Dowbor-Muśnicki Józef Bogusław Maria / Довбор-Мусницкий Иосиф Романович (1867-1937), h. Przyjaciel, generał lejtnant armii rosyjskiej, generał broni Wojska Polskiego (WP), twórca I Korpusu Polskiego w Rosji, naczelny dowódca powstania wielkopolskiego (1918–1919).

Urodził się 25 października 1867 r. w Garbowie w pow. sandomierskim gub. radomskiej Królestwa Polskiego w rodzinie szlacheckiej wyznania rzymskokatolickiego, jako syn Romana i Antoniny z Wierzbickich (1829–1896), córki oficera artylerii konnej. Rodzina wywodziła się z litewskiego rodu Dowborów (Daubor) osiadłego od XVIII w. w Sandomierskiem. Był najmłodszym z sześciorga rodzeństwa. Miał braci Konstantego (1857–1931), generała lejtnanta armii rosyjskiej i generała dywizji WP, i Czesława (ur. 1864), oficera armii rosyjskiej, oraz siostry: nieznaną z imienia (1856–1908) i Helenę (29 maja 1862–1893), żonę Zygmunta Ambrożego Janoty-Bzowskiego z Bzowa (1842–1897). Należy przypuszczać, że trzej bracia Dowbor-Muśniccy spotykali się regularnie w Petersburgu. Wszyscy przebywali tam w latach 80. XIX w. w różnych szkołach wojskowych. Konstanty był słuchaczem Aleksandrowskiej Akademii Wojskowo-Prawniczej [Александровскaя военно-юридичeская академия] w latach 1884–1886, Czesław zaś junkrem Mikołajewskiej Szkoły Kawalerii [Николаевское кавалерийское училище] w latach 1883–1885.

Początkowo Dowbor uczył się w domu pod okiem guwernantki, a następnie od jesieni 1877 r. w gimnazjum klasycznym w Radomiu. Po ukończeniu czwartej klasy postanowił przenieść się do korpusu kadetów i wzorem brata Konstantego zostać zawodowym wojskowym. Przed wstąpieniem do korpusu kadetów w Petersburgu, z powodu różnic programowych, w celu ich nadrobienia, przebywał przez rok (1884–1885) na pensji prowadzonej przez oficera-wychowawcę jednego z korpusów. Stancja ta znajdowała się w budynku 1. Korpusu Kadetów [1-й Его Императорского Величества кадетский корпуc] przy ul. Spasskiej [Спасская ул.] (obecnie ul. Rylejewa [Рылеева ул.]) nieopodal soboru Preobrażeńskiego. We wspólnym pokoju przebywało tam jeszcze pięciu chłopców, z których każdy płacił wychowawcy po 100–300 rub. miesięcznie. W zamian dostawali skromne posiłki i samodzielnie uczyli się do egzaminów. Egzamin wstępny zdał Dowbor za drugim razem, po dwóch miesiącach, i w 1885 r. został przyjęty do VI klasy Mikołajewskiego Korpusu Kadetów, w którym uczył się w latach 1885–1886 jako jeden z trzech Polaków. Szkoła ta miała charakter elitarny i wśród ogółu społeczeństwa rosyjskiego nie cieszyła się sympatią. Ponadto wciąż żywa była jeszcze pamięć powstania styczniowego 1863 r. i wielu szkolnych kolegów odnosiło się do Polaków z rezerwą. Fakt posłania drugiego syna do rosyjskiego wojska spowodował też, że rodzina Dowbora naraziła się na sąsiedzki ostracyzm. W czasie nauki miał okazję mówić po polsku głównie w soboty, gdy bywał w polskich domach w Petersburgu. Często odwiedzał mieszkanie przemysłowca i działacza społecznego oraz członka Rady Państwa Stanisława Glezmera (1853–1916). Dzięki szkolnemu koledze Polewojowi – zapewne synowi znanego rosyjskiego literata Piotra N. Polewoja (1839–1902) – do 1886 r. pożyczał z jego redakcji polskie pisma. Ciotka Czernicka przesyłała mu też „Biesiadę Literacką”. Jako jeden z najlepszych uczniów w klasie Dowbor pomagał mniej zdolnym kolegom. Po ukończeniu VI klasy został awansowany na stopień plutonowego 1 plutonu, co było wyróżnieniem. Korpus kadetów ukończył w 1886 r. z drugą lokatą i zgodnie z obowiązującymi zasadami nabył uprawnienia do przyjęcia do jednej ze specjalistycznych szkół wojskowych bez składania egzaminów wstępnych.

Chciał wstąpić do petersburskiej Mikołajewskiej Szkoły Kawalerii, którą w tym czasie kończył jego starszy brat Czesław (1885). Planom tym przeszkodziło pogorszenie się sytuacji materialnej rodziców; ojciec nie radząc sobie z gospodarstwem, sprzedał Grabów w 1891 r. Dowbor zdecydował się więc wstąpić do 2. Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej [2-е военное Константиновское училище] (2. KSzW), która kształciła oficerów na potrzeby różnych rodzajów wojsk lądowych – piechoty, artylerii i wojsk inżynieryjnych. Naukę w nowej szkole rozpoczął jako junkier 31 sierpnia 1886 r. Również w tej uczelni zmagał się z niechęcią niektórych kolegów i części kadry dydaktycznej. Przez dwa lata przykładał się jednak do nauki i w 1888 r. ukończył 2. KSzW z 40. lokatą jako absolwent I kategorii, co dawało mu możliwość wyboru miejsca służby. Po awansie na stopień podporucznika z dniem 9 sierpnia 1888 r. został skierowany do 140. Zarajskiego Pułku Piechoty [140-й Зарайский пехотный полк], kwaterującego w Kostromie nad Wołgą, którym dowodził wówczas (1888–1894) zruszczony Niemiec Aleksandr K. Pol. Dowbor pragnął jednak rozwijać karierę wojskową i podjąć dalsze studia w Akademii Sztabu Generalnego [Николаевскaя академия Генepaльного штаба] (ASG). Jako katolik nie mógł być do niej przyjęty, zadeklarował więc zmianę wyznania z katolickiego na protestanckie (ewangelicko-reformowane). Wcześniej rozmawiał o tym ze starszym bratem Konstantym, który kilka lat wcześniej z podobnych pobudek dokonał fikcyjnej konwersji wyznaniowej. Posądzenie, iż wyznanie protestanckie zadeklarował pod wpływem protestanckiego dowództwa pułku i dywizji, spowodowało, że generał lejtnant Aleksandr F. Rittich (1831–1914) odmówił mu zgody na zdawanie do ASG. 7 sierpnia 1891 r. Dowbor-Muśnicki awansował na porucznika.

Po kilkuletniej służbie w odległym garnizonie Dowbor podjął starania o przeniesienie do 11. Fanagoryjskiego Pułku Grenadierów [11-й Фанагорийский гренадерский полк], którym dowodził Polak płk Leon Maliszewski. W nowej jednostce, która stacjonowała w Jarosławlu nad Wołgą, zjawił się 30 czerwca 1896 r. i przesłużył w niej trzy lata. W 1898 r. postanowił zdawać egzaminy wstępne do ASG. Ważnym czynnikiem pchającym go ku temu była motywacja osobista. Jedna z jarosławskich panien, prawosławna Polka z pochodzenia, obiecała, iż wyjdzie za niego, gdy ukończy akademię. Ponownie wystąpił więc o pozwolenie zdawania na tę uczelnię i po zaliczeniu dwustopniowego egzaminu wstępnego – pierwszy w siedzibie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego (czerwiec 1899), drugi (sierpień 1899) w siedzibie ASG – 9 października 1899 r. został przyjęty w poczet słuchaczy petersburskiej akademii, której komendantem był wybitny teoretyk wojskowości gen. piechoty Henryk A. Lehr (1829–1904). W czasie studiów miał wśród kolegów opinię „wszystkowiedzącego”. Z dniem 12 października (starszeństwo z 6 maja) 1900 r. został sztabskapitanem. Po dwóch latach nauki zaliczył dodatkowy półroczny kurs uzupełniający, który gwarantował zaliczenie w poczet oficerów Sztabu Generalnego. Jako bardzo dobry słuchacz rywalizował o miano prymusa z hr. Aleksiejem A. Ignatjewem (1877–1954), późniejszym generałem majorem armii rosyjskiej (1917), generałem porucznikiem armii radzieckiej (1943) i dyplomatą. Ostatecznie ASG ukończył w 1902 r. z drugą lokatą, uzyskując wyróżnienie za pracę poświęconą obronie krajów nadbałtyckich. Za wybitne osiągnięcia został awansowany do stopnia kapitana 28 maja 1902 r. (starszeństwo z 6 maja 1901 r.). W tym czasie zmienił nazwisko na Dowbor-Muśnicki.

Od 29 maja 1902 r. odbywał praktykę w sztabie XVII Korpusu Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Dowodzenie kompanią w ramach praktyki dowódczej na stanowisku dowódcy roty (kompanii) zaliczał od października 1902 r. do lutego 1904 r. w macierzystym 11. Fanagoryjskim Pułku Grenadierów. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. został skierowany do sztabu I Syberyjskiego Korpusu Armijnego w Liaoyang na Nizinie Mandżurskiej, a następnie w Tsinchao, gdzie od lutego 1904 r. do września 1906 r. był oficerem do zleceń. 11 września (starszeństwo 6 grudnia) 1904 r. awansował na podpułkownika. Za udział w walkach z Japonią, m.in. nad rzeką Sha He, gdzie jego jednostka zdobyła 14 dział, otrzymał złotą broń i wiele odznaczeń.

Po zakończeniu wojny pozostał na Dalekim Wschodzie, gdzie odkomenderowano go do Harbina, w którym od 6 października 1905 r. pełnił obowiązki szefa sztabu 1. Brygady Zaamurskiego Okręgu Korpusu Straży Granicznej. Nadzorował reorganizację obrony linii kolejowych w Mandżurii, a następnie czuwał nad organizacją tworzonego Irkuckiego Okręgu Wojskowego. Od 11 września 1906 r. do marca 1908 r. pełnił tam obowiązki starszego adiutanta Oddziału Liniowego Sztabu Irkuckiego Okręgu Wojskowego. Z dniem 2 marca 1908 r. przeniesiony został do stacjonującego w Charkowie sztabu X Korpusu Armijnego w Kijowskim Okręgu Wojskowym, gdzie był oficerem do specjalnych poruczeń. 6 grudnia 1908 r. awansował do stopnia pułkownika, a w listopadzie 1910 r. na stanowisko szefa sztabu 11. Dywizji Piechoty (DP) w Łucku. Pod koniec kwietnia 1912 r. na własną prośbę został przeniesiony na takie samo stanowisko w 7. DP w Woroneżu.

Po wybuchu I wojny światowej skierowano Dowbora-Muśnickiego na front zachodni, brał czynny udział w walkach pod Tomaszowem Lubelskim, w okolicach Białobrzegów nad Pilicą, Piotrkowa Trybunalskiego oraz pod Widawą i Bełchatowem. W listopadzie 1914 r. objął stanowisko dowódcy 14. Syberyjskiego Pułku Strzelców, z którym walczył pod Bolimowem, Przasnyszem (18 lutego – 26 marca 1915), Brześciem Lit., Baranowiczami i nad Dźwiną. 15 sierpnia 1915 r. awansowany został do stopnia generała majora, ze starszeństwem od 12 sierpnia 1914 r., i we wrześniu tegoż roku otrzymał na trzy miesiące przydział do operującej w rejonie Dyneburga (obecnie łot. Daugavpils) 1 Armii. Od 25 lutego do 7 listopada 1916 r. był p.o. dowódcy 123. DP na froncie tureckim. W listopadzie 1916 r. wyznaczono go na dowódcę 38. DP i przeniesiono na front pod Rygą. Zluzował tam 14. Syberyjską Dywizję Strzelców, którą dowodził jego brat Konstanty. Od 17 stycznia 1917 r. pełnił obowiązki szefa sztabu 1 Armii. 5 maja 1917 r. otrzymał awans na generała lejtnanta z nominacją na dowódcę XXXVIII Korpusu Armijnego (28 kwietnia 1917), z którym w lipcu przełamał niemieckie pozycje pod Krewem.

Po rewolucji lutowej 1917 r. na piotrogrodzkim I Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków (8–22 czerwca 1917) odbytym z udziałem 384 delegatów z rozsianych po całej Rosji i na froncie Związków Wojskowych Polaków, realizując głoszone przez rosyjskich reformatorów hasło samostanowienia narodów, utworzono zwalczany przez polskie organizacje lewicowe 33-osobowy Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol). Powołał on specjalną Komisję Wojskową z gen. Janem Jacyną (1864–1930) oraz mianował Dowbora-Muśnickiego na stanowisko dowódcy I Korpusu Polskiego (I KP). Dowodzenie tworzącą się z ochotników formacją objął 6 sierpnia tego roku, na mocy rozkazu z 26 lipca nowego głównodowodzącego armii rosyjskiej gen. Ławra G. Korniłowa (1870–1918). Pomimo trudności finansowych, skłócenia polskiego środowiska oraz niechęci władz rosyjskich przystąpił do formowania I KP. Tworzył go na Białorusi na bazie istniejących już Dywizji Strzelców Polskich (DSP) pod dowództwem gen. Tadeusza Bylewskiego (1866–1939), pułku ułanów (przyszły 1. Pułk Ułanów Krechowieckich), zapasowego pułku DSP w Biełgorodzie oraz opierając się na Polakach z zapasowych pułków rosyjskich. W styczniu 1918 r. gen. Ł. G. Korniłow zatwierdził skład korpusu w postaci trzech dywizji strzelców, dwóch brygad artylerii, trzech baterii moździerzy i odpowiedniej liczby oddziałów pomocniczych. I KP wyjściowo miał liczyć 67 790 żołnierzy, jednak w obliczu podatności na propagandę bolszewicką i rozprzężenia części jednostek, zwłaszcza DSP stacjonującego w Biełgorodzie, zebrano wówczas 29 tys. ludzi, głównie z terenów tzw. guberni zachodnich.

Nie chcąc podporządkować się rządzącym Rosją od października/listopada 1917 r. bolszewikom, od 18 stycznia 1918 r. I KP toczył z nimi walki, odnosząc kilka zwycięstw, z których najważniejszymi były zdobycie 29 stycznia twierdzy w Bobrujsku oraz zajęcie 19–20 lutego 1918 r. Mińska Litewskiego. Na mocy decyzji II Zjazdu Wojskowych Polaków w Kijowie Dowbor-Muśnicki został dowódcą wojsk polskich na Wschodzie. 21 maja 1918 r. podpisał z Niemcami umowę o demobilizacji korpusu, na której mocy został on rozbrojony przez oddziały niemieckie w twierdzy w Bobrujsku; ostatni transport żołnierzy opuścił ją 8 lipca, a do Polski wróciło ich ok. 24 tys. W tym czasie miała też miejsce nieudana próba przejęcia władzy nad korpusem przez członków Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) pod wodzą przybyłego do Bobrujska z Ukrainy płk. Przemysława Barthela de Weydenthala (1893–1919). Jesienią 1918 Dowborczycy włączyli się do organizacji oddziałów Wojska Polskiego.

Po przyjeździe do odrodzonego kraju Dowbor-Muśnicki, przez rok mieszkał w Staszowie w Sandomierskiem, w Dworku Myśliwskim przy ul. Krakowskiej. Przyjęty chłodno 14 listopada 1918 r. przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego (1868–1935), do którego dyspozycji się oddał, pozostawał ponad rok bez przydziału. 26 lutego 1919 r. przekazał na ręce marszałka sejmu skarbiec I KP. Po wybuchu w Poznaniu powstania wielkopolskiego 27 grudnia 1918 r., Naczelna Rada Ludowa wyznaczyła go 6 stycznia 1919 r. na głównodowodzącego siłami zbrojnymi w byłym zaborze pruskim. 19 marca tegoż roku awansował na generała broni. Zorganizował dobrze wyszkoloną armię wielkopolską i od 15 listopada pełnił obowiązki dowódcy Frontu Wielkopolskiego. W czasie wojny polsko-radzieckiej 1920 r. J. Piłsudski składał mu propozycję objęcia stanowiska dowódcy 1. Armii (kwiecień 1920), a później frontu południowego (6 sierpnia 1920), jednak z powodu różnicy zdań nie przyjął obu. 14 września 1920 r. przeszedł w stan spoczynku, a 6 października został przeniesiony do rezerwy. Zamieszkał wówczas w zakupionym 21 lipca 1919 r. 100-hektarowym poniemieckim majątku Lusowo pod Poznaniem, gdzie zajmował się gospodarstwem i porządkowaniem akt KP oraz armii wielkopolskiej. Wspierał Stowarzyszenie Dowborczyków; do 1939 r. działał też w Warszawie Związek Żołnierzy I Korpusu Polskiego z siedzibą przy Alejach Jerozolimskich 93. Dowbor-Muśnicki był autorem m.in. Krótkiego szkicu do historii I Polskiego Korpusu (Warszawa 1919 wyd. 2, cz. 1–3) i Moich wspomnień (Warszawa 1932), publikował także w prasie polskiej.

W 1905 r. ożenił się z Agnieszką Korsuńską alias Korsońską (1882 – 10 sierpnia 1920 na gruźlicę), córką Mikołaja, profesora liceum prawnego w Jarosławiu. Miał z nią czworo dzieci, synów: osiadłego w Tuluzie Giedymina Konstantego (4 lipca 1906 w Jarosławlu – zm. we Francji) i Olgierda Czesława (19 września 1914 Woroneż – zm. samobójczo w 1938), absolwenta Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie, oficera 3. pułku lotniczego w Poznaniu, oraz córki: Agnieszkę Zofię Dowbor-Muśnicką (7 września 1919 Poznań – 21 kwietnia 1940), członkinię konspiracyjnej Organizacji Wojskowej „Wilki”, zamordowaną przez Gestapo w Palmirach, i Janinę Antoninę (22 kwietnia 1908 w Charków – 22 kwietnia 1940), zamężną od 1939 r. z Mieczysławem Lewandowskim (4 stycznia 1911 Kraków – 24 listopada 1997 Blackpool), instruktorem szybowcowym, pilotem w 307. dywizjonie myśliwskim oraz 305. dywizjonie bombowym, z zamiłowania śpiewaczkę, pilota szybowcowego i samolotowego (1937) oraz skoczka spadochronowego, która jako pierwsza kobieta w Europie wykonała skok z wysokości 5 tys. metrów. W 1939 r. w oficerskim mundurze WP trafiła ona do obozów w Ostaszkowie, a następnie Kozielsku. Pośmiertnie awansowana na porucznika, jako jedyna kobieta została zamordowana w Katyniu.

Zmarł na zawał 26 października 1937 r. w Batorowie – taką nazwę nadał bowiem majątkowi Lusowo, i pochowany został obok żony na tamtejszym cmentarzu parafialnym (obecnie Lusowo). W 2005 r. złożono tam również odnalezioną we wrocławskim Zakładzie Medycyny Sądowej czaszkę córki J. Lewandowskiej. W testamencie pisał: „Moje dzieci winny pamiętać, że są Polakami, że pochodzą ze starej rodziny szlacheckiej o pięciowiekowej nieskazitelnej przeszłości i że ojciec ich dołożył wszelkich swych możliwości dla wskrzeszenia Polski w jej byłej chwale i potędze. Ma zatem prawo żądać od swego potomstwa, by nazwiska naszego niczym nie splamiło” (Sąd Grodzki w Poznaniu, sygn. 3786). Od 1996 r. w Lusowie ma swoją siedzibę Muzeum Powstańców Wielkopolskich, w 1915 r. odsłonięto tam również pomnik generała. Od 1996 r. Dowbor-Muśnicki jest też patronem 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej w Międzyrzeczu.

Odznaczony był rosyjskimi orderami: św. Stanisława III kl. z mieczami i kokardą (1905), II kl. z mieczami (1905), I kl. z mieczami (1916), św. Anny IV kl. (1905), III kl. z mieczami i kokardą (1905), II kl. z mieczami (1906), I kl. z mieczami (1916), św. Włodzimierza IV kl. z mieczami i kokardą (1906), III kl. (1913), mieczami do III kl. tegoż orderu (1915), św. Jerzego IV kl. (1915), złotą szablą św. Jerzego (1915). W 1915 r. za wzorową służbę otrzymał też Podziękowanie Cesarskie (Pochwała w rozkazie) [Высочайшее благоволение]. Z zagranicznych angielskim Krzyżem Towarzysza Orderu Łaźni (1915), Orderem Korony Włoskiej III kl. (1919), estońskim Krzyżem Wolności II kl. (1919), łotewskim Orderem Pogromcy Niedźwiedzia II kl., oraz chińskim Orderem Podwójnego Smoka III kl. oraz międzysojuszniczym Médaille Interalliée. Z polskich posiadał Odznakę Wojsk Wielkopolskich, w 1918 r. został honorowym obywatelem Sandomierza.



Bibliografia:
Pastelowy portret autorstwa Leokadii Ostrowskiej (1875 lub 1879–1952) z lat 1919–1920 w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (sygn. Rys.Pol.5031); К. А. Залесский, Первая мировая война. Энциклопедия, Мocква 2014, cz. 2, s. 179–180; tenże, Кто был кто в Первой мировой войне, Мocква 2003; W. Charkiewicz, Dowbor-Muśnicki Józef, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1939–1946, t. 5, s. 346–349 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 72–73 (bibliografia); H. Kosk, Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, Pruszków 1998, t. 1, s. 122–123; R. Ogrodnik, Ziemianie polscy w XX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 2010, t. 9, s. 65–66; В. М. Шабанов, Военный орден Святого Великомученика и Победоносца Георгия. Именные списки 1769–1920. Биобиблиографический справочник, Мocква 2004, s. 496; A. Wojtaszek, Generalicja Wojska Polskiego 1918–1926, Warszawa 2012, s. 801–803; Довбор-Мусницкий Иосиф Романович, w: Русская армия в Великой войне, http://www.grwar.ru/persons/persons.html?id=463 [dostęp: 25 V 2017] (bibliografia); H. Bagiński, Wojsko polskie na Wschodzie, Warszawa 1921, s. 143–377, reprint Warszawa 1990; P. Bauer, Generał Józef Dowbor-Muśnicki 1867–1937, Poznań 1988; S. Czerep, Generałowie i admirałowie polskiego pochodzenia w armii rosyjskiej 1914–1917, Białystok 2014, s. 121–123; L. Grosfeld, Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, Warszawa 1956; История „Дворян” и „Константиновцев” 1807–1907, Петербург 1907; M. Kulik, Bracia Dowbor-Muśniccy – Polacy na służbie rosyjskiej, „Niepodległość i Pamięć”, nr 4/2016, s. 53–71; M. Кулик, Довбор-Мусницкие – поляки на русской службе, w: Военная история России XIX–XX веков. Материалы VIII Международной военно-исторической конференции 20–21 ноября 2015 г., red. A. Aранович, D. Aлексеев, Санкт-Петербург 2015, s. 41–53; M. Kulik, Polacy w rosyjskim korpusie oficerskim przed wybuchem pierwszej wojny światowej, w: Imperia, narody i społeczeństwa Europy Wschodniej i Środkowej na progu pierwszej wojny światowej, red. A. Nowak, M. Banaszkiewicz, Warszawa 2016, s. 195–212; tenże, Polacy wśród wyższych dowódców armii rosyjskiej w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905), w: Polacy w nauce, administracji i gospodarce na Syberii w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2007, s. 385–395; M. Кулик, Поляки в русском офицерском корпусе во время Первой мировой войны, w: Первая мировая война – пролог XX века, red. Е. Сергеев, Москва 2015, cz. 2, s. 181–186; П. В. Мультатули, К. А. Залесский, Русско-японская война 1904–1905 гг., Мocква 2015, s. 497–498; J. Rzepecki, Rodowód wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1998; M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, Warszawa 1990; M. Wańkowicz, Strzępy epopei, Warszawa 1993; J. Dowbor-Muśnicki, Krótki szkic do historii I Polskiego Korpusu, Warszawa 1919 wyd. 2, cz. 1, s. 12–44; tenże, Moje wspomnienia, Warszawa 1935 i Poznań 2003; A. Ignatjew, Pięćdziesiąt lat w szeregu, Warszawa 1957, t. 1–2, passim; Список полковникам по старшинству. Составлен по 1 марта 1914 года. Санкт- Петербург, 1914; „Myśl Narodowa” 1938, nr 3, 16 stycznia, s. 35–38 (Polityka gen. Dowbor Muśnickiego w świetle dokumentów); „Myśl Niepodległa” 1919, nr 437, 4 stycznia, s. 6–7 (Publikacja Dowbora Muśnickiego); „Słowo Polskie” 1917, nr 31, 13/26 sierpnia, s. 442-443 (Dowódca Pierwszego Korpusu), nr 36, 17/30 września, s. 521–522 (Dowbór Muśnicki); A. Holiczenko, Dokumenty zespołu akt „Legiony Polskie” w Państwowym Archiwum Obwodu Kijowskiego, „Echa Przeszłości” 2007, nr 8, s. 356–371; J. Woyno, Materiały archiwalne do dziejów I Korpusu Polskiego w Rosji 1917–1918, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2002, nr 25, s. 160–188; s. 1–26; Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas (LVIA) Litewskie Archiwum Historyczne w Wilnie: F. 1135 (Wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk), op. 24, t. 1, 2; Российский государственный военно-исторический архив (RGW-IA) w Moskwie: F. 409, sygn. 338 637 (Stan służby Józefa Dowbora-Muśnickiego); Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (Rembertów): sygn. I.480.117.