w opiekę wszystkich zabytków kościelnych (od bibliotek po krzyże cmentarne) wywiezionych z polskich świątyń i innych miejsc sakralnych do Rosji. W listach pasterskich apelował o równe traktowanie katolików różnych narodowości i obrządków, stałych wiernych i uchodźców, nawoływał do przestrzegania zasad moralnych, powstrzymania się od przemocy, bezprawnego przejęcia własności prywatnej. Zachęcał do pomocy ofiarom wojny, należał do Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności i propagował zakładanie jego kół w parafiach. Organizował opiekę duchową dla uchodźców, jeńców cywilnych i wojennych. Wspierał repatriację do Polski. We współpracy z A. Lednickim zachęcał Polaków, by zwracali się do polskiego przedstawicielstwa w Piotrogrodzie i polskich organizacji opiekuńczych w celu uzyskania dokumentów wyjazdowych i konkretnych dyspozycji. Informował papieża Benedykta XV o ciężkiej sytuacji polskich repatriantów, a otrzymaną w odpowiedzi pomoc pieniężną (100 tys. lirów) przekazał Centralnemu Komitetowi Obywatelskiemu (CKO). Prosił papieża o wstawiennictwo u państw centralnych w sprawie powrotów Polaków, sam starał się o przepustki władz niemieckich dla repatriantów.

Na odbywających się od 1917 r. zebraniach duchowieństwa Piotrogrodu omawiał problem stosunku do władz bolszewickich i ich konkretnych działań. Szczególnym zaufaniem w tej kwestii darzył proboszcza parafii św. Katarzyny prał. Konstantego Budkiewicza (1867–1923). Interweniował u władz radzieckich (centralnych, gubernialnych i miejscowych), u papieża i państw europejskich w sprawie ograniczenia praw oraz represji duchowieństwa, obrony majątku kościelnego przed nacjonalizacją. Jednym ze skutków tych starań Roppa i A. Lednickiego było wystawienie na przełomie 1918/1919 r. przez przedstawicielstwa Polski, Niemiec i duński Czerwony Krzyż listów żelaznych dla wielu świątyń w Piotrogrodzie. Efekt ten okazał się jednak krótkotrwały. Ropp informował Zachód o pogarszającej się sytuacji w Rosji pod rządami bolszewików, które to uważał za przejściowe. W relacjach z władzami radzieckiej Rosji stosował taktykę zwlekania, unikając otwartych konfliktów. Wraz z przedstawicielami Kościoła greckokatolickiego oraz innych wyznań bezskutecznie walczył o zmianę instrukcji wykonawczych do dekretu O rozdziale Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła z 23 stycznia 1918 r. Na zasadzie kompromisu i jako rozwiązanie doraźne w okólniku z 2 kwietnia 1919 r. zaakceptował powołanie komitetów parafialnych, tzw. dwudziestek [двадцатки], i powstałego wcześniej z inicjatywy wiernych Centralnego Komitetu parafii rzymskokatolickich archidiecezji, jednak decydujący głos w tych pierwszych, z wyjątkiem stosunków z państwem, przyznał proboszczom, a w tym drugim – sobie. Struktury te miały dbać o utrzymanie parafii, księży, zarządu i instytucji centralnych archidiecezji, bronić duchowieństwa przed restrykcjami władz. Wielkie wysiłki Roppa ostatecznie nie powstrzymały postępującego procesu nacjonalizacji świątyń, budynków kościelnych i cmentarzy, w tym rzymskokatolickiego cmentarza Wyborskiego, rekwirowania ksiąg metrykalnych i archiwów kościelnych, wyrugowania lekcji religii ze szkół publicznych i likwidacji szkolnictwa katolickiego. Jesienią 1918 r. zostały upaństwowione słynne szkoły przy kościele św. Katarzyny (elementarne, zawodowa, gimnazja). By zapobiec dalszym rekwizycjom, Ropp 11 listopada 1918 r. kazał zamknąć wszystkie katolickie szkoły w Piotrogrodzie i zorganizować nauczanie religii przy kościołach. Pod koniec tegoż roku protestował przeciw próbom ocenzurowania kazań, co skutkowało dwukrotną rewizją w jego mieszkaniu w pałacu arcybiskupim przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 118 . Nieco wcześniej, latem 1918 r., pośredniczył w negocjacjach Benedykta XV z rządem bolszewickim, dotyczących ratowania cara Mikołaja II (1868–1918) wraz z rodziną. Podczas srogiej zimy 1918/1919 cierpiał niedostatek i zimno w pałacu przy Fontance, dzieląc się skromnym pożywieniem z odwiedzającymi go głodnymi interesantami.

Wspierał odrodzenie Kościoła greckokatolickiego, brał udział w sesji zamykającej pierwszy jego synod, odbywający się w Piotrogrodzie 29–31 maja/11–13 czerwca 1917 r. pod przewodnictwem metropolity Andrzeja Szeptyckiego (1865–1944). Dobrze współpracował z wyznaczonym przez Szeptyckiego egzarchą Rosji ks. Leonidem I. Fiodorowem (1879–1935), m.in. w kwestiach obrządkowych, święceń diakonatu, których na jego prośbę udzielał alumnom unickim. Solidaryzował się z prześladowaną Rosyjską Cerkwią Prawosławną, w tym z patriarchą moskiewskim i całej Rusi Tichonem (właśc. Wasilij I. Biełławin, 1865–1925). Marzył o nawróceniu Rosji na katolicyzm, wielokrotnie dzielił się swoimi projektami misyjnymi ze Stolicą Apostolską. Popierał dialog ekumeniczny, w 1917 r. został członkiem Towarzystwa Zjednoczenia Kościołów, skupiającego katolików rytu łacińskiego i bizantyjskiego oraz prawosławnych.

Został aresztowany 29 kwietnia 1919 r. jako polski zakładnik po ofensywie wileńskiej wojska polskiego i pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. Przez 5 dni był przetrzymywany w areszcie Piotrogrodzkiej Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy [Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией, спекуляцией и преступлениям по должности], (CzeKa) przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 2 , w zatłoczonej celi m.in. z kilkoma księżmi, następnie w areszcie prewencyjnym przy ul. Szpalernoj [Шпалерная ул.] 25 w celi nr 218 z katechetą ks. Janem Wasilewskim (1885–1948). Katolicy i duchowni Piotrogrodu i Moskwy, w tym ze wspomnianego CK parafii rzymskokatolickich archidiecezji, pod przewodnictwem bp. Cieplaka, którego wcześniej Ropp wyznaczył swoim wikariuszem generalnym, wielokrotnie wysyłali petycje oraz delegacje do Smolnego, Rady Komisarzy Ludowych w Moskwie, a 25 maja zorganizowali spod kościoła św. Katarzyny kilkunastotysięczny pochód protestacyjny do piotrogrodzkiej CzeKa. Według opisującego jego aresztowanie i późniejsze wydarzenia poznańskiego „Przeglądu Katolickiego” (1919, nr 43, s. 352) w ciągu trzech dni pod wspomnianą petycją zebrano 30 tys. podpisów. Popularność Roppa, interwencje jego wiernych i kapłanów, Stolicy Apostolskiej, Polski i innych państw prawdopodobnie uratowały go przed rozstrzelaniem. Na początku lipca został przeniesiony do Moskwy – do więzienia na Łubiance, potem na Butyrkach, a 10 lipca do aresztu domowego na plebanii kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP na Gruzinach. W wyniku negocjacji przedstawicieli polskiego i rosyjskiego Czerwonego Krzyża, przy współudziale nuncjusza w Warszawie Achillesa Rattiego (1857–1939), późniejszego papieża Piusa XI, Ropp został uwolniony 17 listopada i 21 listopada 1919 r. przekazany stronie polskiej w Mikaszewiczach w zamian za zgodę Polski na przejazd przez jej terytorium z Berlina działacza Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) Karola Radka (właśc. Karol Sobelsohn, 1885–1939). Stamtąd zwrócił się jeszcze pisemnie do ludowego komisarza spraw zagranicznych Georgija W. Cziczerina (1872–1936) z prośbą o możliwość powrotu do Piotrogrodu po pobycie w Rzymie, gdzie zamierzał działać na rzecz pokoju z Rosją.

Ostatnie 20 lat Ropp spędził w odrodzonej Polsce i nigdy nie zrealizował marzenia o powrocie do swej diecezji w radzieckiej Rosji. Osiadł w Warszawie, gdzie utworzył sekretariat metropolitalny i sądy kościelne dwóch instancji. Gromadził i popularyzował wiedzę o prześladowaniach Kościoła katolickiego w republikach radzieckich, usiłował zainteresować tym tematem władze, polskie episkopat i społeczeństwo, Stolicę Apostolską oraz opinię międzynarodową. W 1921 r. stanął na czele polskiego Komitetu Pomocy Głodującym w Rosji. Rozwijał swoje projekty unii kościelnej z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. W założonym przez siebie w 1924 r. Instytucie Misyjnym w Lublinie, wspieranym przez wcześniejszą swoją inicjatywę z 1922 r. – Towarzystwo Misyjne, kształcił przeznaczonych dla Rosji misjonarzy. Kierował do Rzymu propozycje reorganizacji kościelnej struktury administracyjno-terytorialnej w Rosji radzieckiej, ZSRR, i innych dawnych obszarach Cesarstwa Rosyjskiego, opiniował w kwestiach nominacji biskupich. W 1927 r. otrzymał od Piusa XI tytuł asystenta tronu papieskiego. W wyniku konkordatu z Rzecząpospolitą 10 marca 1926 r. utracił jurysdykcję w archidiecezji mohylewskiej, a po jej likwidacji 1 stycznia 1932 r. – także nad jej duchowieństwem przebywającym w Polsce. Wycofał się wówczas z życia publicznego. Zmarł 25 lipca 1939 r. w Poznaniu, gdzie został pochowany w podziemiach katedry. 21 lutego 1983 r. jego szczątki zostały przeniesione do katedry w Białymstoku.

Bibliografia:
Z. Ponarski, Ropp Edward, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989–1991, t. 32, s. 31–33 (bibliografia); C. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w Parlamencie Rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 180–182 (bibliografia); J. Wasilewski, Arcybiskupi i administratorowie archidiecezji mohylowskiej, Pińsk 1930; R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917–1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 409–412 (bibliografia); R. Jurkowski, Edward Ropp jako biskup wileński 1903–1907), „Studia Teologiczne” 1990, nr 8, s. 205–280; A. Kozyrska, Arcybiskup Edward Ropp: życie i działalność (1851–1939), Lublin 2004 (bibliografia); taż, Katolickie Towarzystwo Misyjne w Polsce, „Studia Polonijne”, Lublin 2007, t. 23, s. 33–60; А. Козирська, Лояльність у межах закону Божого і церковного. Керівництво Римсько-католицької Церкви в Росії і декрет про відокремлення Церкви від держави, “Людина і cвіт” 2002, R. 42, nr 7–8, s. 50–58; „Kronika Archidiecezji Mohylowskiej i Diecezji Mińskiej” 1918, 1920; D. Staliūnas, Vilniaus vyskupo E. Roppo veiklos pėdsakais (1903–1904), „Lietuvių Atgimo Istorijos Studijos”, Vilnius 1994, t. 7, s. 142–219; Z. Starnawski, Kościół św. Jozafata w Lublinie w życiu Arcybiskupa Edwarda Roppa, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie”, 1987, R. 61, nr 2–4, s. 76–80; Acta Nuntiaturae Polonae, t. 57: Achilles Ratti (1918–1921), ed. S.Wilk, Romae 1995–2000, vol. 1–6; K. Iłłakowiczówna, Proza, Warszawa 2018, tu: Trazymeński zając. Księga dygresji, s. 558–559; W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1986, s. 187–190; „Dziennik Narodowy” 1918, nr 173 z 19 kwietnia, s. 4 (W sprawie opieki nad zabytkami przeszłości), „Przegląd Katolicki” 1919, nr 43, 26 października, s. 352 (Ze świata katolickiego. Lud polski w obronie X. Arcybiskupa Roppa); Archivio Segreto Vaticano (ASV), Archivio della Nunziatura Apostolica in Varsavia (ANV), 204; Archivio Storico del Consiglio per gli Affari Publici della Chiesa (AS AES) w Rzymie: Russia, fasc. 314–317, 333, 344, 347, 350, 361, 365, AS AES, Polonia, fasc. 41; Центральный государственный исторический архив Санкт-Петербурга (CGIA StP) w Sankt Petersburgu: F. 143, оp. 1, spr. 82, 144, F 8778, op. 1, spr. 46; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 821, op. 3, spr. 1020–1022, F. 821, op. 128, spr. 928, F. 821, op. 150, spr. 203, 250, F. 826, op. 1, spr. 2296, 2327, 2364, 2543; Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: Zbiory ks. Bronisława Ussasa, rkp. 781, 787.