Dmowski Roman / Дмовский Роман Валентьевич (1864–1939), polityk, ideolog, publicysta, twórca obozu politycznego Narodowej Demokracji (ND), lider Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, poseł do II i III Dumy Państwowej (1907–1909), prezes Komitetu Narodowego Polskiego (1917–1919), delegat Polski na Konferencję Pokojową w Paryżu (1919), członek Rady Obrony Państwa (1920), minister spraw zagranicznych RP (1923).

Urodził się 9 sierpnia 1864 r. w Warszawie na Kamionku (Praga) jako syn Walentego Dmowskiego (1814–1884), brukarza, i Józefy z Lenarskich (1831–1914). 13 listopada tego roku został ochrzczony w kościele na Kamionku przez ks. wikariusza Antoniego Tomczaka jako Roman Stanisław. Był jednym z pięciorga dzieci Dmowskich, obok: Juliana Walentego (1857–1918), urzędnika kolejowego, Wacława (1858–1936), Marii (1866–1886) i Jadwigi (1869–1896). Rodzina Dmowskich wywodziła się z drobnej szlachty podlaskiej legitymującej się herbem Pobóg (bracia Julian i Wacław zostali wylegitymowani ze szlachectwa w 1862 r.).

W latach 1871–1875 Dmowski uczęszczał do szkółki elementarnej na Pradze. W 1875 r. rozpoczął naukę w III gimnazjum w Warszawie. W piątej klasie założył pierwszą tajną komórkę pod nazwą „Strażnica”, której celem były kultywowanie narodowej tradycji, nauka historii i literatury polskiej. Swoje doświadczenia szkolne wykorzystał, pisząc broszurę Gimnazja rosyjskie w Polsce, opublikowaną w 1893 r. w Paryżu („Wolne Polskie Słowo”, nr 140–147, 149 i 150). Pomimo wzrastającego zainteresowania humanistyką rozpoczął w 1886 r. studia na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego (sekcja nauk przyrodniczych). Uczył się tam pod kierunkiem twórcy polskiej protozoologii prof. Augusta Wrześniowskiego (1836–1892). W maju 1890 r. zdał egzamin z wynikiem celującym, a po złożeniu rozprawy pt. Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych (cilia) otrzymał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych”. W 1891 r. opublikował dysertację pt. Studia nad wymoczkami. O kilku wymoczkach z rzędu „Holotricha”, spotykanych w nalewkach siana („Pamiętnik Fizjograficzny” 1891, t. 11).

W okresie studiów wstąpił w 1887 r. jako „brat” do podległego działającej od 1887 r. na emigracji pod przywództwem Zygmunta Miłkowskiego (1824–1915) Lidze Polskiej Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. Był także członkiem tajnych studenckich kółek samokształceniowych, w 1889 r. przyjęto go do Ligi Polskiej. Od 1890 r. zaczął publikować artykuły na łamach „Kuriera Lwowskiego”, „Wszechświata” i „Głosu”. Szczególne znaczenie miał jego kontakt z redakcją „Głosu”, warszawskiego tygodnika literacko-społeczno-politycznego, zwłaszcza z jego współwłaścicielem oraz współredaktorem, krytykiem literackim, dziennikarzem i publicystą Janem Ludwikiem Popławskim (1854–1908); w „Głosie” poznał się też bliżej z pisarzem Stefanem Żeromskim (1864–1925). 3 maja 1891 r. Dmowski uczestniczył w patriotycznej demonstracji z okazji 100. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Mimo że miała ona charakter pokojowy, wywołała zaniepokojenie władz, gdyż była pierwszą po powstaniu styczniowym 1863 r. publiczną manifestacją o wydźwięku antyrosyjskim. Wyjazd Dmowskiego jako stypendysty Kasy im. J. Mianowskiego do Szwajcarii i Francji jesienią 1891 r. sprawił jednak, że uniknął aresztowania. Podczas powrotu do kraju został 4 sierpnia 1892 r. zatrzymany przez żandarmerię rosyjską na stacji Granica koło Sosnowca i przewieziony 9 sierpnia do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. W trakcie śledztwa dotyczącego wydarzeń z 3 maja 1891 r. był przesłuchiwany przez płk. Pawła Biełanowskiego. Po pięciu miesiącach, 3 stycznia 1893 r. zwolniono go za kaucją z zakazem opuszczania Warszawy do ogłoszenia wyroku. W tym czasie 1 kwietnia doprowadził do przekształcenia Ligi Polskiej w Ligę Narodową (LN), stając na czele jej Komitetu Centralnego. Skupiająca elitę ruchu narodowego i będąca tajną organizacją LN stawiała sobie za cel odzyskanie niepodległości Polski i objęcie działalnością wszystkich trzech zaborów. W okresie do 1918 r. w jej szeregi wstąpiło ponad 700 osób.

Ogłoszony jesienią 1893 r. wyrok skazał Dmowskiego na osiedlenie poza terytorium Królestwa Polskiego. Jako miejsce pobytu wybrał on Mitawę (łot. Jelgava) koło Rygi, gdzie znajdowało się duże skupisko polskiej społeczności. W lutym 1895 r. nielegalnie opuścił Mitawę i przedostał się do Lwowa. 14 lipca tego roku ukazał się tam pod jego redakcją pierwszy numer organu LN – miesięcznika „Przegląd Wszechpolski”. Pismo ukazywało się do 1905 r., w 1901 r. jego redakcja została przeniesiona do Krakowa; w 1895 r. opublikował we Lwowie w nadbitce studium Młodzież polska w zaborze rosyjskim. W tym czasie osiadły w Krakowie Dmowski nawiązał bliskie relacje z elitą intelektualną i kulturalną na terenie Galicji. Jego przyjaciółmi zostali: pisarze Jan Kasprowicz (1860–1926) i Władysław Reymont (1867–1925) oraz działacz narodowy i publicysta Zygmunt Wasilewski (1865–1948). Poznał też prof. Wincentego Lutosławskiego (1863–1954), z którego rodziną związał się na lata. Pomiędzy 1898 a 1903 r. odbywał liczne podróże – do Szwajcarii, Francji, Anglii, Belgii, Włoch i Brazylii.

W 1902 i 1903 r. na łamach „Przeglądu Wszechpolskiego” pod pseudonimem R. Skrzycki, a w 1904 r. we Lwowie w formie książkowej opublikował Dmowski jedno ze swoich głównych dzieł – Myśli nowoczesnego Polaka. Kreśląc w nim społeczne i polityczne założenia ruchu narodowego, dokonał rozrachunku z przeszłością i mentalnością narodu polskiego, krytykując XIX-wieczną politykę insurekcyjną, głupotę i naiwność polskiej inteligencji. Jednocześnie nawoływał do budowy nowoczesnego narodu, prowadzącego politykę realną. Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. otworzył nowy etap w jego działalności i reprezentowanego przezeń obozu politycznego. Na łamach „Przeglądu Wszechpolskiego” (1904, nr 2) ogłosił, że „z całego serca” życzy Rosji klęski, gdyż tylko ona otworzyć może drogę do zmian politycznych w całym Cesarstwie, a co za tym idzie – poprawić położenie Polaków w tym państwie. Mimo to był zdecydowanym przeciwnikiem wybuchu kolejnego antyrosyjskiego powstania, które, jak podejrzewał, przygotowywali zwolennicy Józefa Piłsudskiego (1867–1935). Na wieść o wyjeździe tego ostatniego w lutym 1904 r. do Japonii podjął decyzję o podróży do Tokio. Podczas pobytu na Dalekim Wschodzie złożył na ręce władz japońskich trzy memoriały, w których odradzając zaangażowanie się w wojskową współpracę z Polakami z armii rosyjskiej, przekonywał, że wybuch powstania w Królestwie Polskim nie będzie korzystny dla Japonii – zachował się tylko ostatni z tych dokumentów datowany 20 lipca 1904 r. W nocy z 8 na 9 lipca Dmowski przeprowadził w Tokio zaaranżowaną przez założyciela „Zetu” i czołowego ideologa ruchu narodowego Zygmunta Balickiego (1858–1916) oraz ekonomistę i współzałożyciela PPS Stanisława Grabskiego (1871–1949) 9-godzinną rozmowę z J. Piłsudskim, nie doprowadziła ona jednak do zbliżenia stanowisk.

W 1905 r. wobec liberalizacji politycznej w Rosji Dmowski zdecydował się na powrót do Warszawy i rozpoczęcie legalnej działalności publicznej (ostatecznie przyjechał tam już pod własnym nazwiskiem 29 października 1905 r.). 5 listopada tego roku wziął udział w wielkiej manifestacji narodowej na ulicach Warszawy, w której uczestniczyło ponad 100 tys. osób, następnego dnia wygłosił przemówienie w Resursie Obywatelskiej. Chciał w nim pokazać siłę polityczną zalegalizowanej już partii – Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SDN) – oraz sprzeciwić się fali rewolucji, która według niego uderzała także w interesy narodu polskiego. 8 listopada zaproponował swoim dotychczasowym przeciwnikom politycznym – konserwatystom, realistom i ugodowcom – udanie się do Petersburga w celu odbycia rozmowy z rosyjskim premierem Siergiejem J. Wittem (1849–1915). W trakcie wyjazdu 22-osobowej delegacji ogłoszono w Królestwie Polskim wprowadzenie stanu wojennego. Mimo to, wbrew opinii pozostałych członków delegacji, Dmowski zdecydował się pójść do Wittego. Podczas tego spotkania potępił rewolucję, oskarżając jednocześnie administrację rosyjską o stwarzanie sprzyjającej dla niej atmosfery. Uznał, że tylko oddanie steru rządów w Królestwie w ręce polskie może uzdrowić sytuację. Oznajmił również, że pomysły pełnego oddzielenia Polski od Rosji uważa za nierealne. W swoich wspomnieniach Witte napisał, że na tle innych Polaków, którzy się u niego pojawiali, Dmowski „wydawał się człowiekiem mądrzejszym i poważniejszym” (tenże, Wspomnienia, Warszawa 2018, s.150). Po zniesieniu stanu wojennego Dmowski przewodniczył 17 grudnia 1905 r. w Warszawie zjazdowi chłopskiemu, który podjął uchwałę domagającą się przyznania autonomii Królestwu Polskiemu. Także w grudniu objął redakcję „Gazety Polskiej”, którą zreformował i prowadził do lutego 1907 r.

Decyzja o przeciwstawieniu się rewolucji i rozpoczęciu legalnej działalności politycznej sprawiła, że SDN przystąpiło do wyborów do powołanej na mocy cesarskiego manifestu z 30 października 1905 r. Dumy Państwowej. W wyborach do I Dumy (kwiecień–lipiec 1906 r.) Dmowski nie startował ze względu na zbyt krótki okres zamieszkania w Królestwie Polskim. Pod koniec 1906 r. wszedł jednak w skład warszawskiego Centralnego Komitetu Wyborczego, z którego ustąpił 27 stycznia 1907 r. po ogłoszeniu swej kandydatury do II Dumy. Jego zdaniem „Polityka Koła Polskiego w pierwszej Dumie da się streścić w jednym zdaniu: pozyskiwanie sobie «kadetów» [utworzona 12 października 1905 r. Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (Конституционно-демократическая партия)] w celu dostania od nich autonomji” (tenże, Polityka polska i odbudowanie państwa, Częstochowa 1937, t, 1. s. 89). Złożony przez polskich posłów wniosek o autonomię uważał za „nierealny, za manifestację jedynie”. W wyborach do II Dumy, które odbyły się 19 lutego 1907 r., kandydując w Warszawie, zdobył mandat razem z Franciszkiem Nowodworskim (1859–1924). Ogółem lista SDN uzyskała wówczas 88% głosów. 7 marca Dmowski stanął na czele liczącego 46 posłów (w tym 35 z Królestwa i 11 z tzw. ziem zabranych) Koła Polskiego (KP), którym kierował do stycznia 1909 r. W większości byli to działacze i sympatycy SDN, a ponadto członkowie utworzonego 18 października 1905 r. w Warszawie Stronnictwa Polityki Realnej i politycy ziemiańscy z Kresów. Jako prezes KP występował de facto w roli nieistniejącego ministra spraw zagranicznych, uważał bowiem „że przez nasz posterunek w Petersburgu prowadzi droga z powrotem do Europy, z której sprawa polska została wyrzucona po roku 1864” (tenże, Polityka polska…, Częstochowa 1937, t. 1, s. 93). Wprowadził też dyscyplinę, wyrażającą się m.in. w zasadzie, iż w imieniu koła głos zabierał tylko jeden wytypowany poseł.

Polityka Dmowskiego, który pracował w Komisji Adresowej, polegała z jednej strony na ostrym formułowaniu polskich postulatów (żądanie spolszczenia szkolnictwa i autonomia), z drugiej na przyjęciu pozycji „trzeciej siły” pomiędzy lewicą a prawicą. Jego najbardziej spektakularnym posunięciem w II Dumie była decyzja o głosowaniu za wnioskiem Ministerstwa Wojny dotyczącym zwiększenia liczby rekrutów do armii o 465 tys. Uzgodnione z Dmowskim stanowisko KP w tej sprawie referował 29 kwietnia 1907 r. przyszły założyciel Polskiej Partii Postępowej, adwokat Henryk Konic (1860–1934), który powiedział m.in., że „Polacy walczą z rządem, a nie z państwem rosyjskim” i dlatego zagłosują za wnioskiem. Nazajutrz polscy posłowie przesądzili o przegłosowaniu wniosku. Decyzja Dmowskiego, która nie przysporzyła mu popularności w kraju, była podyktowana jego strategią geopolityczną, w myśl której Rosja jako wróg Niemiec musi być silna w obliczu zbliżającej się konfrontacji zbrojnej. Z drugiej strony był to także element gry, jaką zaczął prowadzić z obozem władzy.

Drugim spektakularnym wydarzeniem, jakie miało miejsce podczas kadencji II Dumy, było wystąpienie Dmowskiego na posiedzeniu plenarnym 30 maja 1907 r. Podenerwowany odrzuceniem przez władze rosyjskie i Dumę polskich wniosków o spolszczenie państwowego szkolnictwa w Królestwie Polskim i autonomię, powiedział: „Jesteście narodem europejskim, należycie do Europy z religii chrześcijańskiej, która jest religią swobodnej jednostki i niezależności obywatelskiej. Tymczasem system rządów w Rosji przeniknięty jest duchem azjatyckim” (pełny tekst wystąpienia: M. Kułakowski, Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968, t. 1, s. 342–344). Na jego mowę nerwowo zareagował premier Piotr A. Stołypin (1862–1911), mówiąc: „Kiedy tak, to ja p. Dmowskiemu prędko pokażę, odkąd się ta Azja zaczyna” (aluzja do planów wyłączenia Chełmszczyzny z granic administracyjnych Królestwa Polskiego) (cyt. za: H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), Poznań 1930, s. 275).

Po rozwiązaniu II Dumy 3 czerwca 1907 r. kolejne wybory odbyły się wedle nowej ordynacji redukującej liczbę posłów z Królestwa. 30 października Dmowski został ponownie wybrany z Warszawy (wygrał 73 : 0) i stając na czele zmniejszonego czerwcowym ukazem z tego roku 12-osobowego KP, kontynuował ugodową taktykę przyjętą w czasie trwania II Dumy. Polacy ponownie głosowali za zwiększeniem liczby rekruta dla armii, a on sam zadeklarował w czasie dyskusji (12–15 maja 1908 r.), że „nie występuje z punktu widzenia interesów polskich”, lecz że będzie brał pod uwagę „zdrową politykę państwową”. 25 lutego 1908 r. podczas debaty nad projektem ustawy o zapomogach dla ofiar rewolucji 1905 r. powiedział: „Natural¬nie, nie możemy być przeciwni idei udzielenia zapomogi z kasy państwa tym ludziom, którzy ucierpieli od aktów terrorystycznych. Nie potrze¬bujemy również długich mów na to, ażeby oświadczyć, że zawsze byliś¬my i będziemy przeciwni wszelkim aktom gwałtu” („Kurier Litewski” 1908, nr 35 z 12/25 lutego). Jednocześnie nadal ostro piętnował politykę wewnętrzną administracji rosyjskiej na terenie Królestwa Polskiego. W tym samym przemówieniu powiedział: „Nie można się spodzie¬wać spokoju i porządku w kraju, gdzie zorganizowana praca kultural¬na, skierowana ku wychowaniu mas, pozbawiona jest mocnej podstawy legalnej, gdzie władze są wrogami społeczeństwa miejscowego, gdzie ze stanu wojennego uczyniono zasa¬dę rządzenia i gdzie stanem wojennym posługują się dla walki władz ze spokojną pracą społeczeństwa, z pracą twórczą, która jest jedynym pewnym wrogiem wszelkiego wy¬stępku, anarchii i terroru” („Kurier Litewski”, nr 35).

Taktyka Dmowskiego w zainaugurowanej 14 listopada 1907 r. III Dumie oraz jego coraz większe zaangażowanie w ruch neosłowiański, w tym udział w Zjeździe w Pradze (13–18 lipca 1908 r.), wywołały niezadowolenie w jego własnym obozie politycznym – tzw. bunt Jana Harusewicza (1863–1929), wiceprezesa KP, liczącego wtedy już tylko 9 posłów, w tym sześciu z gub. zachodnich. Opozycja wewnętrzna nie zgadzała się z przyjętą przez Dmowskiego taktyką zbliżenia z ówczesnym centrum w Dumie reprezentowanym przez założoną w październiku 1905 r. partię Związek 17 Października [Союз 17 Oктября], tzw. oktiabrystów (w 1912 r. poparła ona ustawę o oderwaniu Chełmszczyzny od Królestwa Polskiego), zarzucała mu także zniechęcenie do SND inteligenckiej młodzieży. 31 stycznia 1909 r. podczas Zjazdu SDN w Warszawie Dmowski ostro zaatakował Harusewicza i zrzekł się mandatu, nie tracąc jednak kontroli nad partią. W kwietniu tego roku został członkiem złożonej z działaczy narodowych i realistów tzw. Delegacji Obywatelskiej, która stanowić miała zaplecze KP. W tym samym roku opublikował w warszawskim „Przeglądzie Narodowym” teksty: Stanowisko Koła Polskiego (t. 3, nr 1, s. 1–21), Październikowcy (t. 3, nr 6, s. 641–657) i Współdziałanie polityczne w stosunkach polsko-rosyjskich (t. 4, nr 7, s. 1–16). W 1911 r. po decyzji o zawieszeniu bojkotu szkoły rosyjskiej zaczął tracić poparcie we własnej partii. Do Dumy już nie wrócił, przegrywając w 1912 r., głównie z powodu antysemickich wystąpień, wybory w Warszawie z kandydatem socjalistów, reprezentującym PPS-Lewicę Eugeniuszem Jagiełłą (1873–1947), popartym przez żydowskie ugrupowania konserwatywne.

W tym czasie Dmowski był przekonany o prymacie geopolityki nad sprawami bieżącymi. W skierowanej do cudzoziemców opublikowanej w 1908 r. we Lwowie książce Niemcy, Rosja i kwestia polska uznał, że w zbliżającej się wojnie Polacy powinni stanąć przeciwko Niemcom, a tym samym po stronie Rosji. Wykazywał bowiem, iż polityka Petersburga w stosunku do Polaków pozostaje w sprzeczności z interesami geopolitycznymi imperium, stanowiąc wyraz uległości Rosjan wobec Berlina i germanofilów. Książkę wydano w czterech językach, po francusku La Question polonaise (Paris, 1910), czesku i fińsku. W jęz. rosyjskim ukazała się w Petersburgu w 1909 r. w wydawnictwie N. P. Karbasnikowa pt. Германия, Россия и польский вопрос. Swój pogląd na parlamentaryzm rosyjski przedstawił w opublikowanej po raz pierwszy w 1925 r. Polityce polskiej i odbudowaniu państwa. W rozdziale Początki parlamentu rosyjskiego podsumował swoją aktywność w Dumie następująco: „Nie przywiozłem krajowi z Petersburga ani jednej zdobyczy, ani jednej ustawy, którą by można było uważać za zysk polski. Natomiast polityka moja wywołała nowe ciosy, nowe ataki na Polskę. Za to, gdyby nie ta polityka, grunt pod naszą akcję podczas wojny europejskiej byłby nieprzygotowany, i ta akcja byłaby niemożliwa” (tenże, Polityka polska…, Warszawa 1925, t. 1, s. 80).

W okresie petersburskim Dmowski utrzymywał bliskie kontakty z politykami Partii Konstytucyjno-Demokratycznej – Pawłem N. Milukowem (1859–1943), Piotrem B. Struvem (1870–1944) i adwokatem Wasilijem A. Makłakowem (1869–1957). Zawarł także bliską znajomość z dyplomatą, w latach 1906–1910 ministrem spraw zagranicznych, hr. Aleksandrem P. Izwolskim (1856–1919), uznawanym za architekta sojuszu rosyjsko-brytyjskiego. Oficjalnie unikał kontaktów z przedstawicielem kół dworskich i rządowych, ale negocjował reformę szkolnictwa w Królestwie ze współpracownikiem P. Stołypina Piotrem M. von Kauffmannem (1857–1926), ministrem oświaty w latach 1906–1908. Ze względu na decyzję o rozwiązaniu II Dumy nie doszło w czerwcu 1907 r. do zaaranżowanego przez realistów i kadetów jego spotkania ze Stołypinem.

Wybuch wojny zastał Dmowskiego w Szczecinie – w drodze powrotnej ze Szwajcarii. Po krótkim uwięzieniu przez władze niemieckie (1 sierpnia 1914 r.) Dmowski przejechał przez Sztokholm do Petersburga, gdzie 8 sierpnia tego roku poseł do Dumy Wiktor Jaroński (1870–1931) ogłosił odezwę określającą polskie stanowisko wobec wojny, w której deklarowano poparcie dla walki Rosji i Słowiańszczyzny przeciwko „odwiecznemu wrogowi Polski – Prusom”. Po przyjeździe do Warszawy i ogłoszeniu 14 sierpnia Odezwy Naczelnego Głównodowodzącego Mikołaja Mikołajewicza [1856–1929] do Polaków, Dmowski zredagował list dziękczynny do wielkiego księcia, który podpisali wraz z nim m.in. związani z ruchem narodowym: Z. Balicki, ks. Marceli Godlewski (1865–1945), krytyk literacki Władysław Jabłonowski (1865–1956), W. Jaroński, poeta i redaktor (1918–1920) „Tygodnika Ilustrowanego” Artur Oppman (1867–1931) oraz W. Reymont. 25 listopada 1914 r. Dmowski stanął na czele Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), składającego się z polityków SND, Stronnictwa Polityki Realnej i działającej od 1909 r. Polskiej Partii Postępowej. Komitet ów ogłosił, że jego celem jest „zjednoczenie Polski i założenie podwalin swobodnego rozwoju narodu”. Wigilię 1914 r. spędził Dmowski w gronie byłych posłów do Dumy, m.in. Seweryna Czetwertyńskiego (1873–1945), Stanisława Wańkowicza sen. (1860–1937), w petersburskim domu przemysłowca Władysława Żukowskiego (1868–1916). Obecny tam Mieczysław Jałowiecki (1876–1962) zanotował we wspomnieniach, że „Dmowski chciał widzieć Polskę nawet w granicach uszczuplonych, ale zwartą, spoistą, bez domieszki innych narodowości zasiedlających ongiś obszar Rzeczypospolitej i z Rzecząpospolitą złączonych” (M. Jałowiecki, Na skraju imperium i inne wspomnienia, Warszawa 2014, s. 254).

Klęska wojsk rosyjskich w walkach na froncie wschodnim późną wiosną i latem 1915 r. sprawia, że Dmowski i większość członków KNP wyjechała do Piotrogrodu, gdzie kontynuowała działalność polityczną. 3 kwietnia 1915 r. z inicjatywy Zygmunta Wielopolskiego (1863–1919) powstała komisja ds. polskich, której celem było wypracowanie statusu ziem polskich po zakończeniu wojny. Ze strony polskiej weszli do niej – Dmowski, Eustachy Dobiecki (1856–1919), Władysław Grabski (1874–1938), Ignacy Szebeko (1859–1937), J. Harusewicz i Z. Wielopolski. Dmowski należał też do grona założycieli ukazującego się w Piotrogrodzie od października 1915 do grudnia 1917/ stycznia 1918 r. pod redakcją Z. Wasilewskiego tygodnika narodowo-demokratycznego „Sprawa Polska”. Posługując się inicjałem R.J., opublikował tam kilka tekstów. Nieprzechylny stosunek kół rządowych do prac wspomnianej komisji sprawił, że zniechęcił się do pracy w tym gremium i podjął decyzję o wyjeździe na Zachód. Wyposażony w rosyjski paszport, jako obywatel Cesarstwa Rosyjskiego opuścił w listopadzie 1915 r. Piotrogród, udając się do Anglii. Był to jego ostatni pobyt w stolicy Rosji. W okresie posłowania do Dumy (1907–1911) oraz po wybuchu I wojny światowej (1914–1915) Dmowski występuje w nadnewskich księgach adresowych tylko raz – w roku 1909 – pod adresem hotelu Europejskiego na rogu ul. Michajłowskaiej [Михайловская ул.] 1 i ul. Italianskiej [Итальянская ул.] 7.

Podczas pierwszych dwóch lat pobytu w Anglii i Francji Dmowski podtrzymywał dobre relacje z rosyjskimi dyplomatami i politykami. W sierpniu 1916 r. wziął udział, razem z P. N. Milukowem i P. B. Struvem, w konferencji w Cambridge na temat przyszłości Europy. Kontaktował się często z ambasadorami Rosji w Wielkiej Brytanii w latach 1902–1916 Aleksandrem K. Benckendorffem (1849–1917) i we Francji w latach 1910–1917 A. P. Izwolskim, któremu w marcu 1916 r. złożył adresowany do ministra spraw zagranicznych Siergieja D. Sazonowa (1860–1927) obszerny memoriał z postulatem pełnej odrębności państwowej zjednoczonych ziem polskich. Utrzymywał także kontakty towarzyskie z żoną i córką Izwolskiego – Margaritą K. hr. Toll (zm. 1942) i Jeleną A. (1896–1975), zamężną z Rolfem von Ungern-Sternbergiem. 25 marca 1917 r. złożył brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych Arthurowi Balfourowi (1848–1937) memoriał pt. Problems of the Central and Eastern Europe, stanowiący zarys koncepcji dotyczącej ładu politycznego w tej części Europy po zakończeniu wojny. 15 czerwca tego roku Ambasada Rosji w Londynie wystawiła mu paszport dyplomatyczny, dzięki któremu odbywał podróże do Francji, Szwajcarii i Włoch.

15 sierpnia 1917 r. Dmowski stanął na czele KNP, który oficjalnie wysunął postulat pełnej niepodległości Polski i szybko został uznany przez państwa ententy (USA, Francja, Wielska Brytania) za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. W lipcu 1918 r. opublikował dwa dokumenty Zagadnienia środkowo- i wschodnioeuropejskie i Memoriał o terytorium państwa polskiego, złożony prezydentowi USA Thomasowi Woodrow Wilsonowi (1856–1924) 8 października tego roku. 18 stycznia 1919 r. KNP mianował go Delegatem Polski na Konferencję Pokojową w Paryżu, podczas której utrzymywał kontakty z politykami rosyjskimi przebywającymi w Paryżu, m.in. z ówczesnym ambasadorem rosyjskim Wasilijem A. Makłakowem (1869–1957) i Borisem W. Sawinkowem (1879–1925), twórcą powstałego w marcu 1918 r. i finansowanego przez aliantów Ludowego Związku Obrony Ojczyzny i Wolności, jednak kwestia rosyjska schodzi wtedy na dalszy plan. 28 czerwca 1919 r. wraz z Ignacym Janem Paderewskim (1860–1941) podpisał traktat wersalski przywracający Polskę na mapę Europy po 123 latach niewoli oraz określający granice zachodnie państwa.

Do niepodległej ojczyzny Dmowski powrócił dopiero 15 maja 1920 r., po dłuższej kuracji w Algierze. Nie objął żadnych ważnych funkcji państwowych, poza członkostwem w Radzie Obrony Państwa (latem 1920 r.), z której szybko odszedł po konflikcie z Piłsudskim, i stanowiskiem ministra spraw zagranicznych (27 października–14 grudnia 1923 r.) w drugim rządzie ludowca Wincentego Witosa (1874–1945). Opowiadał się za pokojowym współistnieniem z Rosją bolszewicką, a od 1923 r. ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Jego ostatnim dokumentem, jaki podpisał jako urzędujący szef MSZ, była nota z 13 grudnia 1923 r. o uznaniu przez Polskę de iure Związku Radzieckiego. 4 grudnia 1926 r. założył ponadpartyjny Obóz Wielkiej Polski (OWP), stanowiący swoistą nadbudowę dla organizacji narodowodemokratycznych, a w 1928 r. zainicjował powstanie Stronnictwa Narodowego.

W latach następnych, po rozwiązaniu przez rząd OWP (1932–1933), poświecił się pracy intelektualnej publikując m.in. Politykę polską i odbudowanie państwa (1925), Świat powojenny i Polska (1931) i Przewrót (1934). Sformułował tezę, że Rosja w dłuższej perspektywie będzie dla Polski sąsiadem najważniejszym i że uregulowanie z nią wzajemnych relacji będzie „najważniejszym zadaniem polityki polskiej”. Utrzymywał kontakty z posłem ZSRR w Polsce (1924–1927) Piotrem L. Wojkowem (właśc. Pinkus Wajner, 1888–1927), uczestnikiem zabójstwa carskiej rodziny, zastrzelonym w Warszawie przez emigracyjnego działacza białych Borisa S. Kowerdę (1907–1987). Odbył z nim dwugodzinną rozmowę 31 grudnia 1925 r.

Od 1921 r. mieszkał najpierw w Poznaniu, potem w pobliskim Chludowie, i w Warszawie przy ul. Smolnej 14 (1937).

Dmowski nie założył rodziny. Jednym z powodów miała być rzekoma nieodwzajemniona miłość do późniejszej żony J. Piłsudskiego, Marii z Koplewskich 1. v. Juszkiewiczowej (1865–1921).
Umarł po długiej chorobie 2 stycznia 1939 r. w Drozdowie koło Łomży, w majątku rodziny Lutosławskich, gdzie przebywał od 18 czerwca 1938 r. Został pochowany 7 stycznia w Warszawie, na cmentarzu na Bródnie (kw. 15). W jego pogrzebie wzięło udział ok. 100 tys. osób.

Dmowski odmawiał przyjmowania odznaczeń i wyróżnień. Otrzymał jednak doktoraty honoris causa uniwersytetu w Cambridge (1916) i Uniwersytetu Poznańskiego (1923). Pierwszą przyjętą przezeń godnością i odznaczeniem w Polsce był dożywotni patronat honorowy korporacji akademickiej „Baltia” na Uniwersytecie Poznańskim 8 grudnia 1921 r. Został też odznaczony: Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta (1923) i pośmiertnie Orderem Orla Białego (2018). Z zagranicznych odznaczeń otrzymał rumuńską Wielką Wstęgę Orderu Gwiazdy i holenderską Wielką Wstęgę Orderu Oranje-Nassau.

Po 1989 r. Dmowski został uhonorowany uchwałą Sejmu RP z 15 stycznia 1999 r., uznającą, że „dobrze przysłużył się Ojczyźnie”. 25 lipca 2014 r. polski parlament ponownie uczcił Dmowskiego uchwałą, która związana była ze 150. rocznicą jego urodzin i 75. rocznicą śmierci. Jego imię nadano ulicom i rondom w wielu miastach, m.in. Krakowie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie, Zamościu i Zielonej Górze oraz mostom w Bydgoszczy i Wrocławiu. 10 listopada 2006 r. w Warszawie stanął jego pomnik.


Bibliografia:
Государственная дума Российской империи, 1906–1917. Энциклопедия, Москва 2008, s. 166–167; Roman Dmowski 1864–1939 – życiorys – wspomnienia – zbiór fotografij, Poznań 1939 (liczne il., zwł. z pogrzebu), tu s. 21–26: Prace pisarskie Dmowskiego, a zwł. s. 22–24: Artykuły Dmowskiego w okresie 1890–1918 – z uwzględnieniem prasy polskiej w Rosji; I. Chrzanowski i W. Konopczyński, Dmowski Roman, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1939–1946, t. 5, s. 213–225 (bibliografia); Cz. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 48–50 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 358–360, 367–370, 372, 373, 375, 410, 414, 415, i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; W. Bułhak, Dmowski – Rosja a kwestia polska. U źródeł orientacji rosyjskiej obozu narodowego 1886–1908, Warszawa 2000, zwł. rozdz. 9: Liga Narodowa wobec spraw polskich w pierwszych Dumach Państwowych, s. 142–156; J. Engelgard, Archiwum Romana Dmowskiego w zbiorach muzeum Niepodległości, „Niepodległość i Pamięć” 2010, nr 2, s. 137–148; tenże, Roman Dmowski 1964–1939 (album), Stalowa Wola–Warszawa 2014; K. Kawalec, Roman Dmowski 1864–1939, Wrocław–Warszawa–Kraków 2002; A. Kidzińska, Stronnictwo Polityki Realnej 1905–1923, Lublin 2007; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej. Okres 1887–1907, Londyn 1964; G. Krzywiec, Kampania wyborcza Romana Dmowskiego do IV Dumy Państwowej w Warszawie w 1912 roku. Przyczynek do studiów nad mobilizacją nacjonalistyczną, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, t. 253, s. 16–45; tenże, Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886–1905), Warszawa 2009; tenże, Wokół genezy polskiego nacjonalizmu integralnego. Przypadek Romana Dmowskiego (1886–1904), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2007, t. 67, s. 45–71; Z. Łukawski, Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967; A. Micewski, Roman Dmowski, Warszawa 1971; Ministerstwo Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej. Organizacja – Polityka – Ministrowie, Szczecin 2014; J. Mysiakowa-Muszyńska, W. J. Muszyński, Architekt Wielkiej Polski Roman Dmowski 1864–1939, Warszawa 2018 (wyd. albumowe); Roman Dmowski i jego współpracownicy, red. M. Białokur, M. Patelski, A. Szczepaniak, Toruń 2008; A. Szwarc, P. Wieczorkiewicz, Uwagi o taktyce przedstawicielstwa polskiego w II Dumie Państwowej, w: Unifikacja za wszelka cenę. Sprawy polskie w polityce rosyjskiej na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 2002; M. Wołos, O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925–1926, Kraków 2013; М. В. Зелинский, Роман Дмовский как идеолог и теоретик польского национализма, „Молодий вчений” 2014, nr 1 (marzec), s. 34–38; M. Harusewicz, Za carskich czasów i po wyzwoleniu. Jan Harusewicz. Wspomnienia – dokumenty, Londyn 1975; M. Kułakowski [J. Zieliński], Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968 i 1972, t. 1–2; The Memoires of Count Witte, New York 1990; Roman Dmowski, wyd. R. Witt, Warszawa 1919; A. Wierzbicki, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001, s. 23, 27–31, 83, 139, 202, 203, 219, 266, 267, 330, 358; Члены Государственной думы: портреты и биографии. Второй созыв, 1907–1912 г., сост. М. М. Боиович, Мocква 1907, s. 413, https://dlib.rsl.ru/viewer/01003732207#?page=1 [dostęp: 21 III 2019]; 3-й созыв Государственной Думы: портреты, биографии, автографы, Санкт Петербург 1910, k. 53 (il.) -53v. (nota); „Kurjer Litewski” 1907–1908 – przemówienia Romana Dmowskiego w Dumie; Archiwum Państwowe m. st. Warszawy (akt urodzenia Romana Dmowskiego); Muzeum Niepodległości w Warszawie: Archiwum Romana Dmowskiego 1915–1919, Zespół 100, sygn. 1-38 oraz materiały ikonograficzne.