Dzierżyński Feliks / Дзержинский Феликс Эдмундович (1877–1926), h. Sulima, działacz polskiego i rosyjskiego ruchu robotniczego, uczestnik przewrotu bolszewickiego w październiku 1917 r., organizator Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, radziecki działacz państwowy, pseudonimy: Astronom, Astronomek, Barbarus, Domański, Edmund, Franek, Introligator, Jacek, Jakub, Józef, przybrane nazwiska: Leopold Bielicki, Edmund Iwanowski, Jan Krzeczkowski, Podolski, Władysław Ptaszyński, Roman Raciszewski, Edmund i Jan Żebrowski.

Urodził się 30 sierpnia/ 11 września 1877 r. w Oziembłowie w pow. oszmiańskim gub. wileńskiej na Białorusi, skąd wkrótce po jego narodzinach rodzina przeniosła się do majątku Dzierżynowo (biał. Дзяржынава) nad Usą, dopływem Niemna. Był synem Edmunda Rufina (1838–1882), absolwenta Wydziału Fizyczno-Matematycznego Uniwersytetu Petersburskiego, a następnie nauczyciela przedmiotów ścisłych w Taganrogu, i Heleny z domu Januszewskiej (1849–1896), córki Ignacego (1804–1875), profesora petersburskiego Instytutu Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения]. Miał liczne rodzeństwo: zmarłego trzy miesiące po urodzeniu (1867) brata Witolda, starsze siostry – Aldonę (1870–1966), z którą całe życie pozostawał w kontakcie i był związany emocjonalnie, i Jadwigę (1871–1949), starszych braci – Stanisława (1872–1917) i Kazimierza (1875–1943), a także młodszą siostrę Wandę (1878–1892) oraz braci – Ignacego (1879–1953) i Władysława (1881–1942), znanego lekarza psychiatrę i neurologa, pułkownika Wojska Polskiego.

Wzrastał w atmosferze patriotyzmu i religijności, wzmacnianych sprzeciwem wobec prześladowań po zdławieniu powstania styczniowego 1863 r. Pierwsze nauki odebrał w domu rodzinnym (matka nauczyła go czytać po polsku, najstarsza siostra udzielała lekcji francuskiego). W 1887 r. rodzina przeprowadziła się do Wilna, gdzie Dzierżyński wstąpił do ośmioletniego I gimnazjum męskiego, mieszczącego się w murach byłego Uniwersytetu Wileńskiego. Trudności z wykładowym jęz. rosyjskim zmusiły go do powtarzania pierwszej klasy, duszna atmosfera klasycznej szkoły średniej skłaniała natomiast do działalności konspiracyjnej. W 1893 r. wstąpił do patriotyczno-religijnego kółka samokształceniowego, zawiązanego przez polską młodzież gimnazjalną, jednak już rok później przeszedł kryzys duchowy, w którego wyniku zwrócił się ku socjalizmowi; w 1895 r. przewodził już gimnazjalnemu kółku socjalistycznemu. Rok później w nie całkiem jasnych okolicznościach zakończył edukację, nie przystąpiwszy do egzaminu maturalnego.

W 1896 r. Dzierżyński został członkiem tworzącej się Litewskiej Socjaldemokratycznej Partii (LSDP), uczestniczył w organizacyjnym I zjeździe wileńskim nielegalnego ugrupowania. Działał w środowiskach robotniczych Wilna i Kowna. W celu dotarcia do proletariatu litewskiego podjął wysiłek nauki jęz. litewskiego. Śladem jego aktywności agitatorskiej są napisane po polsku teksty dla „Robotnika Litewskiego”. Dowodzą one, że w tamtym czasie koncentrował się na zagadnieniach ekonomicznych (polepszenie bytu socjalnego mas), nie podnosząc jeszcze konieczności zmiany ustroju politycznego. Działalność przerwało rychłe aresztowanie i zesłanie na Syberię. W 1899 r. w Warszawie założył Związek Robotniczy, który następnie przez połączenie z socjaldemokracją litewską przyjął nazwę Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Wtedy też poznał wybitnych teoretyków lewicowych: Ludwika Krzywickiego (1859–1941) i Edwarda Abramowskiego (1868–1918); z tym ostatnim toczył nawet spór. W czerwcu 1903 r. wszedł w skład Zarządu Głównego SDKPiL. Lansował konieczność ścisłej współpracy z socjaldemokracją rosyjską.

Na IV Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) w Sztokholmie w kwietniu 1906 r. poznał Władimira I. Lenina (1870–1924). Jesienią tego roku przebywał w Petersburgu i w usytuowanej w sąsiedztwie miejscowości Kuokkala w Finlandii (obecnie Repino [ros. Репино]), prowadząc rozmowy z rosyjskimi rewolucjonistami na temat formuł skutecznej walki z caratem. Pod wpływem tych kontaktów stanowisko Dzierżyńskiego coraz bardziej zbliżało się do politycznej wizji bolszewików. Utwierdził się również w przekonaniu, że do realizacji celów socjalistycznych niezbędny jest sojusz z siłami rosyjskimi. Odtąd sprawę rewolucji na ziemiach polskich traktował w łączności z rewolucją w Rosji. Jednoznacznym stanowiskiem zyskał zaufanie SDPRR, które zapewniło mu wysoką pozycję w strukturach władzy po przewrocie 1917 r. Stało się tak, mimo iż Dzierżyński był aktywny na terenach zaborów.

Uznanie w środowiskach radykalnych zyskał Dzierżyński dzięki latom spędzonym w więzieniu i na zesłaniu. Po raz pierwszy został aresztowany w Kownie w lipcu 1897 r. Skazano go na trzyletnie zesłanie do Nolińska w gub. wiackiej, skąd uciekł w sierpniu 1899 r. Za drugim razem złapano go w Warszawie w lutym 1900 r. i skazano na zsyłkę do okręgu jakuckiego, dokąd nawet nie dotarł, salwując się ucieczką z Wiercholeńska na łódce w nurtach Leny. Trzeci raz przypadł na okres rewolucji: w lipcu 1905 r. schwytano Dzierżyńskiego w Dębem Wielkim koło Mińska Mazowieckiego, ale już w październiku opuścił więzienie na mocy carskiej amnestii. Czwarty areszt miał miejsce w Warszawie w grudniu 1906 r., tym razem Dzierżyński wyszedł z niego w maju/czerwcu za kaucją zebraną przez towarzyszy partyjnych. Piąty raz trafił za kraty (X Pawilon Cytadeli warszawskiej) w kwietniu 1908 r. Z tego okresu pochodzi prowadzony przez Dzierżyńskiego Pamiętnik więźnia, przemycony zza murów więzienia przez skorumpowanych strażników i opublikowany w jednym z pism podziemnych. Jako uporczywy rewolucjonista otrzymał wyrok dożywotniego osiedlenia na Syberii w Tasiejewie (gub. jenisiejska) wraz z pozbawieniem praw stanu szlacheckiego. Niedługo po dotarciu na miejsce znów uciekł. Po raz szósty i zarazem ostatni aresztowano go w Warszawie we wrześniu 1912 r. Tym razem został skazany na trzyletnią katorgę w Orle. W marcu 1916 r. dostarczono go do Moskwy, gdzie otrzymał dodatkowy wyrok katorżniczy za działalność SDKPiL. Ostatnią z wymierzonych kar odbywał w moskiewskim więzieniu na Butyrkach. Obrońcą Dzierżyńskiego w jednym z procesów był sympatyzujący z ruchem demokratycznym adwokat i działacz Polonii petersburskiej Aleksander Babiański (1853–1931).

Wybuch rewolucji w lutym (marcu) 1917 r. zastał go w więzieniu. Uwolniony wraz z innymi osądzonymi, otrzymał ubranie i płaszcz od Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Od razu włączył się energicznie w prace Komitetu Wykonawczego Moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych oraz ogólnomoskiewskiej konferencji partii bolszewickiej, która delegowała go na ogólnorosyjską konferencję SDPRR w kwietniu 1917 r., gdzie Lenin przedstawił tzw. tezy kwietniowe. Wybrany na VI Zjeździe partii bolszewickiej (lipiec–sierpień 1917 r.) członkiem Komitetu Centralnego (KC), a także serca pracy partyjnej, tj. sekretariatu KC, przeniósł się do Piotrogrodu, biorąc czynny udział w przygotowaniach do powstania zbrojnego. Przebywając w Instytucie Smolnym, gdzie znajdowała się siedziba Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, kierował powstaniem przeciwko Rządowi Tymczasowemu. Po jego zwycięstwie był jednym z przywódców Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, a od grudnia 1917 r. do końca życia (z wyjątkiem kilkunastu dni na przełomie lipca i sierpnia 1918 r.) przewodniczącym Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem [Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем] (WCzK, tzw. Czeka), przemianowanej 6 lutego 1922 r. na Państwowy Zarząd Polityczny [Государственное Политическое Управление] (GPU), a od września 1923 r. na Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny [Объединённое государственное политическое управление] (OGPU). Dał się wówczas poznać jako fanatyczny zwolennik rewolucji, bezwzględny wobec jej wrogów, organizator „czerwonego terroru”, nieograniczonych środków represji, po zamachu na Lenina w 1918 r. zastosowanych na szeroką skalę w Rosji radzieckiej; jednym z przejawów „czerwonego terroru” była realizowana w latach 1937–1938 „Operacja Polska” Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD). Piastował wiele odpowiedzialnych stanowisk państwowych, m.in. w okresie wojny domowej ludowego komisarza spraw wewnętrznych, a od kwietnia 1921 r. ludowego komisarza komunikacji. Po śmierci Lenina 2 lutego 1924 r. otrzymał nominację na przewodniczącego Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej ZSRR. O jego rosnącej pozycji w strukturze partii komunistycznej świadczył wybór 2 czerwca tegoż roku na zastępcę członka Biura Politycznego KC.

Dzierżyński nigdy nie wypierał się polskości, choć całkowicie podporządkował sprawę narodową rewolucji społecznej. Z jego inicjatywy w czerwcu 1917 r. utworzono w Piotrogrodzie komitet wykonawczy grup SDKPiL w Rosji przy KC SDPRR. Udzielał się także w publicystyce piotrogrodzkiej „Trybuny”, organu prasowego radykalnej lewicy polskiej. Zwalczał ideę niepodległości Polski, a jej rzecznikom (m.in. formującemu armię polską na terenie Rosji Józefowi Dowbor-Muśnickiemu [1867–1937]) otwarcie groził. W czasie wojny polsko-bolszewickiej od 19 lipca 1920 r. był przewodniczącym Biura Polskiego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), zajmującego się agitacją i propagandą na froncie polskim, i członkiem ścisłego kierownictwa utworzonego w Białymstoku Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, będącego w zamyśle przyszłym rządem polskiej republiki radzieckiej.
W listopadzie 1910 r. Dzierżyński ożenił się z nauczycielką Zofią Muszkat (1882–1968), działaczką SDKPiL; ślub odbył się w kościele św. Mikołaja w Krakowie. Mieli jednego syna, Jana (23 czerwca 1911 – 1960), także radzieckiego działacza komunistycznego. W życiu prywatnym był człowiekiem wymagającym zarówno wobec siebie, jak i najbliższych, pracowitym, do przesady skromnym, co sprzyjało upowszechnieniu legendy o krystalicznej nieomal uczciwości, poczuciu sprawiedliwości i poświęceniu dla innych, zwłaszcza dla dzieci.

Zmarł 20 lipca 1926 r. w Moskwie na atak serca po wystąpieniu na plenum KC Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), potępiającym frakcyjną działalność Lwa B. Kamieniewa (1883–1936) i Gieorgija L. Piatakowa (1890–1937). Pochowany został w Moskwie na placu Czerwonym u stóp ściany kremlowskiej.

Był odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru (1920).

Mitologizacja postaci Dzierżyńskiego „za żelazną kurtyną” znajdowała wyraz w nadawaniu jego imienia obiektom użyteczności publicznej (m.in. szkołom), ulicom, miastom (m.in. Dzierżyńsk w obw. mińskim na Białorusi [błr. Дзяржынск, dawiej Kojdanów] i w obw. niżnonowogrdzkim nad Oką [ros. Дзержинск]), a nawet formalnie autonomicznemu obwodowi polskiemu na Białorusi w latach 30. XX w., oraz w stawianiu mu pomników. Jeszcze dziś widać to w rosyjskiej i białoruskiej toponimii. Najsłynniejszym znakiem obecności Dzierżyńskiego w przestrzeni publicznej był pomnik stojący przed gmachem KGB w Moskwie na Łubiance, dłuta Jewgienija W. Wuczeticza (1908–1974). Został on usunięty przez manifestujący tłum po nieudanym puczu Giennadija I. Janajewa (1937–2010) we wrześniu 1991 r. Przeniesiono go do Parku Sztuk „Muzeon”, gdzie umieszczono także wiele innych monumentów komunistycznej przeszłości. W Petersburgu upamiętnieniem postaci i działalności Dzierżyńskiego jest stała ekspozycja (rekonstrukcja gabinetu) w dawnej siedzibie piotrogrodzkiej Czeki, obecnie Muzeum Policji Politycznej Rosji XIX–XX w. [Музей политической полиции России XIX–XX вв.] przy ul. Gorochowej [Гороховая ул .] 2, będącym filią Państwowego Muzeum Historii Politycznej Rosji [Государственный музей политической истории России]. W 1959 r. na fasadzie tego budynku umieszczono tablicę pamiątkową z wizerunkiem twórcy WCzK. Z kolei w 1981 r. przy ul. Szpalernej [Шпалерная ул.] 62, nieopodal soboru Smolnego, odsłonięto siedmiometrowy pomnik Dzierżyńskiego z brązu i kolorowego granitu autorstwa rzeźbiarzy Władimira J. Goriewa i Siergieja A. Kubasowa (ur. 1946) oraz architekta Wiaczesława B. Buchajewa (ur. 1946). W Polsce imię Dzierżyńskiego nosił m.in. plac Bankowy w Warszawie (1950–1989), gdzie od 1951 r. wznosił się też jego pomnik obalony 16 października 1989 r. Postać Dzierżyńskiego pojawia się w wielu rosyjskich utworach literackich oraz filmowych.


Bibliografia:
Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. naukowi L. Bazylow, J. Sobczak, Warszawa 1987, s. 99, 100; Księga Polaków uczestników Rewolucji Październikowej 1917–1929. Biografie, red. A. Kochański, Warszawa 1967, s. 210–213; G. Przebinda, J. Smaga, Kto jest kim w Rosji po 1917 roku, Kraków 2000, s. 69–71; J. Sobczak, Dzierżyński Feliks, w: Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1978, s. 514–516 (bibliografia); T. Venclova, Wilno. Przewodnik biograficzny, Warszawa 2013, s. 210; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 432, 436 i wyd. ros. z 2003 r.; С. С. Хромов, Феликс Эдмундович Дзержинский. Биография, Москва 1977; J. Czajkowski, Feliks Dzierżyński, Kraków 1987; S. Frołow, Dzierżyński. Miłość i rewolucja. Biografia intymna, współpraca A. Niziołek, Kraków 2014; B. Jaxa-Roniker, Dzierżyński. Czerwony kat, posłowie A. Ajnenkiel, Kraków 1990 (powtórzenie wyd. z 1932 r.); J. S. Łątka, Krwawy Apostoł. Feliks Dzierżyński (1877–1926), Kraków 1993; J. Ochmański, Rewolucyjna działalność Feliksa Dzierżyńskiego na Litwie w końcu XIX wieku, Poznań 1969; tenże, Feliks Dzierżyński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987 (bibliografia); J. Teleszyński, Gorejący płomień. Feliks Dzierżyński, Warszawa 1977; W. Lednicki, Pamiętniki, Londyn 1967, t. 2, s. 451, 452; Towarzysz Józef. Wspomnienia o Feliksie Dzierżyńskim, wybór i opracowanie H. Cimek i Leonard Dubacki, Warszawa 1977; Z. Dzierżyńska, Lata wielkich bojów. Wspomnienia, Warszawa 1969.