Despot-Batoszyński-Zenowicz Aleksander (częsta wersja nazwiska: Despot-Zenowicz lub Zenowicz) / Деспот-Зенович Александр Иванович (1829–1897), h. własnego Despot (Deszpot), polski polityk w służbie rosyjskiej, naczelnik Kiachty, gubernator tobolski.

Urodził się w 1829 r. w Kietowiszkach w pow. trockim woj. wileńskiego (gub. wileńska), był najstarszym z czwórki synów Jana. Jeden z jego braci, Stanisław (1835–1900), był w latach 1879–1895 naczelnikiem miasta Baku. Rodzinę Zenowiczów odnotował w roku 1584 Herbarz rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego. Według tradycji Zenowicze przenieśli się z Serbii na teren Mołdawii lub Wołoszczyzny oraz na Litwę najprawdopodobniej w końcu XIV lub na początku XV w.; przydomek „Despot” rodzina przybrała w XVI w., chcąc podkreślić swoje pochodzenie od „książąt krwi”– despotów serbskich. Julian Talko-Hryncewicz (1850–1936) twierdził, że legenda o pochodzeniu Zenowiczów ukształtowała się dopiero w XVII w. i wtedy zaczęto używać jako pierwszego członu nazwiska przydomka „Despot”. Część rodziny osiedliła się w Rosji i tam ich nazwisko przybrało formę „Zinowjew”.

Po ukończeniu przezeń szkoły średniej (gimnazjum) w Wilnie siostra cioteczna matki Jelizawieta Iwanowna z domu Werigina (1805–1875), żona późniejszego (od 1859 r.) generała gubernatora moskiewskiego Pawła A. Tuczkowa (1803–1863), zajęła się dalszą edukacją Zenowicza. Dzięki temu mógł wyjechać w roku 1845 do Moskwy i studiować tam prawo na Uniwersytecie Moskiewskim, który ukończył w 1848 r. Z myślą o rozwijaniu kariery naukowej Zenowicz urządzał w mieszkaniu ciotki samokształceniowe odczyty dla grona kolegów. Uczestniczyli w nich głównie młodzi Polacy i ten fakt wydał się tajnej policji podejrzany. Za „szkodliwy” wpływ na polską młodzież i organizowanie „podejrzanych” politycznie zebrań został w Wilnie niezwłocznie aresztowany i bez sądu wysłany do Tiumenia. Przebywający na zesłaniu w Zabajkalu Agaton Giller (1831–1887), który dotarł do Kiachty w Buriacji, gdy Zenowicz już tam urzędował, podaje, że: „za propagandę liberalną w Uniwersytecie Petersburskim skazany [został] na urząd do Syberii”. O ile pierwszy człon twierdzenia można przyjąć za prawdziwy, to pewne jest, że Zenowicz nigdy na Uniwersytecie Petersburskim nie studiował. Mało zasadne jest również używanie w stosunku do niego określenia „zesłaniec”, właściwszym określeniem będzie: „wysłany” do Syberii Zachodniej.

Tuczkow pozostawał w dobrych stosunkach z urzędującym wtedy w Irkucku generałem gubernatorem Syberii Wschodniej hr. Nikołajem N. Murawjowem Amurskim (1809–1881), który uchodził za liberała o dużych ambicjach politycznych i przejawiał niemałą aktywność w działalności na rzecz rozwoju powierzonego mu w zarząd regionu. Spowodował więc skierowanie krewniaka do Irkucka i umieszczenie go na stanowisku urzędnika do specjalnych poruczeń w Zarządzie Głównym Wschodniej Syberii [Главногое управление Восточной Сибири], a w 1852 r. mianowanie „komisarzem pogranicznym do spraw chińskich” w Kiachcie, której komora celna zaopatrywała w herbatę całą ówczesną Rosję. Sytuacja i klimat polityczno-społeczny okazały się sprzyjające dla energicznego i wykształconego młodego Polaka – Zenowicz miał dopiero 23 lata. Mieszkańcy miasta widzieli w nim pioniera cywilizacji, organizatora życia kulturalnego i towarzyskiego. Swą działalnością sprzyjał rozwojowi handlu, zakładaniu szkół i szerzeniu oświaty, propagował nowoczesne metody uprawy roli, hodowli itp. Był inicjatorem założenia biblioteki publicznej oraz klubu-czytelni, do których sprowadzał książki oraz gazety rosyjskie i zachodnioeuropejskie. Te ostatnie często docierały do Kiachty przez Chiny, z pominięciem cenzury rosyjskiej. Organizował i sam wygłaszał prelekcje publiczne, przekonał też miejscowych kupców do założenia drukarni i wydawania lokalnej gazety „Kiachtinskij Listok” [Кяхтинский листок], której był redaktorem. Utrzymywał także kontakty z polskimi zesłańcami, których w Kiachcie i jej najbliższej okolicy było co najmniej kilkudziesięciu. Spowodował, że na koszt rządu wybudowano dla nich niewielki kościół, który warszawski malarz Chrystian Reichel (1788–1857) ozdobił podobiznami świętych z twarzami polskich zesłańców.

W 1858 r. wykrył Zenowicz poważne malwersacje finansowe w miejscowej komorze celnej, za co w następnym roku otrzymał nagrodę pieniężną, dożywotnią pensję oraz awans na naczelnika miasta (градоначальник) i pogranicznego gubernatora z dużymi pełnomocnictwami (15 stycznia, zatwierdzony przez Senat w dn. 27 marca 1859 r.). W tym charakterze prowadził ważne gospodarczo-polityczne rozmowy z władzami chińskimi, jeździł m.in. do Urgi i Pekinu, a w 1861 r. zawarł konwencję handlową z Chinami, przyczyniając się walnie do przygotowania zasad rosyjsko-chińskiego handlu lądowego. Za zasługi w tej materii został odznaczony Orderem św. Włodzimierza III kl. oraz mianowany rzeczywistym radcą stanu z pensją 1 tys. rubli. Po likwidacji urzędu naczelnika w roku 1862 otrzymał nominację na gubernatora tobolskiego.

Tobolsk był ważnym punktem na szlaku syberyjskiej wędrówki polskich zesłańców. Obejmując urząd gubernatorski, Zenowicz nie spodziewał się, że rychło przyjdzie mu witać ich nową falę (po powstaniu 1863 r.). Jako gubernator starał się uporządkować procedurę przesyłania więźniów i w granicach prawa ułatwić życie podążającym na zesłanie uczestnikom powstania. Jeden z nich, Benedykt Dybowski (1833–1930), nazwał go „opatrznościowym dobroczyńcą dla więźniów”. Dzięki interwencji Zenowicza u ministra spraw wewnętrznych hr. Piotra A. Wałujewa (1815–1890) inny z zesłańców – Wacław Lasocki (1837–1921) – został w 1866 r. zwolniony z ciężkich robót i przeniesiony na osiedlenie. W wyniku szczegółowej analizy kosztów Zenowicz wykazał władzom, że taniej jest przesyłać więźniów na podwodach i od jesieni 1864 r. zaczęto realizować ten model transportu. Uporządkował również sytuację w tobolskim więzieniu, w którym z jego inicjatywy założono 140-osobową jadłodajnię dla starszych i chorych. Wedle Siergieja W. Maksimowa (1831–1901) jedynie 35 z zaawansowanych wiekiem tamtejszych więźniów pobierało wówczas zasiłki ze skarbu państwa.

W latach 1864–1867 dzięki Zenowiczowi powstały też różne warsztaty rzemieślnicze, które prosperowały na tyle dobrze, że część zatrudnionych w nich zesłańców ściągnęła do Tobolska swoje rodziny. Pamiętnikarze najczęściej odnotowywali jednak fakt, że gubernator zwykle osobiście witał docierające do Tobolska partie zesłańców, a z Polakami rozmawiał po polsku. Z inicjatywy Zenowicza powołano także komitet opieki nad więźniami, którego członkami byli bogaci kupcy, wśród nich Alfons Koziełł-Poklewski (1809–1890). Zesłańców rodaków przekonywał Zenowicz do zakładania towarzystw bratniej pomocy. Kogo mógł, pozostawiał w Tobolsku lub załatwiał jak najkorzystniejsze miejsce odbywania kary. Podobno w jego mieszkaniu tobolska Polonia obchodziła święta narodowe. Sam nie miał rodziny i dlatego, jak twierdził J. Talko-Hryncewicz, zaopiekował się Władysławem Doboszyńskim – 14-letnim zesłańcem z Wileńszczyzny, któremu wyjednał ułaskawienie i którego wykształcił, ten jednak w czasie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878), służąc w armii rosyjskiej, zmarł w Sofii (wedle innej wersji poległ pod Szypką). W dowód wdzięczności polscy zesłańcy w gub. tobolskiej nadali swojej osadzie nad jeziorem Toboł-Kuszły nazwę Despot-Zenowicz (1892); w roku 1893 liczyła ona 112 mieszkańców. Niedaleko Omska w sargatskim rejonie do dziś istnieje wioska o nazwie Diespotzinowka [Деспотзиновка]. Założyli ją Polacy, do których z czasem dołączyli Rosjanie, Niemcy i Kazachowie.

W literaturze funkcjonują sprzeczne opinie, na temat okoliczności przeniesienia Zenowicza do Petersburga. Według jednej z nich napływające do stolicy skargi i donosy spowodowały, że 12 czerwca 1867 r. został odwołany ze stanowiska gubernatora. Pojawiają się także opinie, że urząd gubernatorski opuścił na własną prośbę. Bez zbadania materiałów znajdujących się w jego zespole osobowym w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej (GARF) w Moskiwe (F. 916, 60 j. a. z lat 1819–1865) trudno jednoznacznie rozstrzygnąć ten problem. Faktem jest, że po sześciu latach urzędowania w Tobolsku przeniesiony został do stolicy, gdzie przez wiele lat był doradcą ministra spraw wewnętrznych. J. Talko-Hryncewicz twierdził, że za „dyktatury” hr. Michaiła T. Loris-Mielikowa (1825–1888) proponowano podobno jego kandydaturę na ministra spraw wewnętrznych, ale car nie wyraził zgody na nominację. Mieszkając w Petersburgu, działał Zenowicz w wielu różnych komisjach i komitetach, opracowujących różne projekty prawne i reformy. Był uważany za eksperta od problemów syberyjskich i dlatego w 1878 r. został członkiem pięcioosobowej komisji, która miała wskazać najdogodniejsze miejsce dla powołania na Syberii uniwersytetu. Prawdopodobnie to m.in. jemu zawdzięczał Tomsk powstanie właśnie tam pierwszej syberyjskiej wyższej uczelni. Zenowicz był także aktywnym działaczem Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Pozostawał w dobrych i bliskich stosunkach ze znanym nad Newą adwokatem Włodzimierzem Spasowiczem (1829–1906). Nigdy nie ukrywał polskiego pochodzenia i nie lubił polskich urzędników, którzy gotowi byli zrobić wszystko dla kariery. W centralnych instytucjach państwowych aktywnie działał do kwietnia 1894 r., po czym ze względów zdrowotnych poprosił o dymisję.

Zamierzał leczyć się na Krymie, ale w drodze przeziębił się i zmarł na zapalenie płuc 26 kwietnia/8 maja 1897 r. w Koreizie koło Jałty – majątku znanych mu jeszcze z Kiachty kupców Tokmakowów. Był człowiekiem znanym i lubianym nie tylko przez Polaków, ale także i Rosjan. Świadczyły o tym odprawione w tobolskim kościele 13 maja tegoż roku uroczyste nabożeństwo oraz liczne wspomnienia pośmiertne w polskich („Kraj”, „Gazeta Warszawska”, „Kurier Lwowski”, „Prawda”) i rosyjskich gazetach (jego kuzynki Tuczkowej w „Russkoj Starinie” [Русская старина] z 1893 r., L. Pantelejewa w „Byłoje” [Былое] z 1907 r. oraz G. N. Potanina i W. M. Miercałowa w irkuckim „Wostocznom Obozrienii” [Восточное обозрение] z 1894 r. nr 30). Pochowany został na cmentarzu Nikolskim przy ławrze Aleksandra Newskiego w Petersburgu, a na jego grobie umieszczono dwujęzyczną polsko-rosyjską tablicę fundacji kupców Tokmakowów. Pozostawił podobno cenne pamiętniki, które dotychczas nie zostały wydane drukiem.

W uznaniu zasług Zenowicz był odznaczony orderami: św. Anny II kl. (1858), św. Włodzimierza III kl. (1862?) i św. Stanisława I kl.

25 lutego 2011 r. z inicjatywy stowarzyszenia kulturalno-oświatowego miejscowych Polaków „Nadzieja” odsłonięto w Kiachcie pamiątkową tablicę ku czci Zenowicza.


Bibliografia:

Энциклопедический словарь, изд. Ф. A. Брокгауза и И. A. Ефрона, Петербург 1893, t. 10 A, s. 486; S. Orgelbrandt, Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, Warszawa 1898, t. 3, s. 327; Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, Warszawa 1895, t. 15, s. 436–437; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 69–70 (bibliografia); Поляки Деспотзиновки, http://old.omgau.ru/tsentr-polskoy-istorii-yazyika-i-kulturyi/polyaki-despotzinovki.html - dostęp: 5 II 2016; J. Talko-Hryncewicz, Aleksander Despota Zenowicz (ur. w r. 1829 zm. 1897), Lwów 1913; S. Fiel, Na syberyjskim trakcie. Polacy w kraju tiumeńskim, Warszawa 1999; A. Kuczyński, Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa, Wrocław 1993; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978; F. Nowiński, Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995; W. Śliwowska, Polskie kółka studenckie w Moskwie i Petersburgu w czterdziestych latach XIX wieku, „Przegląd Historyczny” 1961, nr 1, s. 43–60; B. Dybowski, Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930; A. Giller, Opisanie zabajkalskiej krainy w Syberyi przez…, Lipsk 1867, t. 3, rozdz. XI–XXII; W. Lasocki, Wspomnienia z mojego życia, t. 2, Na Syberii, oprac. M. Janik i F. Kopera, Kraków 1934; S. Maksimow, Syberia i ciężkie roboty, cz. 3, Przestępcy polityczni i państwowi, przeł. Z. Pietkiewicz, Warszawa 1900, s. 89; С. Л. Пташицкий, Деспоты-Зеновичи в конце XVI – начале XVII веков, „Русская старина”, 1878, nr 1, s. 125–138; tenże, Завещание Юрия Деспотa-Зеновичa, tamże, 1878, nr 7, s. 503–511; S. A., Despot Zenowicz b. gubernator tobolski, Lwów 1893 (wspomnienie pośmiertne); W. S., Aleksander Despot Zenowicz, w: Kalendarz Katolicki na rok 1896, wyd. K. Grendyszyński, Petersburg [1895], s. 90–92 (wspomnienie pośmiertne i fot. popiersia).